Asnjëra nga partitë kandiduese për këto zgjedhje nuk ka treguar vizion për reformimin e sistemit në tërësi, i cili do të ofronte mbrojtje më të qasshme sociale për grupe të ndryshme shoqërore. Programet zgjedhore përmbajnë premtime e zotime për disa skema të veçanta të shpërndara aty-këtu, teksa disa tjera prezantojnë skema të reja, por mirëmbajnë kryesisht skemat ekzistuese.

Një propozim i ri që vihet re në këto programe zgjedhore të tri partive më të mëdha opozitare, Partia Demokratike e Kosovës (PDK), Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK) dhe Aleancës së Ardhmërisë së Kosovës (AAK), e cila garon në koalicion me Nisma Socialdemokrate  — është fondi i papunësisë apo sigurimi në rast papunësie. Kjo skemë e re do të ishte diçka e re në Kosovë, ndonëse e pranishme në të gjitha vendet e rajonit.

Në prag të zgjedhjeve të përgjithshme 2025, K2.0 analizoi planet e këtyre tri partive politike.

Lëvizja Vetëvendosje (LVV) nuk e ka publikuar ende programin zgjedhor, andaj, K2.0 do të shqyrtojë hapat që ka marrë gjatë qeverisjes së vendit në katër vitet e fundit dhe të shohë se çka na thotë kjo për qeverisjen deri sot dhe çka ka gjasa të bëjnë nëse marrin një mandat tjetër. 

Orientimi i LVV në katër vitet e fundit

Gjatë katër viteve të fundit, qeveria e udhëhequr nga LVV nuk është marrë me reformimin e sistemit në tërësi. Ajo ka targetuar vetëm njërën skemë, atë të ndihmës sociale, derisa veprimet që ka ndërmarrë në disa skema tjera kanë qenë vetëm rritje të shumës që qytetarët/et nga përfitojnë to. 

Sa i përket skemës së ndihmës sociale, në mbështetje të BB, LVV nisi pilotimin e reformës të kësaj skeme e që nënkupton një testim fillestar në shkallë të vogël për të vlerësuar efektivitetin dhe për të identifikuar përmirësime para zbatimit të plotë.

Ky pilotim do të bëjë testimin e varfërisë te 1,824 familje për të parë nëse gjendja e tyre ekonomike përkon me atë të deklaruar — jo rrallë ka ndodhur që gjendja e deklaruar të mos përkojë me gjendjen faktike. Pilotimi i kësaj reforme parasheh mbështetjen e këtyre familjeve që të integrohen në tregun e punës. 

Ky pilotim po ashtu largon dy kriteret e vëna nga ligji i vitit 2003 për Ndihmë Sociale, që përjashtonin nga skema familjet që nuk kanë më fëmijë nën pesë vjeç, si dhe ata që kanë një anëtar të familjes të punësuar. Këto dy kritere shpeshherë kanë lënë jashtë kësaj skeme qindra familje të varfëra. Pilotimi parasheh që kriter kryesor për qasje në skemë të jetë varfëria e familjeve, pavarësisht a kanë ndonjë të punësuar.

Ndryshimet që i sjellë kjo fazë pilotimi do të përjetohen vetëm prej 1,824 familjeve, teksa nga kjo skemë, në nëntor 2024, përfituan 18,226 familje. Përmes pilotimit të kësaj reforme, qeveria po ashtu do të subvencionojë 70% të pagës bruto deri në 350 euro në muaj për gjashtë muaj për anëtarin e punësuar nga familjet pjesëmarrëse në këtë pilotim. Për punëdhënësit që vazhdojnë angazhimin e punëtorëve edhe për gjashtë muaj të tjerë, ofrohet një shpërblim i njëhershëm prej 20% të mesatares së pagave të punëtorit gjatë gjashtë-mujorit të dytë. 

Gjithsesi, rruga për te reformimi i plotë i skemës së ndihmës sociale është e gjatë, siç dëshmoi edhe vetë procesi i finalizimit të marrëveshjes për pilotim. LVV kishte nënshkruar një kredi prej 47 milionë eurosh me BB qysh në tetor 2021, pasi kishte kërkuar mbështetje financiare dhe ekspertizë nga BB për të reformuar këtë skemë. U deshën edhe tri vjet tjera që marrëveshja të ratifikohej në Kuvend, pasi partitë opozitare e kishin kundërshtuar për shkak që LVV do të përdorte 43 milion të kredisë për të mbuluar pagesa direkte për përfituesit. Instituti GAP, atëbotë, tërhiqte vëmendjen se marrja e kredisë për qëllime të tilla mund të krijojë një precedent të dëmshëm për menaxhimin e financave publike në të ardhmen.

Ndërkohë, sa i përket reformimit të skemës, kredia e dhënë nga BB, mbulon vetëm fazën e pilotimit teksa për ta shtrirë te të gjitha familjet në nevojë e për reformë të plotë duhet buxhet shtesë. LVV nuk ka publikuar ndonjë plan për fazën përtej pilotimit, që do të arrinte njëmend reformë të plotë të kësaj skeme.

Një tjetër nismë e qeverisë së udhëhequr nga LVV që ka targetuar specifikisht familjet pa asnjë të punësuar, ka qenë “Qeveria për familjet”, e cila u lansua së pari në vitin 2022, si pjesë e pakos së Ringjalljes Ekonomike. Përmes kësaj nisme u mbulua 70% e pagës bruto deri në 300 euro, për 6 muaj, për një anëtar të punësuar të familjes. Sipas qeverisë, 4,100 familje kanë përfituar nga kjo masë. Kjo mund të jetë një nga arsyet pse numri i familjeve që përfitojnë nga skema e ndihmës sociale ka rënë për 10% nga viti 2023, pasi familjet me një të punësuar nuk mund të përfitojnë nga skema e ndihmës sociale.

Por, megjithëse kjo politikë prezantoi një ndër elementet bazë të mbrojtjes sociale, është e vështirë të kuptohet qëndrueshmëria e kësaj politike në sistemin e tërësishëm të mbrojtjes sociale përderisa nuk adresohen edhe elementet tjera si reformimi i tërësishëm i ndihmës sociale, shërbimet sociale e sigurimet sociale.

Pos kësaj politike dhe pilotimit të reformës së skemës së ndihmës sociale, veprimet tjera të LVV kanë qenë në rritjen e shumës që përfitojnë qytetarët/et nga skemat e financuara nga buxheti shtetëror. Në këtë drejtim, gjatë mandatit qeverisës, LVV intervenoi dy herë.

Së pari, në vitin 2022, kur vendosi që të gjitha pensionet që janë nën 100 euro të rriten në 100. Kjo rritje preku katër skema në tërësi — pensionin bazik, që ishte 90 euro edhe tri skema tjera: pensionet e aftësisë së kufizuar që ishin 74 euro, pensioni familjar dhe ai invalidor i punës që ishte 90 euro.

Hera e dytë ishte në tetor 2024, kur qeveria mori vendim që ta rrisë mbështetjen financiare për 20% në të 22 skemat e sistemit të mbrojtjes sociale. Kjo bëri që buxheti që mbulon këto skema të rritet nga 500 në 600 milionë euro. Këto intervenime nuk e prekën skemën e ndihmës sociale.

Pos këtyre, LVV po ashtu ka ndarë asistenca të njëhershme prej 100 eurosh për pensionistët dhe përfituesit e ndihmës sociale disa herë gjatë mandatit qeverisës.

E për reformën e sistemit të skemave të financuara nga shteti, kryeministri aktual dhe kandidati i LVV edhe për një mandat, Albin Kurti ka premtuar se do ta bëjë gjatë mandatit të ardhshëm potencial, por pa dhënë detaje.

Veprimet e LVV si parti në pushtet gjatë katër viteve të fundit mund sinjalizojnë në dy drejtime se si mund të duket një mandat i dytë në këtë fushë: drejtimi i parë konsiston në intervenime ad-hoc në rritjen e mbështetjes financiare që marrin qytetarët/et nga skemat e financuara nga shteti dhe i dyti, reformim të pjesshëm të sistemit të mbrojtjes sociale por jo edhe një reformë tërësore të këtij sistemi.

Programi zgjedhor i LDK

As LDK nuk parasheh reformimin e sistemit të mbrojtjes sociale aktuale në tërësi, por propozon masa për skemat ekzistuese dhe prezanton skema të reja të mbrojtjes sociale. LDK propozon riorganizimin e mbrojtjes sociale, më shumë për nga aspekti i kategorizimit të saj në katër shtylla, në ata e quajnë “reforma e arkitekturës pensionale”. Por, nga dizajni i shtyllave, vihet re që nuk parasheh ndonjë reformim rrënjësor i skemave të financuara nga buxheti shtetëror. 

Për shembull, në shtyllën e parë “Shtyllën A” vazhdojnë të mbulohen të gjitha ato skema që financohen nga buxheti i shtetit, të cilat janë të rregulluara me ligje të veçanta — përkatësisht, 22 skemat e tanishme (përveç pensionit bazik, për të cilin LDK parasheh reformë, të elaboruar më poshtë). Teksa shtylla A, C dhe D do t’i mbajnë shtyllat e tanishme të sistemit pensional: tek shtylla C do të hynin kontributet obligative pensionale), teksa te  shtylla D do të përfshiheshin sigurimet vullnetare pensionale dhe shëndetësore në treg.

Ndryshimet kryesore parashihen në shtyllën B.

Në kuadër të Shtyllës B, LDK prezanton sigurimet sociale, ku hyjnë sigurimet sociale si pensioni i moshës, invalidor i punës, familjar, mbrojtja prindërore, mbrojtja nga papunësia e pushimi mjekësor. Për mbulimin e Shtyllës B, LDK parasheh të përcaktojë një kontribut shtesë për secilin të punësuar dhe punëdhënës në Kosovë, që e parashohin të variojë nga 1.5% deri në 2.5%. Por, këtij hapi, sipas LDK, duhet t’i paraprijnë reformat në formalizimin e tregut të punës.

Por, një ndryshim thelbësor është që LDK propozon ta bartë pensionin bazik të moshës në shtyllën B, pra të paguhet përmes kontributeve shtesë nga punëdhënësit dhe punëmarrësit dhe mos të ofrohet krejtësisht nga buxheti shtetëror. Kjo mund ta rikthejë parimin e njohur pensional që aplikohet më gjerësisht të njohur si Pay As You Go (PAYG). Sipas PAYG, në emër të solidaritetit mes gjeneratave, gjenerata e sotme paguan për pensionet e mos hës së gjeneratës së pensionuar, ndërkaq gjeneratës së sotme pensionet ia paguan gjenerata e ardhshme. Kështu, buxheti shtetëror nuk e ka barrën financiare të mbulimit të pensioneve, sidomos marrë parasysh që popullsia në plakje është në rritje.

 Programi zgjedhor i PDK & koalicioni i prirë nga AAK

PDK nuk zotohet për ndonjë reformë të sistemit të skemave sociale. Ndërhyrjet e kësaj partie, së pari, janë ndërhyrje në shumën e përfitimit të skemave ekzistuese, specifikisht pensionit bazik, atë të veteranëve dhe familjeve të dëshmorëve, si dhe të ndihmës sociale. Te dy të parat parashohin rritje të shumës së përfitimit, teksa te ajo e ndihmës sociale prezantojnë edhe një program përcjellës që, sipas tyre, do ta ulë varësinë nga kjo skemë.

PDK premton rritje të pensionit bazik të moshës nga 120 në 200 euro dhe rritje të pensioneve kontributdhënëse me 30%. Një tjetër prioritet i PDK-së është mbështetja e veteranëve dhe familjeve të tyre. Mbështetjet për kategoritë e luftës, përfshirë familjet e dëshmorëve, veteranët dhe invalidët e luftës, sipas PDK, do të rriten me 50%.

Aktualisht, këto kategori të luftës janë të obliguara të zgjedhin që të përfitojnë vetëm nga një skemë. Për shembull, një qytetar/e që ka dalë në moshën e pensionimit, duhet të zgjedhë mes pensionit bazik të moshës ose përfitimit nga skemat tjera. PDK premton që do ta heqë këtë kriter duke ua mundësuar atyre t’i marrin pensione nga dy skema njëkohësisht. Ngjashëm, PDK zotohet t’i largojë kufizimet për veteranët, të cilët, nëse punësohen, nuk mund të përfitojnë nga ndihma financiare. Kjo, sipas PDK, do të mundësonte pjesëmarrjen e tyre të plotë në tregun e punës. Pra, të gjitha këto masa parashohin rritje të shumës përfituese pa vizion të mëtejmë për mbështetjen sociale të këtyre grupeve shoqërore.

Edhe te skema për ndihmë sociale, PDK-ja premton rritje prej 50% të mbështetjes financiare për familjet përfituese. Përmes programit “Dil prej sociali” — kjo shprehje që rrezikon ta përforcojë stigmatizimin për qytetarët që përfitojnë nga kjo skemë — PDK zotohet t’i inkurajojë përfituesit e kësaj skeme të integrohen në tregun e punës. 

Në programi synohet të mbulohen shpenzimet e udhëtimit dhe trajnimit, si dhe ofrimi i subvencioneve për punësim. Elementi dallues për të nxitur punësim përmes trajnimit për treg pune në program, do të mund ta adresonte mungesën e përgatitjes të identifikuar në raportin e BB të vitit 2019. Sipas BB, përfituesit e ndihmës sociale përballen me sfida të shumta në integrimin në tregun e punës pasi që sipas të dhënave të BB, 97.5% e tyre nuk kanë përvojë pune, tre të katërtat kanë përfunduar vetëm arsimin fillor ose janë pa arsim, dhe pothuajse 80% janë të papunë për më shumë se katër vjet.