Në natën kur zëdhënësi për siguri i Shtëpisë së Bardhë, John Kirby i bëri thirrje qeverisë së Serbisë që t’i largojë trupat ushtarakë nga kufiri me Kosovën, u nisa për në një dyqan rrobash, me nanën dhe motrën. Kirby thirrjen e tij e bëri me 29 shtator, pesë ditë pas sulmit të armatosur kundër Policisë së Kosovës, ku burra të armatosur deri në dhëmbë, vranë rreshterin Afrim Bunjaku.

Rruga për në dyqan zakonisht merr 15-20 minuta, varësisht trafikut të çakorduar të Prishtinës. Ka një zymtësi të pashpjegueshme kur del për të blerë pallto të re, në ditë si këto. Njëfarë turpi e mbajmë tinëz brenda vetes, njëfarë palehtësie që po bëjmë gjëra të zakonta. 

Do doja ta bëja këtë bisedë vetë, pa ma nxjerrë me zor pyetjet e titujt e njerëzve që s’janë këtu: “Kosova në luftë?”; “Ballkani në konflikt”; “Filani çoi trupa ushtarakë”; “Fisteku tha ‘kthehuni në dialog”; “Filani tjetër tha ‘e shihni, ju kam paralajmëruar se një luftë tjetër do të ndodhë”. Sa kryetituj estetikë mund të nxirren prej përvojës më të shëmtuar të tjetrit. Sa keq.

Derisa plot po flisnin për një luftë të re në Kosovë, thyej rrjedhën dhe kthehem te e vjetra. “Nanë”, si me dyshim, thërras. “Mu më kujtohen tri gjana prej luftës”, vazhdoj me një fjali që tingëllon më shumë si pyetje sesa si fjali deklarative. 

Do doja shumë ta bëja këtë bisedë një herë të vetme në paqe e jo gjithnjë në kohë kur na tregohet se paqja është xham i krisur, që çdo moment mund të t’i presë duart. Do doja shumë që këtë bisedë ta bëja të plotë dhe ta shkruaja të plotë. 

Do doja shumë ta bëja këtë bisedë në një kohë kur shprehja “eskalim-deeskalim” nuk përcjell më rritjen time. Në një brez që s’i di më këto fjalë. 

Por, dita e duhur për ta bërë këtë bisedë nuk duket pranë dhe duke i parë punët, druaj se nëse pres, mund të bëhet tepër vonë — edhe kujtimet më të rënda s’e fitojnë dot luftën e tyre të përhershme me kohën.

Kur flas për kujtimet e mia të drejtpërdrejta për luftën, gjithnjë e dyshoj veten. “A kam qenë mjaftueshëm e madhe për ta kujtuar luftën apo i kam ndërtuar kujtimet prej rrëfimeve gjysma-gjysma, që njerëzit në familje i kanë ndarë?”. 

Prapëseprapë, u bëra 4 vjeç në luftë. Mirë që s’kujtoj shumë e mirë që kujtoj mjaftueshëm.

– I –

 “Më kujtohet një shkollë, kemi qenë plot njerëz të shtrimë” dhe e bëj një lëvizje me dorë, në përpjekje për t’ua dëshmuar të dyjave se më kujtohet saktë se si ka qenë. Dua t’i bindi, pa nevojë, se unë kam qenë në luftë. “E di se kemi qenë të shtrime, ngjitun me njana-tjetrën”, vazhdoj. 

Njerëzit zakonisht e përdorin konzervën e sardineve për ta ilustruar mënyrën se si ishim të shtrira. Por, mua nuk më pëlqen ky krahasim.

Thonë se peshqit harrojnë shpejt, e mua më kujtohet fare qartë se si gruaja që ishte ngjitur për meje gjëmonte. Ajo nuk ankohej. Gjëmonte diçka. Tash, e di sigurt se nuk ankohej sepse nuk ishte rendi të ankoheshim për mënyrën se si fryma e dikujt që nuk e njihnim përzihej me frymën tonë. Se si ia ndienim erën trupit të tjetërkujt. Se si i preknim duart, kokat. 

S’ishte as rendi t’i thonim gruas pranë nesh të shtyhej pak. S’ishte rendi për bezdi banale. Ishim të renditura, në dyshemenë e vrazhdë të një objekti shkollor diku në një fshat të thellë të Podujevës. E di edhe që ajo grua nuk gjëmonte sepse i dhembte trupi. A se i ishte mpirë krahu. Të gjitha rrinim në krah, sepse të flesh në shpinë me siguri nxinte shumë vend. Rrotullimit a ndërrimit të krahut i kishim thënë lamtumirë, që kur i kishim lënë shtretërit tanë e kishim dalë maleve në mars të vitit 1999. Ndërrimi i krahut ishte lëvizje e paraluftës. 

E di që s’kishim rroba mjaftueshëm sa për t’i përdorur për t’ia zbutur peshën krahut që kishte përgjegjësinë të na mbante. Apo për t’ia zbutur vetes fjetjen. Ato ditë, nuk ma merr mendja të kemi fjetur. Ditëve maleve e netëve, nëse kishim fat, nën ndonjë strehë. 

Në shkollë ishte terr. Dëgjoheshin gjëmimet, ofshamat e grave e fëmijëve. Në heshtjen gërrithëse të malit, kumbonin të qarat e fëmijëve që ndryshe nuk dinë ta kundërshtojnë luftën. Deri këtu, mbaj mend. Ndoshta, janë dëgjuar zorrët tona, të cilat brenda nesh, të ngjitura me njëra-tjetrën, siç ishin ngjitur trupat tanë, sigurisht zhvillonin një luftë tjetër. Një kryengritje kundër zbrazëtisë brenda nesh. 

Nana ma kthen, ma përligj kujtimin, ajo e di se ne nuk kemi fjetur, por nuk e di saktë se a kemi qenë në një shkollë në Koliq apo në një pleme në Ballaban. Me rëndësi, kujtimi qëndron.

Pa fije turpi, vazhdoj ta shfrytëzoj faktin që ishim të mbyllura në një veturë dhe vazhdoj bisedën. 

“Nanë, a ka qenë kjo koha kur babi ka flejtë mbi një varr”, e pyes dhe tek kur e them me zë, e kuptoj se sa e përçudnuar ishte ajo që e thashë. “Po”, më thotë. “Brenda ishin vetëm gratë dhe fëmijët, burrat dhe djemtë e rinj kanë qenë jashtë”. Duke na bërë roje. 

Babi im ka qenë mbi varr për së gjalli.

E pyes: “Nanë, e kur kemi qenë në traktor, a ka pasë njerëz të vramë përreth?” 

E di që kjo është pyetje e rëndë, ndaj së cilës nana zakonisht ka tendencën të më përgjigjet me “luftë ka qenë, nanës”. Pak a shumë ashtu përgjigjet edhe tash. Me siguri ajo e di shumë më mirë se çka fsheh në vete lufta. Dhe unë kam frikë ta di përgjigjen e plotë. Kalimthi më thotë se plumbat e kanë goditur traktorin tonë. Ma merr mendja që nana druan se nëse tregon se çka ka ndodhur në luftë, mund të tingëllojë sikur ajo po ankohet. 

Nana ime nuk ankohet kurrë. Nuk e shtyj të më përgjigjet.

– II –

“Nanë”, i them, “më kujtohen disa therra, ka qenë teposhtëze, mal, kemi qenë duke zbritë diku, midis therrave”. 

Edhe këtu, nana ma vërteton kujtimin. Veç nuk e di saktë në cilin mal, në cilat therra, në cilën teposhtëze. A në Turuçicë, Koliq, Ballaban, Shajkoc, Kushevicë, Lladoc, Keçekollë. Më kanë treguar se me muaj të tërë kemi qenë maleve dhe në male ka plot teposhtëze me therra. 

Nana, pa folur shumë, e ka një mënyrë për të më treguar se lufta ka qenë tepër e gjatë dhe se trupat tanë janë rrokur me therra shumë më shumë se veç një herë. Ende nuk e kuptoj se si kam ecur. Thellë-thellë, ndiej krenari. Nganjëherë edhe shes mend: “Kam ecur në luftë”. 

Në vigjilje të vitit të katërt të jetës edhe ecja shpejt i takoi paraluftës. Nuk kemi pasur kohë ta hedhim hapin mendueshëm, shkujdesshëm, si fëmijë që ende nuk e njohin mirë qëndrimin vertikal. Duhej të silleshim si në luftë, gjithnjë. 

Më kujtohet se si ende ndihem në faj që, sa ishim në traktor, më vinte të urinoja. Më kanë treguar se kam bërtitur me padurim. 

Edhe nevojat fiziologjike, si kujtimet, nuk pyesin. E marr me mend se si në luftë, assesi nuk kam dashur të urinoj në rrobat e mia të vetme në atë të ftohtë të fillim-pranverë. Në luftë edhe pranverat janë të ftohta dhe llastiku i shqyer i traktorit s’të mbron dot. Sigurisht, lufta nuk tregon se si ta kalosh atë, por disa praktikalitete të saj, i mëson. 

E mbaj edhe vetë mend se si një herë, kam bërtitur sa kam mundur, si duke u lutur që dikush të më shpëtojë nga humbja e madhe e rrobave nga urina. Një tas plastike u bë shpëtimi im. Në qoshe të pjesës së ngjitur në traktor, çlirohem. Një luftë më pak. 

Vazhdojmë rrugën për në malin tjetër. 

– III –

I them nanës “e kur kemi dalë prej shpisë, qysh kemi dalë?” Më thotë se s’kemi qenë gati. Se sikur ta dinte se çka do ndodhte, me siguri do m’i kishte marrë çizmet e reja që sapo m’i kishin blerë. Me siguri, lufta është po aq e shëmtuar dhe e ftohtë edhe kur ecë nëpër të me çizme të reja.

“E datëlindjen (25 maj), qysh e festova?”, e pyes nanën derisa presim që drita e semaforit në Prishtinë, të bëhet e gjelbër. Shpejt mendoj se përdorimi i foljes “festova” ishte qesharak në pyetjen time. Unë zakonisht kujdesem mirë për fjalët që i them. Si për t’u shfajësuar për lëshimin tim semantik, kthehem: “Më duket se qaty e kanë marrë të mbrapshtën datëlindjet e mia”.

“Në banesë” më thotë. Nuk e mbaj mend. Por mjegullt e kam para syve pamjen e banesës kur jemi kthyer. Gjithçka e kthyer mbrapshtë. Edhe gjëja më e imët që dikur kishte një vend të përkryer në banesën tonë ishte në tokë. Me siguri, çizmet nuk kanë qenë më aty. As unaza me gurë të kuq e nanës. 

Njëzëri, me motrën pyesim, “E qysh, midis bombardimeve, na u kthym në banesë a?” Nana, sikur do të arsyetohet për këtë vendim, na thotë “ke tu vdekë djali (vëllai ynë) nëse nuk u kthejshim”.

Dua t’ia puth të dy duart nanës e babit që kanë marrë këtë vendim. Nuk guxoj të mendoj se çka do të bëhej po të mos ktheheshim. Me siguri, motra, që është binjake më vëllain, aq më pak, por ai është rrëfimi i saj, jo i imi.

“E qysh, a i shihshit bombat?” vjen pyetja e radhës. Banonim në katin e shtatë, në qendër të Podujevës, qytetit në kufi me Serbinë. “Po, të gjitha”, thotë nana. Ajo më tregon se si ne bënim pyetje kur i dëgjonim ushtarët, që vraponin përmbi ndërtesën tonë. Nana na thoshte “Po lujnë msheftas”. Jam falënderuese që s’kam qenë e madhe mjaftueshëm për ta ndarë rrenën prej t’vërtetës. 

Zhurmat i kemi ndier. Edhe erën. Mendoj me vete, “me siguri kjo është arsyeja përse gjithnjë jam në tension kur ndiej erën e tymit”. Nuk e them me zë. 

Ende s’e di se përse s’mbaj mend se sa të gjata i kam pasur flokët, por prapë e mbaj mend se kam qenë në luftë. Kujtimet e mia të trubullta, megjithatë më tregojnë, sidomos këto ditë, se unë e kam parë luftën. 

Dhe kushdo që me lehtësi paralajmëron një të re, ftohtë, nga ana tjetër e ekranit, me siguri nuk e mendon se njerëzit që kanë qenë në luftë, kthehen aty sërish. Dhe kurrë s’është lehtë të flasësh për luftën pasi ta kesh parë një. 

“Sa gjatë na murr kjo rrugë” them dhe jeta vazhdon në banalitetin e vet. Një luftë e re, në banalitetin e vet, mbase edhe mund të nisë. Ndoshta sot. Ndoshta nesër. Me siguri, kurrë më.

Por, gjithsesi, nëse, ama nëse veç ndodh, do t’i marr çizmet.

Imazhi i ballinës: K2.0