Prvi put kad sam čuo nekoga ko nije Albanac kako koristi termin “Šiptari”, bio sam zbunjen i osećao sam se izuzetno nelagodno. Bio sam dete početkom 2000-ih, neposredno nakon rata na Kosovu, i bio sam šokiran kad sam u nekom srpskom rijaliti šou programu čuo da se taj termin koristi sa uvredljivom konotacijom. Ono se znatno razlikovalo od načina na koji se reč “Shqiptar” koristi u mom kulturnom podneblju. Taj termin je endonim koji mi, etnički Albanci, koristimo u našem jeziku i njime nazivamo jedni druge.

Čuvši termin “Šiptari” upotrebljen na ovaj način, bio sam izložen nečemu mnogo više od samo pogrdnog izraza. Saznao sam da ovaj termin postoji u širem istorijskom kontekstu bivše Jugoslavije gde je antialbansko raspoloženje bilo uobičajeno, ukorenjeno u stereotipima, rasizacijama, orientalizmima i oblicima kulturne aproprijacije.

Kao istraživač albanskog identiteta i bivše Jugoslavije, otkrio sam da je antialbansko raspoloženje bilo stalna pojava pre i tokom svih perioda Jugoslavije, od međuratnog perioda preko Jugoslavije Josipa Broza Tita, i naravno do 1990-ih, kada je celokupno postojanje albanskog stanovništva na Kosovu bilo ugroženo. Ovo antialbansko raspoloženje, međutim, nastavlja da opstaje i danas, pogađajući albanske zajednice kako na Balkanu, tako i u njihovim dijasporama.

Istorija dehumanizacije

Dehumanizacija Albanaca datira pre stvaranja Jugoslavije, što je delimično demonstrirano u delima Karla Maya, nemačkog autora koji je krajem 19. i početkom 20. veka pisao priče o navodnim albanskim divljacima. Mnogi zvaničnici rane srpske države odražavali su takve stavove, nazivajući Albance “divljim plemenom” sa “surovim instinktima.”

Jovan Cvijić, srpski geograf i etnolog, izjavio je krajem 19. veka da “postoji opšti konsenzus da su Albanci najbarbarskija plemena Evrope”. Vladan Ðorđević, predsednik Vlade Srbije od 1897. do 1900. godine, tvrdio je da su Albanci “moderni trogloditi” koji su “krvoločni, zakržljali i slični životinjama” i da ga podsećaju na “praljude” koji su “spavali na drvima.”

Te naracije o Albancima stare su preko 100 godina, ali i dalje utiču na mene, kosovskog Albanca rođenog i odraslog u Londonu. Ne samo da sam morao da se nosim sa negativnim prikazima Albanaca u britanskim medijima, već su čak i pripadnici druge i treće generacije jugoslovenskih dijaspora svesno ili nesvesno prema meni projektovali istorijske antialbanske predrasude.

Jedan primer ovoga je kada ljudi dovode u pitanje tačnost iskustava moje porodice. Jednom prilikom u jednoj raspravi na internetu, kritikovao sam Tita zbog toga što je omogućio Aleksandru Rankoviću, šefu jugoslovenske tajne policije, da sprovodi represivni režim protiv Albanaca, što je dovelo do raseljavanja moje porodice i mnogih drugih. Jedna osoba iz druge jugoslovenske dijasporske grupe na to je odgovorila: “Da li si siguran da se to zaista tako dogodilo?” Kao da je radije htela da odbaci priču moje porodice nego da razmotri šta su etnički Albanci i druge neslovenske zajednice proživljavale u socijalističkoj Jugoslaviji.

Želeo sam da saznam da li su i drugi u albanskoj dijaspori doživeli slično podrivanje i uporno ispitivanje, pa sam razgovarao sa Kosovare Duraku, ženom kosovsko-albanskog porekla koja trenutno živi i radi u Holandiji. Rekla mi je da se ljudi iz bivše Jugoslavije često “potpuno ukoče ili poblede” kada čuju njeno ime. Spomenula je slučajeve u kojima se osećala kao “proverivačica činjenica”, braneći traumatične istorijske stvarnosti koje su često još uvek negirane ili intenzivno dovođene u pitanje. Ispričala mi je da ju je jednom prilikom osoba srpskog porekla u Holandiji pitala da li je tačno da su Albanci u istoriji kidnapovali srpsku decu i žive ih bacali životinjama u zoološkim vrtovima.

Takva iskustva ilustruju višedimenzionalnu prirodu antialbanskog sentimenta. Antialbanske naracije u Jugoslaviji su postojale u ekstremnim i svakodnevnim oblicima kroz generacije i u različitim geografskim područjima. One su preživele duže nego sama Jugoslavija. U ovom kontekstu, ključno je negovati balkanski kulturni prostor, kako u regionu tako i u njegovim zajednicama u dijaspori, u kojem se istorijski stereotipi češće razbijaju nego što se kultivišu. 

Jugonostalgija… za koga?

U Kraljevini Jugoslaviji, mnogi Albanci na Kosovu i u drugim delovima Jugoslavije bunili su se protiv države koja im nije pružala pravo na samoopredeljenje. U memorandumu iz 1930. godine upućenom Ligi naroda pod nazivom “Položaj albanske manjine u Jugoslaviji”, katolički sveštenici Gjon Bisaku, Shtjefën Kurti i Luigj Gashi detaljno su opisali represivni režim prema etničkim Albancima, navodeći da je politički cilj beogradske vlade bio da “po svaku cenu izmeni etničku strukturu područja naseljenih Albancima”.

Život je bio veoma težak za neslovenske zajednice u ranom periodu Jugoslavije, koja se tada zvala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Sociolog Gëzim Krasniqi primećuje da je “Albancima, Turcima, Mađarima… njihov posebni identitet praktično bio negiran tokom međuratnih decenija od strane dominantnih Srba u pokušaju da definišu političku zajednicu na isključujućim i homogenim osnovama”. To društvo je uticalo na sve aspekte života Albanaca u Jugoslaviji, dovodeći do nedostatka političkog zastupanja i zabrane obrazovanja na albanskom jeziku.

Jugoslovenska država je pre Drugog svetskog rata eksproprisala zemlju kroz reforme i inicirala šemu kolonizacije, podstičući Srbe iz drugih delova Jugoslavije da se nasele u delovima Kosova kako bi silom izmenili etničku demografiju Kosova. Mnogi etnički Albanci su takođe bili deportovani, što je bio dalji pokušaj da se albanska zajednica obespravi.

Antialbansko raspoloženje je prožimalo politiku, kulturu i ekonomiju tokom ovog perioda. Neki jugoslovenski istoričari su čak javno pozivali na masovno proterivanje Albanaca. Vaso Čubrilović, bosanski Srbin, akademik i politička ličnost, predstavio je memorandum pod nazivom “Isterivanje Arnauta” u martu 1937. godine, pozivajući državu da “natera Arnauta da pati koliko god može”. Čubrilović je sastavio plan za otežavanje života Albancima u Jugoslaviji: podsticanje kazni, hapšenja, nesrazmerne kazne za sitne prekršaje i čak pozivanje na krčenje šuma kako bi se na svaki način sprečio opstanak Albanaca.

Iako je Kosovo kasnije dobilo povišeni politički položaj — postajući ono što se zvalo Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija ― i iako su Albanci bili priznati kao nacionalna manjina u socijalističkom sistemu koji je nastao posle Drugog svetskog rata, stereotipi, diskriminacija i strukturna ograničenja su i dalje postojali. Slogan Komunističke partije Jugoslavije “Bratstvo i jedinstvo” predstavlja objektivno pozitivan ideal. Ali ako su svi bili ujedinjeni pod Bratstvom i jedinstvom, zašto je Kosovo bilo pod kontrolom radikalnog etnonacionaliste kao što je Ranković, čije su se tajne policijske snage brutalno iživljavale nad Albancima?

Iako je socijalistička Jugoslavija bila raznolika po iskustvima, post-jugoslovenskim prostorom na Balkanu i u njihovim dijasporama često dominira romantizovana jugonostalgija za Titovom socijalističkom državom, koja previđa složenost albanskog iskustva u Jugoslaviji.

Kada sam bio na univerzitetu, moji kritički osvrti na jugoslovenski sistem bili su zanemareni od strane nekih kolega jugoslovenskog porekla, koji su mi govorili da je moj stav inherentno pristrasan jer sam Albanac. Bilo da se radi o društvenim mrežama, debatama u učionici na univerzitetu ili mom radu kao jednog od osnivača Balkan London Collective-a, moji stavovi i istraživanja su bili odbacivani; govorili su mi da antialbansko raspoloženje nije postojalo u socijalističkoj Jugoslaviji ili bar nije bilo tako loše kako Albanci tvrde, jer im je dat prostor u politici i kulturi.

Kada sam razgovarao sa svojim ocem o socijalističkoj Jugoslaviji, pričao mi je o pozitivnim odnosima koje je imao sa ljudima svih etničkih pripadnosti, odnosima izgrađenim delom zbog toga što je bio iz urbanog područja, mnogo putovao, govorio više jezika i imao nadimak “Dini/Dino”. Sve ovo mu je omogućilo da lako prođe kao pripadnik bilo koje druge jugoslovenske etničke pripadnosti.

Deo očevih iskustava koji me posebno zaintrigirao bio je šok koji su drugi ponekad izražavali kada bi otkrili da je Albanac. Bili su zbunjeni jer on, Albanac musliman sa Kosova, nije odgovarao njihovim internalizovanim stereotipima o navodno nečistim, nepristojnim, necivilizovanim i islamističkim “Šiptarima”. Kao što mi je Duraku rekla: “Oni koji pate za Jugoslavijom, govore iz privilegovane pozicije: njihova egzistencija nije bila ugrožena sve dok devedesetih nisu izbili pravi ratovi”.

Orijentalizam i kulturna aproprijacija

Unutar Jugoslavije, Albanci su zauzimali neka značajna društvena i politička mesta. Međutim, to ne znači da antialbansko raspoloženje nije postojalo. Obe stvari mogu biti istovremeno tačne. Štaviše, odnos jugoslovenske države prema etničkim Albancima bio je inherentno neuravnotežen.

Albanske igre, hrana, muzika i estetika korišćeni su da bi se dalje podržala ideja da je Jugoslavija navodno raznolika utopija. Igre iz Rugovine klisure na Kosovu bile su uključene u Nacionalni ansambl jugoslovenskih igara. Tradicionalne albanske pesme kao što je “Hajde Shoto Mashallah” pevale su se na srpskom jeziku. Jugoslavija je demonizovala Albance, normalizujući bastardizaciju samog termina koji ih definiše kao etničku grupu, dok je koristila aspekte albanske kulture koji su smatrani pozitivnim, što predstavlja kulturnu aproprijaciju.

Korišćenje aspekata albanske kulture, uz istovremeno odbijanje da se pozabavi političkim zahtevima Albanaca u Jugoslaviji, otkriva neuravnoteženo društvo koje se uklapa u okvir orijentalizma i kulturne aproprijacije. Albanske kulturne prakse koje su smatrane “drugačijim” ali pozitivnim, bile su dozvoljene jer je takav aranžman koristio strukturalnom sistemu. Ipak, želja Albanaca za samoopredeljenjem nastavila je da bude potiskivana.

Antialbansko raspoloženje danas

Anti-albanski sentiment i dalje opstaje širom bivše Jugoslavije, mada je koncentrisan u Srbiji. Srpski mediji često koriste pogrdni izraz “Šiptari” za Albance, uprkos sudskoj odluci koja je 2017. godine označila taj termin kao uvredljiv i politički nekorektan.

Vuk Jeremić, bivši predsednik Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, u jednom tvitu je uporedio kosovske Albance sa zlim orkovima iz Tolkinovog “Hobita”, govoreći o “bici hrabrih patuljaka koji su odlučni da povrate svoju ukradenu zemlju od zlog Orka”. Jeremićev tvit koristi isti animalistički jezik koji se koristi protiv etničkih Albanaca već više od jednog veka, padajući u istu zamku u koju je Ðorđević upao kada je početkom 20. veka za Albance govorio da su “slični životinjama” ili tvrdio da su Albanci “evropski crvenokožci” koji “spavaju u drveću za koje su prikačeni repovima”.

Antialbanski sentiment se vratio u savremeni kontekst tokom fudbalske utakmice između Austrije i Severne Makedonije tokom UEFA Euro 2020. Marko Arnautović, austrijski fudbaler čiji je otac poreklom iz Srbije, upotrebio je naziv “Šiptari” protiv dvojice albanskih igrača iz Severne Makedonije, pokazujući kako takvi sentimenti i uvrede mogu da opstanu kroz generacije, čak i u dijaspori.

Još jedan slučaj se dogodio početkom 2024. godine, kada je bosanska pevačica kosovsko-albanskog porekla Selma Bajrami sprečena da uđe u Srbiju jer je tokom svog nastupa rukama napravila znak dvoglavog orla. Aleksandar Vulin, bivši direktor srpske obaveštajne službe, izjavio je da je to zato što “ne možete pokazivati simbole Velike Albanije i uzimati novac od Srbije”. Ovi slučajevi zajedno pokazuju razmere antialbanskog sentimenta, koji se koristi i održava od strane svih, od najviših do najnižih slojeva društva.

Antialbansko raspoloženje nije ograničeno samo na kulturne predrasude. Ono se sistemski prožima u zemljama sa značajnim albanskim zajednicama i opstaje kao nasleđe države koja je demonizovala čitavu grupu na osnovu percepiranih razlika. Ova dinamika se održala, odjekujući državama, zajednicama i dijasporama formiranim nakon raspada Jugoslavije. Zbog toga je od suštinske važnosti negovati okruženja, kako na Balkanu tako i u dijasporama, gde se naši etnički identiteti slave, podržavaju i imaju slobodu da cvetaju i razvijaju se. Takav poduhvat počinje posvećenošću introspekciji, izazivanjem predrasuda i unapred formiranih uverenja o pripadnicima drugih etničkih grupa.

Naslovna slika: Atdhe Mulla / K2.0.