Poplave na Kosovu opetovano zatiču nadležne
Nepripremljene opštine ugrožene zbog klimatskih promjena, degradacije riječnih korita i prekomjernog betoniranja.
19/09/2023
Poplave su na Kosovu i u ostatku Balkana postale uobičajena vijest, naročito tokom proljetnih i ljetnih mjeseci.
Kosovski gradovi su se ove godine dva puta našli pod vodom. U januaru 2023. poplave su zahvatile Srbicu, Mitrovicu, Podujevo, Istok i Klinu. Samo u prvonavedenoj opštini nastala materijalna šteta procjenjuje se na skoro 12 miliona eura, pri čemu je ukupno oštećeno 300 stambenih objekata.
U junu je ponovo došlo do poplava u nekoliko gradova, a najveću materijalnu štetu pretrpjela je Peć. U pećkom naselju Aslan Česma poginuli su petogodišnje dijete i njegova majka, a nakon što je voda ušla u dvorište kuće u kojoj su živjeli. Tijelo žene je pronađeno tek nakon višesatne potrage — voda ga je odnijela daleko od kuće.
Učestalost poplava je povećana usljed klimatskih promjena. Od 1981. godine prosječna globalna temperatura svake decenije poraste za 0,18 stepeni te je danas planeta 1,2 stepeni toplija nego što je bila u predindustrijskom dobu. Zatopljenje narušava ekosistem prouzrokujući sve ekstremnije vremenske uslove, pa su tako u pojedinim krajevima intenzivnije suše, a u drugim kiše. Povećana učestalost poplava između ostalog se pominje u Akcionom planu Strategije za klimatske promjene za period od 2019. do 2021. godine koji je izradila Vlada Kosova. U Akcionom planu apostrofirano je da se na području Kosova posljedice klimatskih promjena već osjete.
Usljed klimatskih promjena takođe je mnogo teže predvidjeti elementarne nepogode. Hidrologija — nauka o kruženju vode u prirodi — može nam ponuditi šire prognoze u vezi sa učestalošću i nivoom intenziteta poplava na određenom području. Na Kosovu su tako u januaru 2021. poplave dostigle nivo koji je posljednji put bio zabilježen 1979. godine, tj. 42 godine ranije. Ipak, mimo svih očekivanja, isti intenzitet poplava je ponovo zabilježen već 2023. godine.
Rizik od poplava ne proističe samo iz klimatskih promjena, već i iz degradacije riječnih korita i slabe infrastrukture, a što je rezultat betoniranja zelenih površina i izgradnje objekata uz vodotokove.
Poplave i rizik koji sa sobom nose pod ingerencijom su više kosovskih institucija na centralnom i lokalnom nivou. Hidrometeorološki zavod Kosova (HZK) i Agencija za upravljanje vanrednim stanjima (AUVS) državni su organi koji su u prvom redu nadležni za prognoziranje i suzbijanje poplava te izdavanje upozorenja uoči samih poplava.
Okružna uprava za riječne slivove — koja je u sastavu Ministarstva životne sredine, prostornog planiranja i infrastrukture (MŽS) — odgovorna je za izradu mapa rizika od poplava za svaki sliv na Kosovu. Međutim, do sada nijedna takva mapa nije finalizovana.
MŽS je 2021. godine obavio Preliminarnu procjenu rizika od poplava, u okviru čega je ustanovljeno koliki je rizik od poplava po riječnim slivovima. Kako su naveli iz MŽS-a, do kraja 2023. godine trebalo bi da bude završena Mapa rizika i opasnosti od poplava — dokument koji se izrađuje na osnovu institucionalnih podataka prikupljanih tokom posljednjih godina te koji će pokazati koja područja su u opasnosti od poplava u slučaju obilnih kiša.
Nakon poplava u Peći kosovski premijer Albin Kurti obećao je da će biti sačinjena nova strategija za klimatske promjene, a budući da je period koji je obuhvaćen prethodnom (tj. period od 2019. do 2021. godine) istekao. Premijer je takođe rekao da je za adekvatno prilagođavanje na klimatske promjene neophodno uložiti 1,3 milijarde eura u infrastrukturu.
Međutim, primarnu odgovornost za sve ovo snose prije svega opštine, od kojih je svaka dužna da obavi procjenu rizika te izradi i realizuje plan reagovanja u vanrednim stanjima — a kako je i predviđeno Zakonom o zaštiti od elementarnih nepogoda i drugih nesreća.
Neočekivane poplave koje su pogodile Kosovo u januaru i junu ove godine pokazale su da nadležni nisu na visini zadatka.
Rizik uslovljen ljudskom rukom
Što se tiče voda tekućica, hidrografska mreža na Kosovu obuhvata ca 50 rijeka i stotine potoka, a svi oni čine slivove rijeka Bijeli Drim, Ibar, Binačka Morava i Lepenac. Sa tokom od 110 kilometara, u koji se ulivaju brojne pritoke, Bijeli Drim je najduža rijeka na Kosovu.
S obzirom na to da je Kosovo okruženo visokim planinama, vode sa njih u velikim količinama i velikim brzinama teku prema ravničarskim područjima.
Kosovu prijete dvije vrste poplava, a to su urbane — u kojima bujice nadiru u gradove — i riječne — u kojima se rijeke izlivaju iz korita čak i u nizijama. Povećanom količinom padavina prouzrokovanom klimatskim promjenama kapacitet korita se brže premašuje, pa se rijeke lakše izlivaju.
Prema riječima Lavdima Osmanaja, stručnjaka za hidrotehniku, klimatske promjene se vide na djelu kada za sat vremena padne isto onoliko kiše koliko inače padne u toku jednog mjeseca. To se desilo 24. juna 2023. u Peći.
Za samo 64 minute na području grada Peći ukupno je palo 56,4 litara kiše po kvadratnom metru. Stručnjaci_kinje navode da još uvijek ne postoji infrastruktura koja bi uspjela da apsorbuje toliku količinu vode, stoga su se Pećka Bistrica i odvodni kanali izlili.
“Bila je to tipična urbana poplava. Po mojim mjerenjima, toliko kiše bi u tolišno vremena trebalo da padne samo jednom u 70 godina”, kaže Osmanaj, pokazujući modele podataka koje je samostalno izradio.
Na Kosovu se podaci o poplavama bilježe relativno kratko. HZK evidenciju vodi tek od 1979. godine, kada je cijela zemlja bila zahvaćena poplavama.
“Poplava je bilo i 1963. godine, ali do 1979. godine niko nije vodio evidenciju. Postoje jedino neke fotografije iz Kačanika nastale oko 1930. godine”, ističe Bashkim Kastrati, hidrolog iz HZK koji prati kosovske rijeke od kraja rata.
Uporedivši hidrometeorološki godišnjak HZK iz 1979. sa onim iz 2021. godine, Kastrati je zaključio da se poplave intenziteta koji je zabilježen pretprošle godine dešavaju otprilike jednom svakih pola vijeka.
HZK prima podatke od ukupno 35 hidroloških stanica koje su postavljene na glavne rijeke i njihove pritoke širom Kosova. Polovina tih stanica redovno šalje podatke, i to putem interneta, a HZK od njih povremeno dobija i obavještenja u vezi sa kretanjem vodostaja.
“Onlajn praćenje vodostaja preko stanica veoma je važno u pogledu poplava jer se odvija uživo. Trendove vezane za vodostaj objedinjujemo sa meteorološkim faktorima koristeći se domaćim, ali i regionalnim prognozama vremena. Razlog je to što voda ne poznaje granice — mnoge rijeke nam dotiču iz susjednih zemalja”, naglašava Kastrati. Podaci HZK automatski se dostavljaju Evropskom sistemu za zaštitu od poplava, koji prikuplja podatke sa cijelog kontinenta te šalje obavještenje pojedinim državama čim se utvrdi da su u neposrednoj opasnosti od poplava. Među njima je i Kosovo.
Kad dobije jedno takvo obavještenje, Kastrati obradi podatke sa terena u okviru modela za prognoziranje poplava.
“Jedino ako izračunam da postoji stopostotna vjerovatnoća nastanka poplave, pišem upozorenje koje se direktno šalje AUVS-u, medijima i široj javnosti”, kaže Kastrati te dodaje da se upozorenje izdaje dva dana, jedan dan ili nekoliko sati prije nastanka poplave, ali da se neke od njih jednostavno ne mogu predvidjeti.
Nakon što primi upozorenje HZK, AUVS alarmira opštine kao prve institucije koje će reagovati. Ako se na poplavu ne može adekvatno reagovati na lokalnom nivou, AUVS koordiniše djelovanje između opštinskih i državnih organa.
Iako opisani sistem upozoravanja funkcioniše, direktor Odjeljenja za gotovost AUVS-a Hajriz Sejdiu navodi da Kosovu trebaju dva sistema za uzbinjivanje. Prema njegovim riječima, Sistem za rano upozoravanje kojim raspolažu kosovske institucije sastoji se iz samo jednog segmenta — da se sastoji iz više njih, bio bi kompaktniji i sofistikovaniji.
Pored toga, Kosovo ne posjeduje javni sistem za glasovno dizanje uzbune, a Sejdiu podvlači da ne postoji ni jedinstvena mreža za radio-komunikaciju između policijske, vatrogasne i službe za hitnu medicinsku pomoć — dakle, te tri službe među sobom ne mogu direktno i efikasno kontaktirati.
To što su poplave na Kosovu sve intenzivnije u znatnoj mjeri je uslovljeno ljudskom rukom.
Kako navodi Osmanaj, poplave mimo pobrojanih uzroka izazivaju pretjerana gradnja na otvorenim kanalima za odvod, odlaganje smeća u rijeke, krčenje šume (što dovodi i do klizišta), slabo održavanje kanalizacionih sistema te miješanje fekalnih sa atmosferskim vodama.
Žena koja je poginula u Peći živjela je u kući sagrađenoj pored odvoda za atmosferske vode. Usljed nagomilanog smeća kao i činjenice da je pokriven kanal se izlio, pa se sve što je u njegovoj okolini našlo pod vodom.
Održavanje odvoda za atmosferske vode i čišćenje riječnih korita često se ne vrše kako bi trebalo. Budući da u svakodnevnom radu prati stanje na koritima, Kastrati iz prve ruke svjedoči šteti koja nastaje tim nemarom.
“Ponekad ljudi iz korijena sijeku drveće [pored rijeke]. Tako se tlo vremenom osipa jer ga više ništa ne drži, a to nam umnogome šteti na krupnom planu”, naglašava Kastrati.
U gradovima na Kosovu može se primijetiti da su mnogi odvodi za atmosferske vode i korita rijeka u potpunosti zabetonirani. Voda može brzo prodrijeti kroz beton zato što nema ni stijenja, ni kamenja, ni drveća koje bi je usporilo, pa najprije bivaju poplavljena područja sa najnižom nadmorskom visinom. Betoniranje korita rijeka vrše vlasti — teoretski radi sprečavanja poplava.
Kako navodi Osmanaj, regulisanje rijeka i njihovih tokova proteklih godina se sprovodi bez hidroloških i analiza poplava. “Problem je sada očit na terenu — očituje se u poplavama.”
Prema riječima Kastratija, pri projektovanju betonskih kanala za odvod atmosferske vode rijetko se uzima u obzir količina padavina na Kosovu umjesto da se odvod gradi upravo u skladu s tim.
“Imamo kišomjere na koje bi valjalo obratiti pažnju pri projektovanju kanala. Ipak, malo ko te podatke uzima u obzir. Mislim da se ljudi osvijeste tek nakon što se nešto desi — kao što su ove skorašnje poplave”, objašnjava Kastrati.
Poplave su sve češće i u gradskim područjima, a zbog urbanizacije. Nakon što se u svrhu izgradnje višespratnica sruše čitava naselja u kojima preovladavaju kuće, zemlja ispod betona i asfalta više ne može upijati kišnicu za vrijeme jačih padavina, što dovodi do intenzivnijeg odlivanja i izlivanja vode.
Na to ukazuje i hidrolog Sokol Xhafa, tehnički direktor Okružnog preduzeća za vodovod Priština. Kako navodi, najveću štetu pretrpe ravničarska područja.
“Krovovi su obično od lima ili nekog sličnog materijala, pa se sva kišnica sliva u oluke. Na kraju to ode u kanalizaciju, a zemlja ne apsorbuje ništa. Zato ravničarska područja nastradaju — sva kišnica završi tamo”, objašnjava Xhafa.
Poplave su sve razornije i zbog betoniranja riječnih korita.
Iz MŽS-a nismo dobili odgovor na upit u vezi sa stanjem riječnih korita. Inspektorat MŽS-a takođe nije odgovorio na naš upit u vezi sa eventualnim inspekcijama, rušenjima objekata i kaznama.
Sejdiu — koji se praćenjem poplava bavi već deset godina — ističe da naglasak treba da bude na prevenciji, a ne na reakciji. Do poplava dolazi i u područjima sa stabilnom infrastrukturom, ali šteta se povećava zbog betoniranja i degradacije riječnih korita, gradnje u rizičnim područjima te asfaltiranja zelenih površina.
Opštine nepripremljene za poplave
Poplava je do sada bilo na prostoru svake kosovske opštine. Međutim, iako bi trebalo da budu prva linija odbrane od poplava, opštinske vlasti su i dalje nespremne.
“Iz podataka koji nam govore koliko je opština pripremljeno za svaku od faza vidi se da je pripremljenost nadležnih slaba”, ističe Sejdiu.
Opštine su već dugo nepripremljene za poplave. Kastrati je još prije deset godina od svih načelnika_ca kosovskih opština telefonom zatražio da mu daju podatke osobe s kojom može kontaktirati ukoliko se izda upozorenje za nastanak poplave. Ono što je zatražio učinila je samo polovina načelnika_ca.
Neke od opština na Kosovu nemaju opštinsku direkciju za zaštitu i spašavanje koja bi se konkretno bavila elementarnim nepogodama. Prema Sejdiuovim riječima, ako je opština i ima, taj organ čini samo telefonski broj.
“S obzirom na klimatske promjene, opštinom je nemoguće upravljati ako u njoj nema jedna direkcija tog tipa. Direkcija za zaštitu i spašavanje u mnogim opštinama ne postoji. U opštinama u kojima i postoji, deficitarna je, tj. u njoj rade nestručne osobe te budžetska sredstva često idu drugim organima”, kaže Sejdiu te dodaje da u sklopu AUVS-a postoji centar za obuku opštinskog osoblja i volontera_ki, ali napominje da je interesovanje slabo.
Svaka kosovska opština takođe bi trebalo da izradi Detaljni plan atmosferskih voda, koji bi obuhvatao sve — od prikupljanja atmosferskih voda do upravljanja njima kao i prevenciju poplava. Kako navodi Osmanaj, nijedna opština nema Plan.
Shodno Zakonu o zaštiti od elementarnih nepogoda i drugih nesreća svaka opština mora posjedovati Procjenu rizika i Plan reagovanja u vanrednim stanjima.
Potonji dokumenti nisu kompletirani ni u jednom gradu koji je poplavljen u januaru i junu. Konkretnije, ili čekaju usvajanje, ili su poslati na reviziju, ili je njihova izrada još uvijek u toku. Plan reagovanja u vanrednim stanjima — koji u svojoj osnovi sadrži Procjenu rizika — služi za to da opštine u slučaju nesreće imaju jasan redoslijed djelovanja u pravcu zaštite i spašavanja.
Procjena rizika obavlja se za poplave, ali i za požare i suše, a u oba pomenuta dokumenta razrađuju se različiti scenariji djelovanja. Prema Sejdiuovim riječima, ova praksa iziskuje i obuku u pogledu evakuacije i reagovanja.
Sejdiu je svjedočio tome da rukovodioci_teljice direkcija za zaštitu i spašavanje te načelnici_e opština zapravo otežavaju rad hitnih službi čak i ako imaju Procjenu i Plan.
“Krizni štabovi imaju zadatak da šalju hranu, vodu i opremu ekipama na terenu, što se radi stihijski. To dovodi do ogromne količine stresa i slabih rezultata”, ističe Sejdiu, prisjećajući se da je tome konkretno svjedočio u Srbici i Mitrovici, za vrijeme skorašnjih poplava.
Dana 19. januara 2023. teške poplave zahvatile su Srbicu nakon što su se Klina i potok Keć izlili. Lokalna vlast nije imala ni Procjenu rizika ni Plan reagovanja u vanrednim stanjima. Iz Opštine navode da je proces izrade Plana reagovanja u toku te da se očekuje da će dokument ubrzo biti odobren u Skupštini Opštine, dok Procjenu rizika još uvijek nisu završili.
U Vučitrnu su se u junu izlili Trstena, Prodanće i drugi potoci i rijeke. Načelnik Opštine Vučitrn, Ferit Idrizi, reagovao je u skladu sa zakonom oformivši Štab za vanredne situacije, kojim je lično predsjedavao. Opština je imala Procjenu rizika, ali je Plan reagovanja bio u postupku revizije. U poplavama je pričinjena značajna materijalna šteta, ali Opština još uvijek nije obavila njenu zvaničnu procjenu.
U Mitrovici su oba zakonom predviđena dokumenta u postupku revizije. Mitrovačkom području za vrijeme obilnijih kiša prijeti izlivanje Ibra, Trepčanke i Sitnice. Procijenjena šteta prouzrokovana januarskim poplavama u Mitrovici i okolici iznosi osam miliona eura. Pokriveni dio Ljuštanskog potoka kritična je tačka u gradu te je Opština već preduzela mjere u pravcu njegovog čišćenja.
Na prostoru Opštine Orahovac u Bijeli Drim se ulivaju brojni potoci. Kada rijeka nabuja usljed obilnijih padavina, poplave zahvate i grad i okolna mjesta — koja su poznata po vinogradarstvu i drugim poljoprivrednim djelatnostima. U januaru 2023. pričinjeno je 104.000 eura štete te je usljed poplave ovogodišnji prinos grožđa znatno smanjen.
Grad Orahovac sa okolnim mjestima do sada je više puta bio pogođen razornim poplavama, a usljed male nadmorske visine. Međutim, kako navode iz Opštine, potoci se redovno čiste, a trenutno su u izgradnji četiri drenažna kanala koji će prevenirati nastanak štete. Kako napominju stručnjaci_kinje, najveći problemi na ovom području su ilegalna gradnja, nezakonito odlaganje inertnog otpada i uski mostovi.
Iz Opštine Peć poručili su da je Plan reagovanja u vanrednim stanjima završen te da trenutno rade na izgradnji novih drenažnih kanala te čišćenju postojećih. Iz drugih opštinskih vlasti poručili su da čine isto. Ipak, stručnjaci_kinje potcrtavaju da su poplave mogle prouzrokovati manju štetu da nadležni unutar opštinskih vlasti sve ovo rade redovno.
“Čim se desi neka katastrofa, svi su odjednom spremni na saradnju/”
Sejdiu ističe da se nakon poplava rijetko vrše analize, iako bi time moglo biti ustanovljeno šta ne štima i šta treba poboljšati.
“Čim se desi neka katastrofa, svi su odjednom maksimalno osviješteni i spremni na saradnju, ali to traje vrlo kratko. Po svemu sudeći, i opštinske i državne vlasti nakon izvjesnog vremena zaborave šta se desilo i nastave po starom”, kaže Sejdiu te dodaje da lokalne vlasti koje ne rade ono što su dužne da rade treba da snose posljedice.
Za poštivanje Zakona o zaštiti od elementarnih nepogoda i drugih nesreća, a koji između ostalog predviđa izricanje novčanih kazni institucijama koje ne ispunjavaju zakonske obaveze i ne prijavljuju nesreće, treba da se pobrine Inspektorat AUVS-a, koji je pasivan.
Kad god se desi neka nesreća, vlasti obećaju pomoć za sanaciju posljedica poplava, ali ona često kasni. U sastav državnog budžeta nije uvršten fond za vanredne situacije i elementarne nepogode. Iz Zajednice kosovskih opština zatraženo je da se to učini, i to nakon skorašnjih poplava, ali konkretnih mjera u tom pravcu do sada nije bilo.
Ministarstvo finansija, rada i transfera nije odgovorilo na naše pitanje da li su obećana sredstva dodijeljena opštinama, a s obzirom na to da iz nekih od njih kažu da nisu dobili ni centa.
“Interesovanje javnosti i organa odlučivanja traje deset dana — onda sve to splasne i poplave više nikoga ne zanimaju”, zaključuje Sejdiu, koji će uskoro u penziju. Apostrofirao je da bi kazne mogle biti jedino što bi opštine navelo da se bolje pripreme za elementarne nepogode.
Naslovna fotografija: Sefer Aliqkaj.
Sadržaj ovog članka je isključiva odgovornost K2.0.
Zanima vas kako se naš novinarski rad finansira? Saznajte više ovdje.