Antisocijalno stanovanje
Model odvajanja dominira stambenim programima.
Na ulazu u polja Ajvalije, 7 kilometara od centra Prištine, jasno se ističu dve petospratne zgrade sa žutim fasadama koje se nalaze uz glavni put, odmah pored Centra za pritvor.
Čovek u šezdesetim godinama, sa svog balkona u jednoj od zgrada, kaže: “Ovde se ne može živeti.” Balkon mu je omiljeno mesto, jer ne može mnogo da se kreće zbog fizičkih ograničenja i drugih zdravstvenih problema koji su došli sa godinama.
Do 2016. godine živeo je u svojoj kući u Prištini sa suprugom i dvoje dece. Međutim, te godine jedno od dece se razbolelo, a lečenje je iziskivalo troškove koje porodica nije mogla da podnese. Prisiljeni su da prodaju kuću. Ipak, dete je preminulo.
U kratkom periodu, ova porodica je pretrpela dva velika gubitka. Godine 2017. on, supruga i ćerka dobili su stan na korišćenje od Opštine Priština. Od tada žive u žutim zgradama, poznatijim kao “socijalni stanovi”.
U drugoj zgradi živi Syla Haliti, 47-godišnjak, koji je do pre sedam godina stanovao kao podstanar u naselju “Dardania”. Kiriju je pokrivao svojom platom kao vozač kamiona. Ali nakon dva srčana udara, više nije mogao da radi. Godine 2017. postao je korisnik socijalne pomoći, koja pruža finansijsku podršku porodicama bez prihoda, i tada je konkurisao za smeštaj. Skoro sve porodice u ovim stanovima pripadaju kategoriji socijalne pomoći, jer nemaju sredstva za plaćanje kirije.
Syla već sedam godina deli stan u Ajvaliji sa suprugom i troje od petoro dece, jer su dve starije ćerke osnovale svoje porodice i žive drugde. Ostalo troje dece je mlađe i još nije radno sposobno.
Iako je dobio privremeni smeštaj, problemi i brige nisu nestali. “Ponekad mi dođe da pobegnem odavde noću,” kaže Syla nekoliko puta tokom razgovora.
Izazovi života u ovom kompleksu ne završavaju se samo unutar njegovih granica. Fizička izolovanost i grupisanje u posebne zgrade odvojene od drugih naselja u Ajvaliji često označavaju stanovnike/ce kao siromašne, što stvara stigmu i osećaj isključenosti. Pre nego što su zgrade u Ajvaliji postale funkcionalne, stanovnici/e tog naselja, koji/e su već imali/e kuće ili stanove, odbijali/e su da se zgrade socijalnog stanovanja izgrade na toj lokaciji 2017. godine. Tada su najavljivali/e i proteste. Syla kaže da je takva stigmatizacija imala posledice i izvan tog okruženja. Kako su zgrade u kojima oni žive izdvojene, tako je i njegova ćerka bila izdvojena u školi.
“Dva-tri puta su mi tukli ćerku u školi, govorili su joj: ‘Vi ste sirotinja, socijalni slučajevi.’ Išao sam u upravu škole, ali nisu preduzeli nikakve mere,” kaže on.
Već sedam godina, dve zgrade socijalnog stanovanja sa ukupno 100 stanova, po 50 u svakoj, pružaju smeštaj porodicama koje žive u teškim ekonomskim uslovima. Objekat u gornjem delu, neposredno pored ulaza u Centar za pritvor, namenjen je porodicama iz kategorija proisteklih iz rata, poput porodica palih boraca ili veterana. Druga zgrada, nekoliko metara niže, ima mešovit sastav, uključujući samohrane roditelje i osobe sa invaliditetom.
Osim Ajvalije, Priština ima još dva slična objekta za socijalno stanovanje u naselju poznatom kao “Polje pomirenja” (Fusha e Pajtimit), na kraju Kojlovice, na putu ka selima planine Goljak.
Glavni grad nije jedini koji primenjuje ovaj model socijalnog stanovanja. Grupisanje porodica u potrebi u posebne zgrade, uglavnom na periferiji, dominantan je model širom zemlje.
Modeli izdvajanja u socijalnom stanovanju
Socijalno stanovanje je u nadležnosti opština i nije centralizovani program na nacionalnom nivou. Od 2003. godine do danas, 2024. godine, većina opština na Kosovu izgradila je ili izdvojila zgrade za potrebe socijalnog stanovanja. Prema podacima Ministarstva životne sredine, prostornog planiranja i infrastrukture (MŽSPPI), ukupno 20 opština ima programe socijalnog stanovanja, svi zasnovani na istom modelu — izdvojenim zgradama u kojima žive isključivo građani/ke koji/e su korisnici/e programa socijalnog stanovanja.
U ovim zgradama smešteni/e su građani/ke Kosova koji/e su izgubili/e domove tokom rata 1998–1999. godine, građani/ke koji/e nisu u mogućnosti da priušte kupovinu kuće ili plaćanje stanarine, osobe sa invaliditetom, samohrani roditelji, građani/ke sa hroničnim bolestima i žrtve seksualnog nasilja u porodici. U celini, socijalno stanovanje je namenjeno ekonomskim i socijalno ugroženim kategorijama građana/ki.
Od 2010. godine, socijalno stanovanje reguliše se Zakonom o finansiranju posebnih programa stanovanja, koji postavlja opšti okvir, dok su specifičnosti definisane nizom administrativnih uputstava. Prema zakonskom okviru, socijalno stanovanje treba da bude privremeno, sve dok korisnik/ca ne dostigne ekonomski status koji mu/joj omogućava da se osamostali. Takođe, stanari/ke su u obavezi da plaćaju simboličnu kiriju u skladu sa ugovorom koji sklapaju s nadležnom opštinom, a sredstva od te kirije namenjuju se za održavanje zgrada. Visina kirije određuje se na opštinskom nivou prema formuli koja uzima u obzir vrednost izgradnje stambenog prostora i nivo prihoda porodice. Dakle, socijalno stanovanje se tretira kao neprofitno iznajmljivanje za opštine, jer se prihod od kirije vraća u održavanje objekata.
Prema zakonu, postoje dva modela socijalnog stanovanja. Prvi, koji preovlađuje na Kosovu, uključuje smeštaj korisnika/ca socijalnog stanovanja u izdvojene zgrade namenjene isključivo njima, dok drugi model podrazumeva subvencionisanje kirije za stanove u redovnim stambenim zgradama, poznat kao “bonus za stanovanje.”
Prema podacima MŽSPPI, u 51 zgradi kolektivnog socijalnog stanovanja širom Kosova, izgrađenoj između 2003. i 2019. godine, smešteno je ukupno 1.178 porodica.
Svaka opština sprovodi svoj program socijalnog stanovanja. Neke opštine grade posebne zgrade, dok druge dobijaju stanove od komercijalnih investitora, kada im obezbede javno zemljište za izgradnju ili kao kompenzaciju za građevinsku dozvolu.
Prema Zakonu br. 03/L-164 o finansiranju posebnih programa stanovanja na Kosovu, kategorije porodica koje mogu da koriste ove programe uključuju:
- Porodice palih boraca i ratnih invalida
- Porodice civilnih žrtava rata
- Porodice nestalih lica
- Interno raseljena lica (IRL)
- Povratnici
- Porodice u socijalnoj potrebi
- Osobe sa invaliditetom
- Starije osobe bez porodične brige
- Žene kao glave domaćinstva
- • Druge ranjive grupe
K2.0 je kontaktirala više od 30 opština, od kojih je 15 dostavilo podatke o svojim programima socijalnog stanovanja. Budući da svaka opština primenjuje program prema sopstvenim potrebama — izgradnjom novih stanova ili adaptacijom postojećih prostora — vidljiv je nedostatak koordinacije između lokalnog i centralnog nivoa. Prema podacima opština, broj zgrada namenjenih socijalnom stanovanju veći je nego što prikazuju podaci ministarstva.
Na primer, u Mališevu postoji još osam manjih zgrada sa po četiri stana, u kojima su smeštene 32 porodice. Kao i u većini drugih opština, opština je vlasnik tih objekata i zemljišta na kojem su izgrađeni. Osim onoga što se navodi u tabeli ministarstva, opština Lipljan poseduje udeo u tri privatne zgrade, u kojima se nalazi ukupno 59 stanova za socijalno stanovanje. Ovaj model podrazumeva da je opština ustupila svoje zemljište privatnim investitorima, koji su je potom kompenzovali stanovima.
S druge strane, opština Đakovica nastavlja s modelom koncentracije građana/ki kojima je potreban smeštaj u jednoj kolektivnoj zgradi. U Đakovici već postoje dve zgrade socijalnog stanovanja sa 48 stanova, dok će nova zgrada imati 24 stana.
Kada je reč o modelu “bonusa za stanovanje,” prema podacima iz 15 opština, ovaj model nije široko rasprostranjen. Međutim, opština Suva Reka predstavlja izuzetak. Ova opština nema kolektivne zgrade za socijalno stanovanje i u potpunosti se oslanja na ovaj model. Prema podacima opštine, tokom 2023. godine podneto je 15 zahteva za stanovanje, od kojih je odobreno 10.
Iz odgovora opština jasno je da svake godine postoji više zahteva za smeštaj nego što može da se odobri. Zbog toga, neke opštine grade i individualne kuće u saradnji s različitim humanitarnim organizacijama.
Iako se socijalno stanovanje definiše kao privremeno, nemogućnost opština da odgovore na sve zahteve građana/ki za smeštaj posledica je njihove ograničene sposobnosti da u potpunosti sprovedu ovaj program. Prema istraživanju fondacije Friedrich Ebert Stiftung (FES), političkog fonda posvećenog promociji osnovnih socijaldemokratskih vrednosti, objavljenom 2019. godine, opštine često ne sklapaju ugovore s korisnicima/ama socijalnog stanovanja. To otežava naplatu kirije i iseljenje porodica koje više ne ispunjavaju kriterijume za boravak u socijalnim stanovima. Opštine često nemaju dovoljno stručnog osoblja za doslednu primenu zakona o socijalnom stanovanju.
Kao rezultat toga, u većini slučajeva, kada se povećava broj zahteva za smeštaj, a nema slobodnog prostora niti se grade nove zgrade, prilagođavaju se stare. Prizemlja i magacini pretvaraju se u sobe, a ponegde se zatvaraju balkoni kako bi se proširile sobe. Improvizacije i zapuštanje zgrada namenjenih socijalnom stanovanju često dovode do prostora koji ne zadovoljavaju osnovne uslove za stanovanje.
Prilagođeni stambeni prostori
U selu Novo Čikatovo u opštini Glogovac, fasada dve kolektivne zgrade socijalnog stanovanja sa ukupno 50 stanova je oštećena, kao i unutrašnji zidovi i kutije za brojila električne energije. Ove zgrade izgrađene su 2008. godine.
Kraj improvizovane ograde, pored ulaza, izlazi 61-godišnji Musa Kastrati, koji sa suprugom Hamide već 13 godina živi u prostoru u prizemlju prilagođenom za stanovanje. Ulaz u prostoriju za dnevni boravak direktno vodi na ulicu, što im dodatno otežava zime, jer hladnoća prodire unutra. Automobili su često parkirani ispred njihovih vrata, ometajući im izlazak, dok lopte dece, koja se igraju ispred zgrade, više puta dnevno udaraju u vrata i prozore.
To je nateralo Musu da improvizuje prepreku, stvarajući mali prostor između vrata dnevne sobe i glavnog dvorišta zgrade, gde se obično parkiraju vozila.
Oboje imaju problema s pokretljivošću u rukama, a njihovi mesečni prihodi od invalidskih penzija zajedno iznose 240 evra. Prostor u kojem žive ima dnevnu sobu spojenu s kuhinjom i kupatilo — ukupno 24 kvadratna metra.
“Malo mi je tesno, ali pošto smo samo nas dvoje, supruga i ja, dovoljno je”, kaže Musa. “Ova prostorija je prvobitno bila namenjena za ostavu, za skladištenje stvari i hrane, ali su je prilagodili jer su videli koliko ima porodica. Dodali su još tri stana i tu smo se uselili.”
Ni Hamidi ne smeta skučenost prostora koliko je brinu loši uslovi. Na plafonu i zidovima vide se tragovi vlage.
“Pogledajte tragove buđi, stalno brišem. Ovo nije bilo predviđeno za stanovanje, ima vlage. Kanalizacija iznad nas je nekoliko puta popucala. Da nismo napravili ovaj predulaz, ne bismo mogli da živimo ovde, pogotovo zimi, jer su vrata direktno izlazila napolje. Ovo sada malo zaustavlja hladnoću,” objašnjava ona.
Iako postavljanje ograde, kako Musa zove svoju improvizaciju, nije dozvoljeno, mali prostor koji je time dobio je jedino mesto gde pronalazi mir.
Lokacija zgrada nije pogodna za kretanje, a situaciju dodatno otežavaju njegove godine i zdravstveni problemi koji mu ionako već ograničavaju pokretljivost. Glogovac nema javni prevoz, osim privatnih autobusa i taksija. Često mu je teško da izađe iz sela jer ne može da priušti te troškove.
“Do grada mogu da odem jedino ako pozovem taksi. Neko ima auto, neko nema. Ja nemam,” priča Musa. “Hodam, idem peške, i za sat vremena obiđem krug i vratim se kući.” Najbliža bolnica je udaljena sedam kilometara. “Zamolim nekoga da me preveze, ali stalno zavisim od drugih. Ponekad moram da zovem bratance iz Pokleka da dođu i odvezu me kod lekara.”
Govoreći o uslovima u kojima živi, Musa smatra da bi bolje rešenje bilo omogućiti porodicama da ostanu u svojim selima. Kuću je izgubio tokom rata na Kosovu, kada mu je spaljena, zbog čega je bio primoran da prihvati program socijalnog stanovanja u Novom Čikatovu, umesto da ostane u svom selu Vrbovcu. Voleo bi da mu se pruži prilika da se vrati u svoje selo, ali jedini model socijalnog stanovanja koji opština nudi su ove dve zgrade.
Smeštanje svih građana/ki koji/e imaju potrebu za stanovanjem u iste zgrade smatra se više izolacijom nego zadovoljenjem njihovih potreba.
Linda Gusia, profesorka i šefica Katedre za sociologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini, smatra da nedostaje državna strategija koja bi pitanje stanovanja tretirala kao socijalni problem “izvan samih zidova i krova”.
Prema njenim rečima, zgrade socijalnog stanovanja u Ajvaliji i Novom Čikatovu, kao i slični modeli širom zemlje, predstavljaju primer “stvaranja geta novcem poreskih obveznika” kao posledicu pogrešnog institucionalnog pristupa.
“Praktično, stvaraš geto, praviš veći problem nego što si imala, jer sada sve ljude sa različitim problemima stavljaš na jedno mesto, u mali prostor, bez stvaranja mehanizama za njihovu podršku, već ih samo izoluješ”, kaže Gusia.
Dok se grade nove, izdvojene zgrade, stotine hiljada stanova i kuća na Kosovu ostaju prazni.
Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva i domaćinstava, sprovedenog od strane Agencije za statistiku Kosova (ASK) 2024. godine, od ukupno 559.936 stambenih jedinica na nivou zemlje, 185.953 ili 33,2% su nenastanjene.
Izveštaj FES-a ukazuje na propušteni potencijal za stvaranje zaliha stambenih jedinica kroz neiskorišćeni građevinski bum u Prištini i drugim gradovima. FES preporučuje opštinama da budu kreativnije i razmotre modele za stvaranje stambenog fonda u javnom vlasništvu.
Jedan od predloga FES-a je zamena građevinskih taksi stambenim jedinicama. Na taj način bi se, prema njihovom mišljenju, eliminisala potreba za izgradnjom socijalnih stanova, koji su veoma skupi, teško održivi i često stvaraju socijalnu izolaciju.
S druge strane, Gusia predlaže drugačiji model. Ukazujući na veliki broj praznih stanova, ona kao deo rešenja problema vidi nešto što naziva “nekom vrstom reparacije” kroz konfiskaciju dela stanova u zgradama koje su prekoračile građevinske dozvole ili kao kompenzaciju za dugove prema opštini.
“Svaki inspektor može da nađe milion stvari koje su iskrivljene, zloupotrebljavane i koje su izašle iz okvira dozvoljenog. Kao kaznu, oduzmu im tri-četiri stana i pretvore ih u kolektivno stanovanje,” priča ona.
Osim što su izolovane, ugrožene zajednice se bore i protiv zdravstvenih problema
Dim i zagađenje koje izlazi iz termoelektrane “Kosovo B” signaliziraju da se u blizini nalaze kolektivne zgrade koje služe za smeštaj građana/ki iz romskih, aškalijskih i egipćanskih zajednica. Fasade su oštećene, vrata i prozori polomljeni, a u zgradama se prave improvizacije, poput zatvorenih balkona kako bi se proširio životni prostor, dok se skladišta prepravljaju u stambene jedinice.
U jednoj od ukupno 58 stambenih jedinica koje se nalaze u dve kolektivne zgrade, Smajl Hasani živi od izgradnje zgrade 2005. godine. Dok šeta oko zgrade, 57-godišnji nezaposleni Smajl ogorčeno izražava nezadovoljstvo zbog prostora i uslova u kojima njegova desetočlana porodica živi.
“Ovde ima 10-15 ljudi u jednoj sobi i kuhinji,” kaže Smajl. Ovo je u suprotnosti sa Administrativnim uputstvom (24/2010) koje definiše minimalne standarde stanovanja za socijalne stanove, prema kojem minimalna površina za jednog stanara treba da bude 13 kvadratnih metara.
“Nema života ovde”, kratko je rekao Smajl, govoreći o nedostatku vode i čistoće.
Kako su im deca porasla, on i njegova supruga, 56-godišnja Nevrije Brizaku, privremeno su se preselili u jedno od skladišta pored zgrade, dok su neka od njihove dece ostala u stanu. Dok prilaze nedavno izgorelom skladištu — požari, kako kažu, nisu retkost — Nevrije, zabrinuta posebno za bezbednost noću, ne uspeva da sakrije svoj bes.
“Mnogo je buke, mnogo požara, stvarno se plašimo da ostanemo, bilo gore [u stanu] bilo dole [u skladištu], jer ja sada spavam u skladištu, dozvolio mi je jedan komšija”, kaže ona. “Ovde se ne može živeti. Ja bih pre izašla da živim u šatoru ili da sebi napravim kolibu, kao što su nekada živeli moj otac i deda.”
Njihov sused, Avni Berisha, koji sa svojom četvoročlanom porodicom živi u dvosobnom stanu od 2006. godine, takođe nije zadovoljan trenutnim uslovima stanovanja. Osim što mu nedostaje prostor, a uslovi su loši, stanari Plemetine su u opasnosti zbog blizine termoelektrane “Kosovo B”, koja koristi ugalj i koja je jedan od najvećih zagađivača vazduha u zemlji, što svakodnevno ugrožava njihovo zdravlje.
“Ovde nas guši dim iz termoelektrane “Kosovo B”, sav dim dolazi ovamo”, kaže Avni, pominjući i udaljenost od javnih usluga. “Daj Bože da se preselimo barem negde bliže gradu, kako zbog zdravlja, tako i zbog škole i vrtića,” dodaje on, okružen decom oko sebe.
Zagađenje vazduha je ocenjeno kao “nevidljivi ubica” na Kosovu, naročito za stanare koji žive u blizini Obilića. Opština Obilić je 24. oktobra upozorila na visoke nivoe zagađenja, okrivljujući Kosovsku energetsku korporaciju, jer su filteri termoelektrane “Kosovo B” bili van funkcije tokom mesec dana, što je izazvalo ogromna prekoračenja zagađenja.
Prema izveštajima opštine, u 2023. godini zabeleženo je 17.912 slučajeva respiratornih bolesti, dok je 7.355 slučajeva bilo vezano za bolesti krvotoka. Takođe, svake godine u Obiliću se registruje oko 50 novih slučajeva kancerogenih bolesti.
Međutim, po prvi put od njihove izgradnje, 22 zgrade socijalnog stanovanja u deset opština, uključujući Plemetinu, Čikatovo i Ajvaliju, biće obnovljene putem Fonda za energetsku efikasnost Kosova. Ovaj projekat, koji uključuje ulaganja u fasade, vrata i prozore, biće realizovan uz pomoć granta Evropske unije od 5,5 miliona evra, uz 10% sufinansiranja opština.
Prema Gusiji, izolacija stanovnika u teškim ekonomskim uslovima odražava način na koji država i društvo posmatraju ovaj problem — pitanje stanovanja, kako ona smatra, ne bi trebalo da bude pitanje milosrđa.
“To je pitanje socijalne pravde, pitanje kolektivnog promišljanja i preispitivanja korišćenja prostora, kao i pitanje pristupa i stvaranja mogućnosti za socijalnu mobilnost građana,” dodaje.
U tom kontekstu, Gusia je kao dobar primer socijalne mobilnosti izdvojila zgrade poznate kao “Zgrade solidarnosti” u glavnom gradu, koje su izgrađene neposredno pored škole “Dardania” još pre rata, negde 70-ih godina.
Stambeni objekat “Zgrada solidarnosti,” sa nekoliko ulaza i desetinama stambenih jedinica, smešten je u nizu zgrada između lokacije “Kurrizi” i škole po kojoj naselje nosi naziv. Prema Gusiji, ove zgrade nisu imale za cilj da izoluju i odvajaju, već da integrišu kategorije koje su dobile pravo na socijalno stanovanje. Zgrade se nalaze blizu obrazovnih institucija, kao i centra za porodičnu medicinu. Takođe, nisu svi/e stanari/ke bili/e u teškoj ekonomskoj situaciji; neke stanove dobili/e su i službenici/e i drugi/e javni/e radnici/e prema tadašnjim pravilima, čime je stvorena mešovita struktura.
“Solidarnost je ovde bila ključna. Nisi tu zgradu pravio samo za ljude koji su živeli u siromaštvu ili oskudici, već si ih integrisao, pomešao ih sa ostalima, i to je razlog zašto je dobro funkcionisalo,” tvrdi Gusia. “Stanovanje ne znači samo imati krov nad glavom i pijaću vodu, već i imati školu u blizini, vrtić, imati mobilnost.”
Ovaj integrativni model socijalnog stanovanja sada preovlađuje u Evropi, a opština Priština se obavezala da će započeti implementaciju politika koje bi mogle promeniti koncept socijalnog stanovanja u zemlji.
Za razgradnju modela segregacije, nade su male
Teško je pronaći jedinstvenu definiciju za socijalno stanovanje u Evropi, ali postoje modeli koji, osim što omogućavaju niske troškove stanovanja, teže i integraciji i mobilnosti. U knjizi “Socijalno stanovanje u Evropi,” koju su uredile Christine Whitehead i Kathleen Scanlon, predstavljen je obiman pregled programa socijalnog stanovanja u devet evropskih zemalja. U njoj se definicija socijalnog stanovanja uglavnom povezuje sa vlasništvom nad stanovima, graditeljima, visinom zakupnine u odnosu na tržišne cene, subvencijama i, najvažnije, svrhom zbog koje se stanovanje nudi.
Godine 2007, Holandija je imala najviši nivo “socijalne rente” — kako se naziva zakupnina ispod tržišnih uslova koju građani/ke plaćaju u okviru sistema socijalnog stanovanja. U Holandiji je 2,4 miliona stanova ili kuća, što čini 35% svih stambenih objekata, namenjeno socijalnom stanovanju. Austrija je na drugom mestu sa 25% ili 800.000 stambenih jedinica, dok Danska ima 21%. Francuska, iako ima manji procenat u odnosu na populaciju, poseduje najveći broj stambenih objekata — 4,23 miliona ili 17%.
Međutim, model socijalnog stanovanja u Evropi razlikuje se od onog na Kosovu jer ne cilja isključivo porodice sa niskim primanjima. Na primer, u Holandiji sistem socijalnog stanovanja vode neprofitne stambene asocijacije (woningcorporaties), koje poseduju oko dve trećine stanova za iznajmljivanje i pokrivaju približno 30% domaćinstava. Ove asocijacije drže zgrade izvan tržišta, štiteći ih od inflacije i održavajući pristupačne cene zakupa. Vlasnici stambenih objekata pod upravom ovih asocijacija ne mogu podizati zakupninu osim u skladu sa propisima holandske vlade. Za kvalifikaciju za socijalno stanovanje postoji maksimalna granica prihoda: 47.699 evra godišnje po osobi i oko 57.000 evra za parove. Ovo znači da je socijalno stanovanje dostupno mladima i mladim parovima koji možda nemaju visoke prihode na početku.
U Francuskoj, gradovi sa više od 3.500 stanovnika/ca (1.500 u oblasti Pariza) zakonski su obavezni da rezervišu najmanje 25% stambenog prostora za socijalno stanovanje. Ovo je deo napora da se bori protiv segregacije i osigura dostupnost pristupačnog stanovanja u svim zajednicama. Pored građana/ki sa niskim primanjima, u Francuskoj se socijalno stanovanje nudi i radnicima/ama u ključnim sektorima kao što su prosvetni/e radnici/e, policajci/ke i zdravstveni/e radnici/e, posebno u urbanim sredinama gde su troškovi stanovanja visoki.
Knjiga “Socijalno stanovanje u Evropi” naglašava da evropske zemlje prepoznaju prednost pružanja socijalnih stanova u mešovitim područjima, a ne u izolovanim zonama. Studija naglašava važnost lokacije ovih zona, upozoravajući na segregaciju i druge aspekte vezane za društvenu integraciju.
Izveštaj Ujedinjenih nacija iz 2022. godine definiše prostornu segregaciju kao fizičku i socijalnu separaciju grupa unutar zajednice, često zasnovanu na rasi, etničkoj pripadnosti, prihodima ili drugim identitetskim markerima. Takva segregacija se manifestuje u odvojenim naseljima, nejednakom pristupu uslugama i isključivanju iz zajedničkih prostora. Prema izveštaju, prostorna segregacija šteti marginalizovanim zajednicama jer produbljuje nejednakosti, produžava siromaštvo, ograničava pristup obrazovanju i zdravstvu, povećava društvene podele, jača stigmu i izoluje zajednice.
Model mešovitih stambenih zona primenjuje se i u Prištini, iako u veoma ograničenom obimu. U naseljima poput “Sunčanog brega” (Bregu i Diellit), “Ulpijane” i “Dardanije,” opština ima određeni broj stambenih jedinica u okviru kolektivnih zgrada, od kojih su neke među najtraženijim i sa najvišim cenama za kupovinu. Tu se uglavnom smeštaju žrtve porodičnog nasilja, kako bi se osigurala tajnost njihove lokacije i izbegla stigmatizacija.
Nakon što je ukazao na nedostatke postojećih modela socijalnog stanovanja u Ajvaliji i “Polju pomirenja,” zamenik gradonačelnika Prištine, Alban Zogaj, izjavio je da se trenutna gradska administracija protivi modelu koncentracije korisnika/ca socijalnog stanovanja u posebnim zgradama i da razmatra “razgradnju” ovog pristupa.
“To znači preseljenje porodica u druge stanove gde imamo slobodne kapacitete, a zatim promene kako bismo razbili ideju grupisanja tih porodica na jednom mestu. Jer time zaista stvaramo geto, getoizaciju, grupu koja kasnije ima teškoće da se integriše u društvo,” izjavio je Zogaj.
U tom kontekstu, Zogaj je naveo inicijativu za nove oblike stanovanja, uključujući uslovljavanje građevinskih dozvola doniranjem 3,5% ukupne površine novih zgrada od strane privatnih investitora. Prva oblast u kojoj će ova politika biti sprovedena je naselje “Kalabrija”. U maju ove godine usvojen je regulacioni plan za “Kalabriju”. Iako opština ovu inicijativu vidi kao korak ka razbijanju modela grupisanja stanovnika/ca socijalnih programa u izolovane zgrade, prostor obezbeđen od privatnih investitora neće se koristiti isključivo za socijalno stanovanje. Prema ovom planu, deo prostora biće korišćen i za druge javne usluge, poput vrtića.
Opština očekuje da će u roku od jedne ili dve godine imati na raspolaganju stambene jedinice i druge prostore za program socijalnog stanovanja.
Zogaj se nada da će ova politika uspeti da izbegne segregaciju, pozivajući se na prethodna iskustva sa kombinovanim stambenim jedinicama, kao što su one u naselju “Sunčani breg,” u okviru kompleksa “Standard.” Godine 2007. opština Priština je prema javno-privatnom partnerstvu sa globalnim konzorcijumom “The Standard” dobila 49 stanova. Međutim, iako je Zogaj predstavio praksu u “Sunčanom bregu” kao uspešan model koegzistencije između korisnika/ca socijalnog programa i drugih stanovnika/ca, ta politika nije primenila princip prava na stanovanje.
Korisnici/e 49 stanova bili/e su članovi/ce 49 porodica, ali su većinu činili/e službenici/e opštine Priština i bivši/e opštinski/e odbornici/e — 29 od ukupno 49 porodica — dok su najmanje zastupljene bile porodice u teškoj ekonomskoj situaciji, svega tri. Ostatak stanova dodeljen je pripadnicima/ama policije, bivšeg Kosovskog zaštitnog korpusa i porodicama poginulih boraca ili ratnim veteranima.
Iako je socijalno stanovanje pod nadležnošću lokalnih vlasti, ključni problem, prema istraživanju FES-a, ostaje nedostatak državne strategije za socijalno stanovanje. Nedavno usvojeni nacrt zakona predviđa osnivanje državne strategije za stanovanje.
Zakon o socijalnom stanovanju nije menjan od 2010. godine, dok su administrativna uputstva dodavala parcijalne izmene. Uzastopne vlade obećavale su reforme u oblasti socijalnog stanovanja. Slično je obećala i stranka Pokret Samoopredeljenje (Lëvizja Vetëvendosje) kada je preuzela vlast 2021. godine.
Početkom decembra Skupština Kosova usvojila je Nacrt zakona o socijalnom i pristupačnom stanovanju, koji predviđa da vlada usvoji državnu strategiju za period od osam godina i osnivanje Agencije za stanovanje. Ova agencija će centralizovati program socijalnog i pristupačnog stanovanja na državnom nivou.
Osim socijalnog stanovanja, zakon postavlja temelje za pristupačno stanovanje, što podrazumeva subvencionisanje kupovine stanova za mlade parove i samohrane roditelje.
Prema zakonu, pravo na socijalno stanovanje ostvaruju građani čiji prihodi nisu dovoljni da obezbede adekvatno stanovanje po tržišnim cenama, pri čemu zakupnina za socijalno stanovanje ne može prelaziti 30% prihoda domaćinstva.
Zakon predviđa najmanje 17 kategorija ili ciljnih grupa za socijalno i pristupačno stanovanje. Jedina nova kategorija koja je dodata u ovaj nacrt zakona su mladi, bez daljih specifikacija.
Pored toga, zakon predviđa renoviranje postojećih zgrada namenjenih za socijalno stanovanje i povećanje broja stambenih jedinica za ovu svrhu. Takođe omogućava kupovinu stambenih jedinica pod povoljnim uslovima za potrebe socijalnog stanovanja, kao i javno-privatna partnerstva.
Ovo bi moglo otvoriti put širem sprovođenju modela stambenih jedinica raspoređenih u privatnim kolektivnim zgradama, umesto njihovog koncentrisanja u odvojenim objektima.
Ipak, novi zakon nastavlja da podržava model odvojenih zgrada, predviđajući izgradnju posebnih objekata u opštinama. Iako zakon uključuje renoviranje postojećih odvojenih zgrada, ne nudi mehanizam za prevazilaženje modela odvajanja građana u potrebi za smeštajem.
U međuvremenu, 29. novembra, nedelju dana pre usvajanja zakona u Skupštini, premijer je najavio raspisivanje tendera za “izgradnju objekata za pristupačno stanovanje” u opštinama Peć, Istok, Gnjilane i Podujevo, naglašavajući da će se obezbediti “dostojanstveno stanovanje, a ne samo smeštaj”. Projekat je procenjen na oko 38 miliona evra, a predviđeno je da radovi traju do 36 meseci, odnosno tri godine. Prema obaveštenju o tenderu, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja sprovelo je dve odvojene studije izvodljivosti za socijalno i za pristupačno stanovanje.
Iako zakon obuhvata oba tipa stanovanja pod istim okvirom, sprovođenje zasebnih studija izvodljivosti može sugerisati nastavak razdvajanja ovih kategorija.
Dopuna zakona novim administrativnim uputstvima pokazaće da li će nove zgrade imati mešovitu strukturu stanara, bez izdvajanja građana koji koriste program socijalnog stanovanja, ili će, poput studija izvodljivosti, nastaviti praksu razdvajanja.
Glavna i odgovorna urednica: Gentiana Paçarizi.
Naslovna slika: Fatlum Jashari / K2.0.
Ovaj članak objavljen je uz finansijsku podršku Evropske unije, a u okviru projekta “Diverzifikacija glasova u novinarstvu”. Odgovornost za sadržaj snosi isključivo K2.0 te isti nužno ne odražava stavove Evropske unije.