Ime koje se detetu daje u prvim trenucima života postaje trajni element identiteta pojedinca. Ipak, ime ne predstavlja samo pojedinca ili roditelje koji su mu ga dali. Ono takođe nalazi svoje mesto unutar društvenih i kulturnih struktura, kao i trendova vremena u kojem je osoba rođena.

Dakle, čin davanja imena prevazilazi samo dete i može da otkrije mnogo o društvenim procesima. Štaviše, davanje imena može biti i čin otpora, kao što naziva američki antropolog James Scott, oblik svakodnevnog otpora — tihi načini na koje potlačeni narodi pružaju otpor režimu.

Na Kosovu, u periodu od 1950. do 2000. godine, motivi iza imena albanske dece prate interesantnu putanju. Imena reflektuju događaje tog vremena, postajući albanska — inspirisana albanskim rečima, povezana sa albanskom istorijom, izražavajući protivljenje određenim sistemima ili nadu u budućnost.

Tako imena na neki način govore i o istorijskom kalendaru ove zemlje, kao što su imena dece iz 1981. godine, kada su bili sveopšti protesti koji su tražili proglašenje Republike Kosova; 1989. godine, kada je ukinuta autonomija Kosova kao pokrajine Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije; 1990. godine, tokom mirnog otpora, ili 1998–99. godine, tokom rata.

Ovo se dešavalo iako nikada nije postojala takva institucionalizacija imena na Kosovu — nikakvog zakona ili pravila koje nameće ili zabranjuje određena imena. Albanizacija imena prvobitno je započela u Albaniji, od strane komunističke vlade na čelu sa Enverom Hoxhom, koja je 1948. godine donela zakon o tome. Kao rezultat, tokom pedesetih godina, pet najčešće korišćenih imena u Albaniji bili su: Agim, Drita, Fatime, Gëzim i Shpresa.

Ovo je bio pokušaj vlade da se stvori albanski sekularni identitet među katolicima sa severa, muslimanima iz centralne Albanije i pravoslavcima sa juga. U duhu tog sekularnog nacionalizma, predloženo je da albanska imena zamene postojeća katolička, muslimanska i pravoslavna imena u Albaniji.

Godine 1975, komunistička partija je otišla korak dalje, donoseći Dekret 5354, koji je propisivao da svaki/a građanin/ka, čije ime nije u skladu sa politikom, ideologijom i moralnim standardima države, mora da ga promeni do 1976. godine. Istovremeno je stvoren onomastički priručnik — grana lingvistike koja proučava vlastita imena — sa 3.000 “podobnih” albanskih imena. Imena su bila toliko nametnuta od strane države da su roditelji u nekim slučajevima koristili jedno ime za školu, a versko ime kod kuće.

Na Kosovu nikada nije bilo institucionalizacije imena. Ipak, kosovski Albanci su počeli organski da menjaju imena, inspirisani Albanijom, ali kasnije i pod uticajem kulturnih i političkih okolnosti na Kosovu.

Imena kroz decenije

Za praćenje razvoja imena na Kosovu, možemo početi od 1950. godine, kada su najčešće korišćena imena imala uglavnom religioznu osnovu. Kasnija albanizacija imena usko je povezana s položajem kosovskih Albanaca u Jugoslaviji, kao manjine koja je tražila ravnopravnost.

Prema češkom istoričaru Miroslavu Hrochu, nacionalni pokret prolazi kroz tri faze: faza A je kulturna, gde institucije promovišu svoju kulturu, jezik i istoriju; faza B je politizacija identiteta radi političkih zahteva, poput autonomije ili nezavisnosti; faza C je masovna mobilizacija za postizanje pune nezavisnosti.

Pedestih godina, imena albanskog porekla još uvek nisu bila uobičajena, a prema registru Agencije za statistiku Kosova (ASK), među najčešće korišćenim imenima tog perioda bili su: Fatime, Ramadan, Shaban, Bajram, Rexhep, Sevdije, Ismet i Emine.

Ova imena su uglavnom bila zasnovana na islamskoj tradiciji. Na primer, imena Shaban, Rexhep i Ramadan odnose se na mesece u islamskom lunarnom kalendaru, što može ukazivati na mesec rođenja deteta, dok Fatime potiče od Fatimah, imena ćerke proroka Muhameda.

Prema bazi podataka ASK-a, prvi put kada je albansko ime postalo popularno na masovnom nivou bilo je 1953. godine, a to ime je bilo Agim — korišćeno 65 puta, u populaciji od oko 800.000 ljudi. U istoj deceniji, među 50 najčešće korišćenih albanskih imena bila su i Fatmir i Drita.

Nedostatak raznovrsnosti albanskih imena može ukazivati na nedostatak obrazovanja na albanskom jeziku, u vreme kada je stopa nepismenosti među kosovskim Albancima bila visoka.

Šezdesetih godina, imena zasnovana na albanskim rečima postala su učestalija. Pored već spomenutih imena, popularizovana su i imena poput Fatmire, Lumnije, Florije, Lulzim, Bukurije i Afrim.

Ova promena vremenski se poklapa s poboljšanjem položaja Albanaca u Jugoslaviji, nakon smene Aleksandra Rankovića — poznatog po progonu Albanaca — sa mesta šefa jugoslovenske tajne službe 1966. godine. Tada su albanski zahtevi za jednakim pravima i obrazovanjem na albanskom jeziku postali aktuelniji, a ponovno su otvorene nasilno zatvorene institucije, poput Instituta za albanologiju na Kosovu.

Ipak, ovaj novi momentum i industrijalizacija Kosova tokom šezdesetih i sedamdesetih godina nisu smanjili ekonomsku nejednakost između Kosova i drugih republika Jugoslavije, niti su ispunili političke zahteve za Kosovo kao republiku. Ovo je stvorilo i zapostavljene ruralne slojeve društva, koji su kasnije postali jezgro Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) devedesetih godina.

Zanimljiv fenomen tokom ovih godina je i pojava imena inspirisanih socijalizmom, kao što su Bashkim i Vllaznim, prema jugoslovenskoj paroli “Bratstvo i jedinstvo”, ili imena važnih socijalističkih figura kao što su Enver (Enver Hoxha, vođa Socijalističke Albanije) i Fadil (Fadil Hoxha, socijalistički vođa kosovskih Albanaca). Ime Ganimete postalo je popularno tokom Jugoslavije u znak sećanja na Ganimetu Tërbeshi, sedamnaestogodišnju devojku iz Đakovice koja je učestvovala u antifašističkoj borbi i kojoj su posvećene pesme i balade.

Na primer, ime Bashkim bilo je najpopularnije između 1970. i 1982. godine, kada je više od 200 dece godišnje dobijalo ovo ime. Popularnost imena opada nakon nemira 1981. godine, što simbolično odražava pad vere kosovskih Albanaca u jugoslovenski socijalistički projekat.

Krajem šezdesetih godina, u novembru 1969. godine, osnovan je Univerzitet u Prištini, koji je služio i kao institucija za promociju albanskog jezika. Ovaj period poklapa se s održavanjem Kongresa pravopisa u Tirani u novembru 1972. godine, na kojem su učestvovali i delegati iz Kosova, Crne Gore, Makedonije i arbreški predstavnici iz Italije, gde su doneta pravila pravopisa i gde je odlučeno o jedinstvenom književnom jeziku Albanaca. Takođe, 1974. godine usvojen je ustav koji je Kosovu dao status autonomne socijalističke pokrajine u okviru Jugoslavije, čime je potvrđen njegov položaj unutar federacije.

Kroz obrazovanje, kosovski Albanci su bolje upoznali svoju istoriju. Univerzitet u Prištini, zajedno s uticajem iz Albanije, omogućio je kosovskim Albancima da izgrade društvenu koheziju i nacionalnu svest. Institut za albanologiju stalno je objavljivao radove o istoriji, književnosti i tradicijama Albanaca.

Kao rezultat toga, tokom sedamdesetih godina, većina imena kosovskih albanskih dece postala su albanizovana, a mnoga su nosila značenja povezana s tadašnjim albanskim zahtevima. Tako su postala popularna imena kao što su Ilir, Teuta (ilirska kraljica) i Arben (srednjovekovni Albanci), kao i toponimi iz Albanije, od kojih je prvi popularni bio Valbona, slikovita dolina u Albaniji blizu granice s Kosovom. U narednim decenijama, druga albanska geografska imena, kao i nazivi reka i planina, postali su popularni na Kosovu.

Osamdesetih godina albanska imena poprimila su novu dimenziju. U tom periodu, socijalna situacija kosovskih Albanaca se pogoršala — nezaposlenost, inflacija, stambena kriza, siromaštvo i loša infrastruktura izazvali su veliko nezadovoljstvo. 

To stanje dovelo je do masovnih protesta 1981. godine, gde su Albanci tražili ravnopravnost unutar Jugoslavije, ali su takođe kritikovali i albanske elite u Jugoslaviji kao korumpirane. Ta decenija bila je obeležena hapšenjima, sukobima sa demonstrantima, ubistvima i ukidanjem autonomije Kosova 1989. godine.

Čak su i imena dece bila pod uticajem ovih događaja. Odmah nakon nemira 1981. godine, popularna su postala imena kao što su Shqipe i Vlora — među najčešće korišćenima tokom osamdesetih godina. Ime Vlora, kao toponim, nije bilo slučajno, jer je to mesto gde je 1912. godine proglašena nezavisnost Albanije.

Druga popularna imena iz osamdesetih godina bila su Valon, Liridon, Kushtrim, ili imena poput Labinot, Saranda i Berat (iz oblasti Laberije, regiona u Albaniji), kao i Besarta i Besart, zasnovani na reči “besa”, što znači časna reč.

Tokom 1990-ih, dok je režim Slobodana Miloševića aktivno sprovodio politiku represije i srbizacije na Kosovu — zabranjujući upotrebu albanskog jezika, proterujući Albance i paralelno sprovodeći programe naseljavanja srpskog stanovništva u kosovskim selima i gradovima — na ruralnim područjima Kosova se istovremeno razvijao važan paralelni pokret. 

Istovremeno od 1990. do 1992. godine, folklorista i profesor Anton Çetta predvodio je kampanju pomirenja porodica u krvnoj zavadi, verujući da bez prestanka krvnih osveta ne može doći do istinskog jedinstva među kosovskim Albancima. Tokom tog perioda, oprošteno je oko 1.200 krvnih zavada. Najčešće muško ime 1990. godine bilo je Pajtim, što znači pomirenje (korišćeno 1.019 puta). Takođe, ženska imena Pajtesa (153 puta) i Pajtime (147 puta) postala su omiljena, često korišćena od strane porodica koje su imale istoriju pomirenja krvne zavade.

Tokom devedesetih, imena su se zasnivala na različitim aspektima — neka su bila povezana sa drevnom istorijom, poput Ilira i bitaka Skenderbega, dok su druga bila direktno inspirisana savremenim događajima i ličnostima, kao što su mirni otpor i kasnije rat 1998-1999. godine.

Tako su se davala imena kao Ilir, Ardian, Taulant; zatim imena inspirisana nacionalnim simbolima i vrednostima poput Flamur (zastava), Valon, Çlirim. Bilo je i imena po toponimima iz Albanije, kao što su Saranda, Drilon, Berat, Vjosa, ili imena iz perioda Skenderbega, poput Albulena (prema bici kod Albulene, koju je predvodio Skenderbeg 1457. godine), Kastriot i Donika.

Jedan od ključnih političkih trenutaka ranih 1990-ih bila je nenasilna rezistencija predvođena Demokratskim savezom Kosova (LDK), na čelu sa Ibrahimom Rugovom. U tom periodu, imena poput Durim (strpljenje), Qëndresa (otpornost) i Qëndrim (držanje, stav) postala su popularna. 

Još jedno ime koje je steklo popularnost bilo je Dardan, koje potiče iz Dardanske kraljevine, koja se u velikoj meri prostirala na području današnjeg Kosova. Ovo ime je posebno popularizovao Rugova, koji je preko Dardanije i njenog antičkog nasleđa odgovarao na srpske istorijske pretenzije prema Kosovu.

Godine 1999., kako je sukob na Kosovu eskalirao, imena su počela da izražavaju nadu i viziju slobode. Popularna imena u to vreme bila su Çlirim, Lirim (srp. Slobodan) i Fitore (pobeda). Imena poput Lirie (srp. Slobodanka), Kosovare (Kosovarka), Qëndrim i Qëndresa takođe su postala veoma popularna. 

Zanimljivo je da su se nakon rata nacionalistička imena povukla iz upotrebe. U periodu između 2000. i 2010. godine, roditelji su postali otvoreniji za korišćenje imena stranog porekla, poput Altin, Bleona, Anita, a taj trend je nastavljen i poslednjih godina sa imenima poput Jara, Anik, Dion i Leart.

Verska imena, pretežno muslimanska, takođe su vraćena u upotrebu tokom poslednje decenije (2010-2020), sa imenima poput Ajan, Asja, Amar i Omer koja su postala uobičajena. Zanimljivo je da su neki roditelji, koji nisu nužno hrišćani, odlučili da svojoj deci daju imena katoličkog porekla, kao što su Gjon, Lekë i Ndre. 

Takođe, primetan je trend usvajanja nealbanskih toponima, poput imena Nil (po reci). U posleratnom Kosovu, trend u imenima je više favorizovao zvučnost imena, nego njihovo značenje, sa imenima poput Tuana (korišćeno 3.017 puta), Jara (2.196 puta) i Tian (1.383 puta). Ipak, mnogi roditelji nastavljaju da biraju opšta albanska imena sa širim značenjem, poput Mal (planina, korišćeno 1.455 puta), Lis (hrast, 1.154 puta), Hana (Mesec, 4.123 puta), Bora (sneg, 1.806 puta za devojčice, 54 puta za dečake) i Jon (po Jonskom moru, 4.190 puta).

Trenutno ne postoji zakonska regulativa koja zabranjuje određena imena na Kosovu, iako bi lista poput one u Albaniji verovatno zabranila imena poput Shkurte (slično imenima Stanislava, Stanoja ili Stanka, korišćeno 4.857 puta za devojčice) i Shkurtesa (isto značenje, 187 puta), koja su se tradicionalno davala devojčicama u porodicama koje su se nadale da će sledeći put roditi dečaka. U Albaniji, postoji lista koja zabranjuje ime Shkurte.

U zapadnoj Evropi, tokom romantičnog perioda u 17. i 18. veku, kako su stare imperije propadale, jačali su nacionalni identiteti, a sa njima i imena zasnovana na lokalnim jezicima. 

Sličan fenomen dogodio se na Kosovu između 1960. i 1999. godine. Danas, ta imena funkcionišu kao svojevrsni arhiv koji beleži ključne trenutke kroz koje su prolazili kosovski Albanci tokom svoje borbe za nezavisnost. Ova imena takođe služe kao podsetnik da otpor nije bio samo kroz proteste i rat, već i kroz tiše prakse, poput davanja imena deci.

Naslovna slika: Iz dela “Moje ime, njihov grad” Albana Muje.

Tekst o delu prema autoru Albanu Muji: Sedam kosovskih Albanaca/ki, svaki/a od njih pozicioniran/a slično u belom prostoru, držeći fotografiju jednog grada u rukama. Ime svake osobe je isto kao ime grada čiju fotografiju drži. Uticaj nacionalističkih politika identiteta kosovskih Albanaca doveo je do posebnog fenomena davanja imena deci po gradovima iz Albanije, pretežno tokom 70-ih i 80-ih godina. Ovo je povezano sa snom o ujedinjenju svih albanskih teritorija oko granica današnje Albanije. Ovaj proces, koji je počeo u ranom XIX veku, dostigao je vrhunac proglašenjem nezavisnosti Kosova u prvoj deceniji XXI veka. Drugi faktor bio je nemogućnost kosovskih Albanaca da putuju u zemlju koju su doživljavali kao svoju matičnu domovinu, što je dodatno pojačalo osećaj nostalgije za Albanijom.