Kohët e fundit doli nga shtypi një botim i rrallë në gjuhën shqipe nga zhanri i publicistikës, që ngjarjet reale historike i përshkruan në stilin prozaik. Bashmir Xhemaj debuton me librin kushtuar një tematike pak të trajtuar nga historiografia shqiptare.

Libri titullohet “Një shqiptar në CIA: Dy jetët e Destan Berishës”. Kryepersonazhi nga titulli i librit ishte ushtar i grupeve nacionaliste në vitet 1943-45, që më vonë u shpërngul në Greqi dhe Itali për t’u bërë pjesë e CIA-s, në një operacion sekret amerikan për ta rrëzuar regjimin e sapovendosur komunist të Enver Hoxhës në Shqipëri.

Sipas njërës prej librarive kryesore të Prishtinës, libri i Xhemajt ishte më i shituri i muajit prill, një muaj pas botimit, ndërkohë që kërkesa për librin pati edhe nga qytetet e tjera të Kosovës. Po ashtu, raportohet se edhe gjatë Panairit të Librit në Prishtinë, libri u kërkua shumë nga lexuesit.

“Kurrë nuk kam menduar të shkruaj libër; sidomos në këtë moshë dhe për këtë lloj zhanri të biografive historike”, thotë autori, i cili nënvizon dy momentet që e shtynë ta shkruante librin. “I pari, pasioni im për biografitë. E, në shqip fatkeqësisht mund të gjesh pak biografi për personalitete historike shqiptare”, ankohet ai. “Ndërsa në historiografinë bashkëkohore botërore zhvillohet garë në zhanrin e jetëshkrimit, për të sjellë libra sa herë që hapet ndonjë arkiv ose ka ndonjë interpretim të ri, në Kosovë e Shqipëri, përpjekjet për t’i ndriçuar jetët e figurave kombëtare mbeten të zbehta”.

Si shtysë të dytë autori përmend nevojën për të sjellë një histori tragjike – jo vetëm të një individi, por të tërë shoqërisë shqiptare në mesin e shekullit XX, periudhë kjo që sipas tij është lënë në harresë.

“Historia e një personazhi vendas, Destan Berishës, pikëtakon me ngjarjet botërore si fillimi i Luftës së Ftohtë, dhe pikërisht në Shqipërinë e vogël komuniste CIA ndërmerr njërin prej operacioneve më sekrete për ta rrëzuar një pushtet, duke rekrutuar qindra vullnetarë emigrantë nga Shqipëria dhe Kosova”, thotë Xhemaj.

Historia e shkruar si roman

Agron Demi, drejtor i Institutit GAP, që ka bërë një recension për librin, shpjegon se ai lexohet lehtë dhe pa ngarkesën e një dokumenti historik. “Pra, është ai stili publicistik që e lexoj shumë, kryesisht në anglisht, por që përshkruan një realitet historik në stilin e romaneve. Libri ka edhe përshkrime se si dukej përditshmëria para 70 vjetësh, dhe kjo jo me citate e duke futur paragrafë të tërë në thonjëza, por vetëm me përshkrime që rrjedhin lehtë”.

Për Durim Abdullahun, gazetar dhe ligjërues universitar, libri është i shkruar shumë mirë, diçka që ai thotë se është e rrallë për një autor debutues. “Duket se Xhemaj ka arritur ta shkruajë këtë libër sipas trendeve moderne anglo-amerikane të biografive, meqë është vetë lexues i rregullt i biografive të autorëve britanikë e amerikanë. Ky libër është një tekst që vjen si rezultat i një studimi të gjatë të autorit, i cili ka gjurmuar veprimtarinë politike dhe jetën e personazhit për vite me radhë,” thotë ai.

Abdullahu sqaron edhe se si Xhemaj i ka siguruar dosjet nga arkivi i CIA-s, Arkivi i Kosovës, Arkivi Ndërkomunal i Prizrenit, Arkivi Qendror i Shtetit Shqiptar dhe disa arkiva personalë. Autori ka përdorë literaturë të gjerë për të sqaruar kontekstin historik të ngjarjeve në të cilat përfshihej personazhi i biografisë dhe ka zhvilluar 16 intervista me persona të përfshirë drejtpërdrejt ose tërthorazi në ngjarje.

Natyrisht, sikurse me çdo projekt, hartimi i kësaj biografie kishte sfidat e veta. Sipas autorit, sfida më e madhe për këtë libër ishte se arkivat shqiptare përmbanin shumë pak materiale të dokumentuara. “Ata pak arkiva që i gjen, janë mezi të lexueshëm dhe pothuajse të shkatërruar”, thotë ai. “Ka fare pak për jetën e hershme të Destan Berishës në mesin e Luftës së Dytë Botërore, sikurse edhe për periudhën e luftës të vetë qytetit të Prizrenit”.

Prandaj, Xhemaj u detyrua të bazohej më shumë në studime të huaja për të krijuar një përfytyrim rreth Prizrenit gjatë kohës së pushtimit nga Italia fashiste dhe rreth jetës së shqiptarëve përgjithësisht.

Rëndësia e kryepersonazhit

Xhemaj sqaron edhe arsyet pse zgjodhi pikërisht këtë personazh, duke marrë parasysh se nuk ishte figurë e rëndësishme asokohe. “Gjatë fëmijërisë dëgjoja shpesh për Destan Berishën”, kujton Xhemaj. “Shpeshherë natën vonë dëgjoja babain, tani të ndjerë, që fliste për bëmat e tij në luftë si nacionalist – në fillim kundër italianëve, pastaj kundër gjermanëve dhe në fund kundër partizanëve të Titos. Por, si në shumicën e familjeve shqiptare të kohës, rrëfimet përcilleshin nga brezi në brez, për t’u shndërruar në legjenda dhe pa u mbajtur shënim nga askush”, thotë ai.

Autori sqaron se emri i Berishës u rishfaq më 2015, kur kuptoi se CIA kishte hapur arkivat e operacioneve të veta në Shqipëri të viteve 1949-1953 ndër të cilat gjendej dosja e Berishës. Një rrëfim për një shqiptar të pashkollë nga fshati Billushë dhe për Prizrenin si lokacionin e këtij operacioni shumë sekret të CIA-s, padyshim se ishte ftesë e pashmangshme që autori ta përshkruante në libër.

Demi thotë se më shumë e intrigonin ngjarjet rrethanore në libër sesa vetë personazhi i Berishës. “Figura e tij nuk të tërheq shumë. Është një njeri pa shkollë, i cili e kreu atë rol që ia dha CIA, por e bëri më shumë prej shpresës se do ta kishte një mision tjetër në Kosovë. Kjo është diçka interesante që e kam gjetur tek libri – këtyre kosovarëve nuk është se u interesonte shumë ta rrëzonin pushtetin në Shqipëri, më shumë u interesonte Kosova,” thotë ai. 

Për më tej, Demi vlerëson se po të mos kishte autori afërsi personale me kryepersonazhin, ndoshta nuk do ta kishte shkruar kurrë këtë libër.

Por, Abdullahu vlerëson se Berisha është person fort i pazakonshëm për kohën dhe vendin ku u rrit. Fati dhe karakteri e bëjnë person me peshë, por të fshehtë, ndërsa biografia e nxjerr nga anonimati për t’ia paraqitur publikut shqiptar. 

“Dëshmitë e kohës, të rrëfyera nga Xhemaj, shpalosin jetën e një shqiptari të pashkolluar, por shumë të shkathët, një patrioti dhe nacionalisti të cilin rrjedha e kohës e çoi drejt karrierës aq të veçantë prej agjenti të CIA-s, për të gjetur një jetë plot aventurë, që i shkonte karakterit të tij”, thotë Abdullahu, duke shtuar se ndonëse Berisha nuk kishte arsimim zyrtar mbi politikën, kishte nuhatje dhe ishte i vetëdijshëm mbi rrethanat politike. Jeta e tij e përcjell të përmbledhur historinë e një epoke të tërë: atë të marrëdhënieve të shqiptarëve me komunizmin në sfondin e Luftës së Ftohtë.

Rëndësia historiografike

Sa i përket rëndësisë historiografike të librit, Abdullahu thotë se jetët e personaliteteve të rëndësishme të historisë shqiptare kryesisht janë hulumtuar dhe dokumentuar nga historianët në trajtë biografish që ndjekin kriteret sktrikte shkencore të hulumtimit historik. Por, sipas tij, librat si ky i Xhemajt janë të domosdoshëm për publikun shqiptar sepse i nxjerrin figurat e biografuara nga skemat e ngurta dhe gjuha e historiografisë shqiptare për t’i sjellë në një format më të gjallë dhe më të mirëfilltë për publikun e gjerë.

Edhe Demi pajtohet. “Bashmiri e ka gjetur mesin e artë, mbasi, edhe pse libri i tij flet për një ngjarje historike, lexohet si të ishte roman. Nëse e lexon ndonjë historian akademik, ndoshta do të thotë se nuk është i bazuar, por në fakt kjo është metoda moderne e të shkruarit që lexuesin e mban të përfshirë – nuk të lë të shkëputesh prej tekstit”. 

Libri nuk e ngarkon lexuesin me shumë fakte, sqaron ai, por nëse lexuesi interesohet për materialet, mund t’i gjejë tek pjesa e burimeve në fund të librit.

Sipas Demit, ka mjaft nevojë për libra të këtillë në gjuhën shqipe. “Nëse Bashmiri ia ka dalur të mbledhë materiale për një ngjarje të para 60 a 70 vjetëve, e njëjta mund të bëhet për ngjarjet historike të viteve të fundit”, pohon ai.

Edhe Abdullahu përmend mungesën e librave të këtillë. “Proza historiografike në Kosovë është tejet e varfër, skematike, joteorike dhe e shmang diskursin filozofik, pa të cilin historia nuk arrin ta kalojë nivelin e analeve apo të kronikave,” thotë ai, për të shtuar se botimet historiografike në shqip janë shumë të fragmentuara dhe të dala mode për nga aparatura dhe metodologjia shkencore.

Pikërisht për këtë arsye, Demi thotë se nuk do të donte që ky të jetë libri i fundit – as nga Xhemaj dhe as i kësaj zhanri. “Ndonëse është rritur numri i përkthimeve viteve të fundit, akoma shumë pak ka shkrime autentike, sidomos në zhanrin e publicistikës,” shprehet ai.

Xhemaj i ka ndër mend disa figura kosovare, për të cilat beson se ia vlen të shkruhet biografi. “Gjen me dhjetëra studime e kumtesa nëpër simpoziume shkencore por asnjë botim të mirëfilltë,” thotë ai.

Megjithatë, Xhemaj vlerëson se është herët të deklarohet për librin e radhës, aq më shumë meqë biografia “Një shqiptar në CIA” u mirëprit dhe po vazhdon të jetë e pranishme nëpër Kosovë, ndërsa në gjysmën e dytë të vitit do të prezantohet edhe jashtë Kosovës.K

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.