Hiljadugodišnja istorija grada je zapravo samo uvod u ljudske konstrukcije koje danas postoje. Toliko da, ono što mi zovemo „gradovi“ u većini istorija bi se, uz nekoliko izuzetaka, verovatno danas okarakterisalo kao neko malo veće selo. Poslednjih godina se nastavlja kontinuirani rast modernog grada, koji je nastao pre nekih 200 godina. Gradovi su do 19. veka tako snažno oblikovali evropski društveni, ekonomski i politički život da je uspon modernog industrijskog grada nešto više od puke nadogradnje starog.

Političke tvorevine u poznom srednjem veku u Evropi su nastale na institucionalnoj infrastrukturi njihovih gradova, a oni su počinjali da ruše feudalne institucije agrarne Evrope. Po velikim gradovima u Evropi danas se još uvek mogu naći ostaci nekada veličanstvenih srednjevekovnih urbanih jezgara, ostaci utvrđenja i starih gradskih zidina.

Upravo su u tom periodu gradovi preuzeli ključnu ulogu, nakon širenja islamskog kalifata po Bliskom istoku, severnoj Africi i južnoj Evropi. Ubrzo zatim, institucije republike koje su se razvile u srednjovekovnim gradovima su se proširile širom feudalne Evrope. Henri Pirenne (Anri Piren), istoričar koji se bavi srednjim vekom, kaže u knjizi „Srednjovekovni gradovi“ da „Franačko carstvo verovatno nikada nije postojalo bez islama, a Karlo Veliki bi bez Muhameda bio nezamisliv“.

Uspon kapitalističke modernosti je označio raskid sa srednjovekovnim gradovima. Urbani život i kultura u Parizu 19. veka otelotvoruju ovaj uspon. Porast potrošnje, posebno kod buržoazije, podrazumeva promene kako u smislu kulturnih objekata, tako i u smislu njihovog odnosa sa temporalnošću. To je Marksovu analizu robnog fetiša – roba kao objekt koji poseduje svoje vrline, a maskira odnose među ljudima – dovelo pravo u urbani prostor. Tržište je preuzelo javni prostor ali, za razliku od srednjovekovnih gradova gde je tržište obično ograničeno na specifičnu oblast, u kapitalističkoj modernosti sav urbani prostor podleže fetišu. Američki intelektualac Lewis Mumford (Luis Mamford) je delom opisao grad kao “pozorište društvene akcije”. Ali, to urbano pozorište se sa robnim fetišem pretvara u mesto potrošnje.

Kapitalistička modernost je takođe izmenila i socijalni sastav grada. To je obuhvatalo i pojavu nove društvene grupe – „boema“ – umetnika i pisaca koji su uglavnom dolazili iz redova buržoazije. Oni su često bili kritični prema buržoaskoj kulturi, a opet nisu bili privrženi rastućem proletarijatu i njegovim revolucionarnim stremljenjima. Njihova umetnost, koju nalazimo u poeziji Charles-a Baudelaire-a (Šarl Bodler) i delima Honore de Balzac-a (Onore de Balzak), uvela je pojam posmatranja društvenog života na zaseban i oslobođen način, što je simptom otuđenja od društvenog sveta.

Planiranje kao moć

Bilo je to u 19. veku, kada je baron fon Haussmann (von Hausman) transformisao Pariz, anulirajući srednjovekovni grad i stare četvrti, stvarajući nove urbane prostore smeštene na širokim bulevarima, organizujući gradske blokove u mrežu i uključujući kontrolisan, racionalizovan pogled iz ptičje perspektive na urbanistički plan. Prilikom rušenja starog grada, Haussmann-ovo preuređivanje Pariza je služilo interesima finansijskih špekulanata koji su ulagali u gradske nepokretnosti, kao i režimu Napoleon-a III (Napoleon III). Monarh je želeo da stavi tačku na nemire i proteste popularnih pariskih klasa tako što bi napravio otvorene urbane prostore, koji bi se lako nadgledali i bili stavljeni pod kontrolu vojske u trenucima krize.

Praksa urbanizma i organizovanja urbanog prostora odozgo nadole, pokazala se sposobnom u povezivanju kapitala i države, nasuprot rastućim političkim zahtevima popularnih klasa u ovoj eri.

Urbanizacija i industrijalizacija su u 20. veku postali zvona za modernizaciju elite. Nakon 1945. godine, svet se podelio na nove blokove moći („kapitalistički“ i „socijalistički“), a rušenje starog svetskog poretka je stavilo dekolonizaciju i razvoj na sam vrh globalne agende.
Izvan blokova moći je bio Treći svet, koji je postavljen za gaženje u nizu koraka koje je nekad pravio Zapad, iako bržim tempom. Cilj je bio da se modernizacija savlada u političkom i administrativnom pogledu. Urbanizacija bi sledila isti put kao u 19. veku u Evropi. Pošto je industrijalizacija uzletela, gradovi će rasti, društva će postati pismena i mobilna, a vrednosti će se promeniti tako da odražavaju “modernu“ kulturu participacije i konzumerizma. Društva u kojima takvi linearni procesi nisu uspeli da se održe su optužena za loše prilagođavanje zahtevima modernosti, zbog daljnje snage tradicionalnog društva.

Nova urbanizacija

U Sovjetskom Savezu i socijalističkoj istočnoj Evropi, politički dirigovana privreda je takođe proizvela određeni politički put urbanizacije. Dok su gradovi i industrije rasli, kolektivizacije i pravna ograničenja u vezi sa migracijama su sačuvala relativno veliku seosku populaciju.

Upravo je u takvoj situaciji došlo do urbanizacije u tradicionalno agrarnom jugozapadnom delu Balkana. To naravno ne znači da su gradovi na Balkanu tvorevina 20. veka. Ali gradovi u otomanskoj Evropi nikada nisu rasli toliko brzo kao oni u severozapadnoj. Gustina naseljenosti u neravnim i planinskim oblastima osmanske Evrope je bila niža od ostalih delova Evrope. U stvari, istoričari koji proučavaju ekonomiju ističu da je manjak stanovništva bio toliko veliki skoro sve vreme tokom 16. i 17. veka u otomanskoj Evropi, da su velike površine otkosa plodne zemlje ostajale nenaseljene zbog manjka radne snage.

Otomanska agrarna privreda je favorizovala male seoske zajednice i ograničenu daljinu trgovine, kao faktor koji doprinosi rastu. Trgovačka klasa na Balkanu je bila mala i bavila se uglavnom lokalnom robom. U isto vreme, prekomorski transport i upućenost Evrope posle 16. veka na Atlantski okean je zakopala istorijske trgovačke puteve preko drevnog Balkana. U carstvu je trgovina na daljinu bila koncentrisana u Istanbulu i većim lukama, kao što je Solun. Stoga je periferne zemlje u okviru imperije karakterisala niska produktivnosti i opstanak na bazi agrarnog zaleđa. „Reaya“ (raja, obični ljudi) stvaraju bogatstvo, „a sultan drži raju pod kontrolom uz pravednu vladavinu“, što je bio deo vladajuće ideologije u imperiji, takozvani „krug kapitala“.

Takvi uslovi su najduže opstali u osmanskim regionima Albanije, Kosova i Makedonije, jer je urbanizacija išla ruku pod ruku sa stvaranjem novih nacionalnih država u drugim bivšim otomanskim zemljama. Ali to se u ovim krajevima nekadašnje imperije nije shvatalo do duboko u 20. vek. Kada je reč o Kosovu, do političkog interesovanja za urbanizaciju je došlo tek nakon Drugog svetskog rata, sa rađenjem nove socijalističke Jugoslavije i njene platforme za brz privredni razvoj.

Rađanje grada

To je mesto gde nastaje moderna Priština. Priština je 1945. godine bila mali grad sa oko 20.000 stanovnika. Preovlađujući jezik njenih stanovnika je bio turski. Kao i u većini urbanih naselja na Kosovu, stari carski jezik je korišćen kako bi se razlikovali od ljudi iz okolnih sela koji su govorili albanski ili srpski.

Priština i Kosovo su izašli iz strašnog rata noseći teret kolonijalne dominacije post-otomanskih carskih vladara, Srbije. Srpski lideri su identifikovali Albance kao muslimane i one koji govore turski jezik, što su sve bili neželjeni elementi u povraćaju onoga što su zvali “stara Srbija”. Tako je Beograd preduzeo čitav niz mera proterivanja stanovništva direktnom kolonizacijom Srba i Crnogoraca. Ovi kolonisti su dovedeni da povrate ono što su srpski politički lideri smatrali zakonitim nasleđem na Kosovu, a Beograd je tražio saradnju albanske elite sa Kosova u upravljanju novoosvojenog Kosova. Kraj Drugog svetskog rata je doveo Kosovo pod novi režim i potpuno nov politički projekat države usmeren na socijalistički industrijski razvoj.

Efekti su se videli još od 1950-ih godina, ali industrijska transformacija Kosova počinje tek od 1965. godine, sa osnivanjem saveznog Fonda za nerazvijena područja. Kosovu je dodeljeno oko 40 odsto ukupnih sredstava. Pokrajinski vrh je tražio tu pomoć kako bi pomogao nesrećnom regionu koji je bio dosta iza ostalih u Jugoslaviji. Veći deo novca je otišao za urbani razvoj, naročito u Prištini. I danas su poznate razglednice sa fotografijama novih gradskih kvartova od kasnih 1960-ih i početkom 1970-ih, period koji neki nazivaju “slavnim danima” Prištine.

 Struktura moderne Prištine odražava ovu istoriju – mošti jugoslovenskog socijalističkog razvoja leže na vrhu malobrojnih ostataka stare turske pijace u gradu. Direktna administrativna vlast je uspostavljena sa izgradnjom prvih zgrada lokalne vlasti – uključujući i zgradu opštine i sadašnju zgradu vlade – u nekoj vrsti ne toliko izraženog, manje impresivnog, kvazi-osmanskog stila. Premda skromni po svetskim standardima, ovi novi simboli moći su opustošili stari otomanski stil centra grada, što je predstavljalo srce stare Prištine.

Razvoj novog centra, taj uzan pojas od oko pola kilometra koji je i dalje tu, takođe je zahtevao da se uništi stari grad. To je odlučno pomerilo razvoj grada ka zapadu i jugu, prema ravnicama Kosovo Polja, i dalje od brda u kojima je stari grad ušuškan. Novi teren, sa novim naseljima kao što su Ulpijana, Dardanija i Bregu i Diellit (Sunčev breg), omogućio je izgradnju visokih stambenih zgrada koje su bile simbol rasta grada u 1970-im i početkom 1980-ih.

Pomeranje napred

Uspon urbane Prištine koincidira sa stvaranjem modernog Kosova. Grad je dugo bio privlačan za ne-Prištince. Zaista, Priština je, kao i većina gradova, rasla uglavnom putem imigracije ljudi sa strane, te danas njihovi potomci daleko nadmašuju broj porodica koje su živele u gradu 1945. godine. Međutim, ove migracije su u periodu stare Jugoslavije bile pod kontrolom. Ljudi su se selili iz institucionalnih razloga: kako bi pohađali gimnaziju ili fakultet, zbog novog posla (naročito u ekspanziji administrativnog sektora), ili zbog članova porodice.

Za razliku od današnje situacije, loša ekonomska situacija nije bila uobičajen razlog za preseljenje u grad, ali ne zato što je ekonomska situacija bila sjajna – nezaposlenost na socijalističkom Kosovu nikad nije bila manja od 25 odsto – već zato što su mogućnosti za zapošljavanje koje je grad pružao bile nešto bolje nego bilo gde drugde. Bilo je teško naći mesto za stanovanje, jer su preduzeća držala pod kontrolom pristup stambenim jedinicama. Postojalo je svega nekoliko mogućnosti za privatnu inicijativu. Tokom 1990-ih godina aparthejda, bilo je još manje razloga za preseljenje u grad. Ali se ta dinamika populacije pomerila nakon 1999. godine, transformisanjem privrede Kosova i obećanjima nove države.

Srpske snage su za vreme rata 1999. godine očistile Prištinu od većine albanskog stanovništva, iako je grad bio pošteđen ogromnih fizičkih stradanja. Ekspanzija se nakon rata nastavlja zajedno sa pokušajima da se reguliše urbanistički razvoj. Sada uglavnom pod privatnom kontrolom, problemi sa rastom su se pogoršali zbog slabih posleratnih vlasti koje su dozvolile bandama da skvotuju i uzurpiraju javnu i privatnu imovinu. Poplava stranih državljana je, kao deo misije Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) i drugih međunarodnih organizacija, pristigla na Kosovo, a oni su sa svojim džepovima punih deviza uzdrmali tržište nekretnina.

Poremećaj nakon smrti

Istaknuti arhitekta Rexhep Luci (Redžep Luci), koji je ubijen 2000. godine od strane još uvek nepoznatih napadača, jedna je od žrtvi posleratnog haosa. Luci je uzalud pokušavao da spreči nekontrolisani razvoj Prištine i uvede red u urbanistički razvoj. Neposredno pred ubistvo je organizovao konferenciju „Vizija za Prištinu, 2000-05“, ali se njegova vizija pokazala neuhvatljivom. Njegova smrt je označila kraj jedne ere za grad, nakon čega je usledio period „divljeg“ i masovnog širenja devijacija u gradskom društvenom tkivu.

Do ovih poremećaja dolazi, ne samo zbog novih stranih kosovskih majstora (koji su zvanično vladali) i lokalnih moćnika (koji su neformalno dominirali), već i zbog talasa ljudi koji dolaze iz ruralnih područja. Oni su bežali iz svojih porušenih kuća i uništene lokalne ekonomije. Za razliku od ranije, sada je teška ekonomska situacija motivisala migracije u grad. Čist oportunizam i nada za brzim profitom su mamili druge. Rat je naročito teško pogodio ruralna područja, da bi nakon rata, jeftina, uvezena hrana preplavila lokalno tržište, podrivajući lokalnu poljoprivredu. Činilo se da je nova servisna ekonomija Prištine, uključujući i sektor međunarodnih organizacija, stvorila mogućnosti za zaposlenje, posebno za mlade, iako su poslovi često bili kratkoročni. Priština je jedina među gradovima ponudila ekonomsku nadu. Industrijski kolaps je doveo do propasti drugih urbanih centara na Kosovu. Bivši industrijski motori poput Mitrovice i Đakovice su zapali u veliko siromaštvo.

Priština je do 2008. godine, kada je Kosovo proglasilo nezavisnost, dobila novu sliku, postala je simbol novog bogatstva i političke moći pod pohlepnim kapitalizmom posleratne transformacije. Nosila je političko-ekonomski konsenzus koji kosovski naučnik Agon Hamza (Agon Hamza) naziva „novorođena ideologija“.

Na ivici

Kosovo je danas u opasnosti od „urbanog prvenstva“, stanje u kojem jedan grad sadrži nesrazmeran procenat gradskog stanovništva zemlje i stanovništva uopšte. To je slučaj kod svih zemalja u razvoju, gde je tempo urbane koncentracije doveo do veoma užasnih uslova za siromašne po neformalnim naseljima, kao što su „favele“ u Brazilu, “shantytowns” u Južnoj Africi, i polu-formalna naselja, poput Bathore u Tirani. Snaga društvenih veza u ruralnom Kosovu, kao i podrška koju mnogi dobijaju od rođaka iz inostranstva, nije za sada dovela do takvih značajnih promena, ali to ne može potrajati. Kosovski tradicionalni industrijski sektori nisu obnovljeni, a pravne prepreke onemogućavaju migracije u inostranstvo. Ljudi će stoga nastaviti da traže utočište u Prištini.

Grad je pre svega društvena institucija, a ne puka fizička struktura, tvrdi Mumford. Neuspeh društvenih institucija za razvoj i jačanje veza urbanog udruživanja i samoorganizovanja spada u najozbiljnije probleme savremene Prištine. Segmentirana socijalna struktura u gradu je jasna svakome ko tamo provodi vreme. Takođe je prisutno očekivanje da se svi problemi reše od vrha nadole, te da su „oni“ (političari, razvojni planeri, došljaci, stranci, itd.) krivi za propadanja gradova. „Zajednica“, odnosno „bashkesi“, je reč koja malo znači u gradu, a ima tendenciju da nas priseti na propale pokušaje jugoslovenske države da podstiče učešće građana putem mesnih zajednica, čuvene “bashkesi lokale”. One još uvek postoje, premda u potpuno degradiranoj formi, kao jedinice opštinske uprave i kanali kronizma političkih partija.

Nekontrolisani rast, velike migracije, sve veće siromaštvo, opasnost od intenziviranja urbanog prvenstva, ulični kriminal, loše infrastrukturno upravljanje, neuspeh grada da uveže društveno tkivo – sve to stagnira Prištinu na način na koji se to odvija još od nastanka modernog grada. To je grad po imenu, ali zombi u duhu. On ostaje politički oslabljen, te trajno podložan hirovima političkih i ekonomskih snaga koje su izvan njegove kontrole.