Litijum je ključan za proizvodnju punjivih baterija, poput onih koje se koriste u električnim automobilima. Zbog toga je postao izuzetno tražena sirovina, jer najrazvijenije zemlje svijeta nastoje da se udalje od fosilnih goriva.

Na Balkanu, najveća pažnja u vezi s litijumom bila je usmjerena na Srbiju, gdje je britansko-australski rudarski gigant Rio Tinto ciljao dolinu Jadra zbog njenih ležišta litijuma. Smatra se da ta dolina sadrži dovoljno litijuma da zadovolji čak 90% evropskih potreba.

Dana 19. jula 2024. godine, predsjednik Srbije Aleksandar Vučić, njemački kancelar Olaf Scholz i tadašnji evropski komesar za energetiku Maroš Šefčović potpisali su sporazum koji omogućava državama EU pristup litijumu iz Srbije, gurajući projekat naprijed uprkos snažnim protestima u Srbiji zbog ogromne štete koju eksploatacija litijuma nanosi okolišu.

Slična situacija dešava se i u susjednoj Bosni i Hercegovini. U oktobru 2023. godine, švicarska rudarska kompanija Arcore, koja djeluje preko lokalne podružnice, objavila je da su njihova istraživanja potvrdila značajne količine ključnih sirovina poput litijuma u okolini Lopara, na sjeveroistoku zemlje. Arcore ima ugovor o snabdijevanju litijumom s jednom kanadskom fabrikom u Njemačkoj, koja proizvodi litijum pogodan za baterije.

Bosna i Hercegovina je podijeljena na entitete Republiku Srpsku i Federaciju BiH, uz distrikt Brčko. Budući da su istraživanja u oblasti rudarstva i geologije regulisana na entitetskom nivou, a Lopare se nalaze u Republici Srpskoj, relevantni zakoni dolaze upravo iz ovog entiteta. Ubrzo nakon objave kompanije Arcore, Republika Srpska je krenula u izmjene Zakona o geološkim istraživanjima kako bi omogućila znatno obimnije i invazivnije rudarske aktivnosti. Nacrt zakona o izmjenama postojećeg Zakona o geološkim istraživanjima usvojen je 22. decembra 2023. godine.

Zelena tranzicija se često oslanja na sirovine koje se eksploatišu na izrazito štetan način. Od Srbije i BiH, pa do Demokratske Republike Kongo i Sjedinjenih Američkih Država, raste fundamentalna napetost: s jedne strane postoji potreba da se odustane od fosilnih goriva, dok s druge strane savremene ekonomije i dalje zahtijevaju ogromne količine energije, često po cijenu uništavanja zemljišta i zajednica u kojima se nalaze potrebni resursi.

Nema stvarnog uvažavanja javne rasprave

Pravne izmjene koje je predložila Narodna skupština Republike Srpske olakšavaju put kompaniji Arcore da nastavi i proširi svoja geološka istraživanja. One omogućavaju povećanje dozvoljene količine eksploatacije metalnih mineralnih sirovina za čak 50 puta — i to prije nego što se provede procjena uticaja na životnu sredinu. Takođe, izmjene omogućavaju dobijanje dozvola za istraživanje prije nego što se riješe sva imovinska pitanja, kao i početak istraživanja bez saglasnosti opština, gradova i zajednica koje bi bile najdirektnije pogođene.

Uopšteno govoreći, lokalne zajednice bile su isključene iz procesa donošenja odluka o geološkim istraživanjima i pravnom okviru za geološka ispitivanja u Republici Srpskoj. Ipak, Narodna skupština je u januaru 2024. uputila predložene izmjene zakona na javnu raspravu.

Oko 500 ljudi, kako pojedinaca tako i predstavnika ekoloških udruženja, prisustvovalo je raspravama koje su održane u Prijedoru, Banjoj Luci, Zvorniku i Gacku. Neki učesnici su istakli važnost uključivanja jedinica lokalne samouprave u proces odobravanja detaljnih planova geoloških istraživanja. Drugi su se zalagali za očuvanje obaveze da se procjena uticaja na životnu sredinu mora sprovesti prije početka geoloških istraživanja, kao i za potrebu jasnog definisanja pojmova “invazivna” i “neinvazivna istraživanja”, koji su spomenuti u izmjenama zakona, ali nisu precizno objašnjeni niti shvaćeni.

Tokom javne rasprave u Prijedoru 25. januara 2024, Vladimir Malbašić, profesor Rudarskog fakulteta u Prijedoru, naglasio je da lokalne zajednice treba konsultovati o lokaciji istraživanja i mogućim uticajima na okolinu. Takođe je predložio da se snizi dozvoljena granica za količinu uzoraka koji se mogu koristiti za ispitivanje kvaliteta i hemijsko-tehnoloških osobina mineralnih sirovina.

Malbašić je predložio da se dozvole izuzeci za veće količine — do 3.000 kubnih metara — ukoliko nosilac prava dostavi dodatno obrazloženje, detaljan opis i izvještaj o lokacijama, postrojenjima, količinama i vremenskim rokovima za sprovođenje industrijskih ispitivanja, kao i rezultate tih ispitivanja. Međutim, ni Malbašićeve, niti primjedbe drugih građana koji su prisustvovali tim sastancima nisu uzete u obzir, a svi prijedlozi su ignorisani.

Lokalni protest

U februaru 2024. godine, udruženja za zaštitu okoliša, poslanici i predstavnici lokalne vlasti predali su deklaraciju Narodnoj skupštini Republike Srpske. Deklaracija se protivi otvaranju rudnika litijuma, bora, natrijuma, stroncijuma, kalijuma i srodnih elemenata na području opštine Lopare.

Mnogi mještani protive se novim geološkim istraživanjima jer će se vršiti u blizini naseljenih područja, u slivu rijeka Gnjice, Janje, Drine i Save. Geološka istraživanja se takođe odvijaju u blizini podzemnih voda, što povećava rizik od zagađenja bunara i vodovodnih sistema. Dodatne zabrinutosti uključuju mogućnost klizišta na Majevici i blizinu istražnog polja turističkom centru Busija.

Narodna skupština Republike Srpske nije usvojila ovu zajedničku deklaraciju, čime je Ministarstvu energetike i rudarstva omogućeno da u budućnosti dodjeljuje koncesije za eksploataciju mineralnih sirovina na području opštine Lopare.

To je potaklo ekološko udruženje Eko Put iz Bijeljine da pokrene kampanju na Facebooku, kroz koju su počeli javno ukazivati na lokalno protivljenje rudarenju na Majevici i Ozrenu. Udruženje je objavljivalo kratke videozapise u kojima mještani različite dobi i profesionalne pozadine objašnjavaju zašto se protive rudarskom projektu i ističu da se osjećaju ugroženima zbog degradacije životne sredine koju donose vlasti Republike Srpske, ali i Srbije, s obzirom na granični položaj Bijeljine.

U jednom videu, Slavica, penzionisana profesorica ruskog jezika, napominje da je “ovo bogat kraj biodiverzitetom, a inače vrlo je važna žitnica i poljoprivredni kraj koji hrani svu zemlju”, dok, s druge strane, na njih “vrše strahovit pritisak sa strane, da ono na šta oni narodi razvijeniji i ekološki svjesniji ne dozvoljavaju na svom terenu”.

U drugom videu, Jana, srednjoškolka, kaže da Ugljevik, koji se nalazi u blizini termoelektrane, dobro zna šta znači zagađenje. “Da li treba ostatak Majevice da se budi od zagađenja ovog kopa ovdje i rudnika?” pita ona. U trećem videu pojavljuje se Rosa, penzionisana pravnica iz Bijeljine, koja predviđa da će koristi imati samo “oni koji nam nameću to”.

Slobodan, koji tvrdi da je bušenje 300 metara od njegove kuće u Loparama uzrokovalo da mu presuši izvor, takođe je podijelio svoju priču. Zdenka, koja se bavi stočarstvom, voćarstvom i pčelarstvom, šalje sličnu poruku kao i ostali. “Ovo su za sada i do sada zdravi proizvodi, a ako se otvori rudnik litijuma, to nažalost više neće biti”, tvrdi ona. “Ne želimo rudnik litijuma, ne. Niko od nas.”

Stanovnici Majevice dijele slične stavove, kao i ekološke organizacije.

Tokom geoloških istraživanja, na nekoliko bušotina pojavila se voda. Iako su bili dužni po Zakonu o vodama Republike Srpske, izvođači nisu o tome obavijestili nadležne niti pozvali vodne inspektore, rekla je Andrijana Pekić iz udruženja Čuvari Majevice za K2.0. “Nekoliko mjeseci kasnije, u blizini tih bušotina, dvije kuće ostale su bez vode iz bunara koji su korišteni decenijama. U jednom domaćinstvu, bunar je kontaminiran. Analiza je pokazala prisustvo teških metala. Do danas iz tih bunara teče neupotrebljiva voda, koja suši okolno bilje i drveće.”

Ljudi koji žive oko Majevice već godinama se suočavaju s problemima zagađenja povezanim s rudarenjem. “Lokalnom stanovništvu ne treba još jedan rudnik, naročito ne ovakav, kakav ne postoji nigdje u svijetu u naseljenim područjima, i za koji je dokazano da uništava prirodu gdje god da se pojavi”, dodala je Pekić.

Zoran Poljašević, inžinjer zaštite životne sredine s Ozrena, kaže da veliki problem predstavlja zakonodavni okvir koji potpuno zanemaruje štete po okoliš koje geološka istraživanja mogu prouzrokovati. On upozorava da izmjene Zakona o geološkim istraživanjima ukidaju mogućnost učešća građana u donošenju odluka o zaštiti okoliša, što predstavlja direktno kršenje Arhuske konvencije. BiH je ovu konvenciju ratifikovala 2008. godine, a ona garantuje tzv. “ekološku demokratiju” i pravo na život u zdravom okolišu.

“Uprkos ovim zakonskim promjenama koje dodatno komplikuju situaciju na Ozrenu, mi ćemo i dalje ukazivati na činjenice – i institucijama i građanima”, rekao je Poljašević za K2.0. “Fokusiranje na potencijalnu dugoročnu štetu po okoliš, kroz istraživanja nalazišta nikla i kobalta, kao i prisustvo teških, kancerogenih metala, prije ili kasnije mora dovesti do obustavljanja ovih projekata.“

Za Poljaševića, zaustavljanje projekta na Ozrenu jedino je logično rješenje.

U julu 2024. godine, banjalučki Centar za životnu sredinu, nevladina organizacija koja se bavi zaštitom okoliša, pokrenuo je inicijativu za osporavanje spornih odredbi zakona koje je pripremilo Ministarstvo energetike i rudarstva. Smatraju da se te odredbe kose s osnovnim principima i pravima zagarantovanim Ustavom Republike Srpske.

Centar ističe da je neustavno sprovoditi geološka istraživanja bez poštovanja osnovnih principa lokalne demokratije, bez prethodnih procjena uticaja na okoliš za skoro sva istraživanja, te bez jasno određenih ukupnih količina dozvoljenih metalnih mineralnih sirovina koje mogu biti izuzete tokom istraživanja.

“Izmjene i dopune su sporne, jer se njima zadire u osnovne principe ustavnopravnog poretka i zajamčena prava, i to princip lokalne demokratije, pravo svakog čovjeka na zdravu životnu sredinu i dužnost zaštite i unaprijeđenja kvaliteta životne sredine”, rekao je Redžib Skomorac, pravni savjetnik Centra, u saopštenju za javnost. “O pitanjima koja su suštinski lokalnog karaktera odlučivanje je sada centralizovano u jednom ministarstvu. Problem je još veći, jer konačnu odluku o odobravanju geoloških istraživanja ovo ministarstvo može da donese uprkos preprekama koje postoje u propisima iz oblasti zaštite životne sredine, a za čije tumačenje i primjenu je nadležno drugo ministarstvo.”

Dana 20. januara 2025. godine, peticija sa 6.057 potpisa građana iz Bijeljine, Lopara, Ugljevika i Zvornika, predana je Narodnoj skupštini Republike Srpske. Peticija traži od skupštine da obustavi davanje koncesija za geološka istraživanja oko Majevice i da područje proglasi parkom prirode. Jedan od organizatora peticije poziva skupštinu da osigura da rudnik litijuma nikada ne bude “u rukama stranaca”.

U jednom od video snimaka u Facebook kampanji Eko Puta, Dragana, krojačica iz Ugljevika, kaže: “Niko normalan ne bi pristao na to”. Slični stavovi izražavaju se u zemljama širom sveta, jer globalna potreba za eksploatacijom sirovina neophodnih za zelenu tranziciju ugrožava živote ljudi koji su najmanje odgovorni za klimatsku krizu. Kao što Dragana kaže: “Mi nemamo državu drugu gdje možemo da odemo. Naše je da se borimo, da ostanemo ovdje i ne damo ovu prirodu, ovu ljepotu od Boga danu. Nema rudnika, i nema više priče o tome.”

Karakteristična slika: K2.0.