Dana 9. decembra 2022. novinar Vehbi Kajtazi tvitovao je fotografiju Halila Kastratija — istaknutog predstavnika jedne muslimanske dobrotovorne organizacije sa Kosova — i Bekima Jasharija — bratića suosnivača Oslobodilačke vojske Kosova, Adema Jasharija — a na kojoj su obojica odjeveni u islamsku nošnju. “Nikad nisam ni pomislio da ću nasljednika porodice Jashari jednog dana vidjeti u ovakvom izdanju i stanju”, napisao je Kajtazi u opisu. “Boli.”

Tvit je izazvao burnu raspravu o tome da li islam i albanstvo mogu biti kompatibilni. Kajtazi je, kao i mnogi drugi, albansko muslimanstvo izjednačio sa zaostalošću. Budući da pitanje albanskog identiteta redovno dovodi do žestokih diskusija, nije čudo da je o tvitu raspravljao širi krug ljudi. No, zabrinjava lakoća s kojom su u sklopu diskusija korišteni antiislamski argumenti kako bi se dokazalo da islam i albanstvo treba razdvojiti.

S obzirom na to da je Kosovo većinski muslimanska zemlja, ovaj trend još više zbunjuje. Prema rezultatima posljednjeg popisa stanovništva, koji je obavljen 2011. godine, preko 95% građana_ki Kosova izjasnilo se da je islamske vjeroispovijesti. Međutim, tendencija umanjivanja muslimanstva sveprisutna je na Kosovu kao i na drugim albanskim kulturnim prostorima.

To stvara tenzije između konkretnih iskustava većine Albanaca_ki kao muslimana_ki i grozničavosti koja odlikuje nastojanje sekularnih elita da konstruišu albanstvo tako što će se odreći od osmanske (tj. islamske) prošlosti. To grozničavo dezavuisanje jeste internalizovana islamofobija, koja je u javnom diskursu do te mjere normalizovana da se često ne primjećuje niti dovodi u pitanje.

Opisane protivrječne društvene stvarnosti nisu formirane u vakuumu, već su integrisane u okvire evropskog hegemonizma u kojima se smatra da je norma biti bijelac/kinja i hrišćanin/ka, zbog čega su ti identiteti nevidljivi. Potonje shvatanje evropejstva funkcioniše samo ako je izgrađeno na dogmama bezrasnosti i rasnog daltonizma.

Bezrasnost se očituje kroz uobičajenu i tipičnu pretpostavku da rasa postoji isključivo u SAD-u i da to znači da ste po fenotipu i fiziotipu ili bijeli ili crni. Pri tom plošnom evropskom rezonovanju gubi se iz vida činjenica da se religija odn. religijska pripadnost — bilo da je utvrđena na osnovu izgleda ili imena i prezimena osobe, bilo da je određena na osnovu genealogije — također može upotrebljavati u svrhu rasnog određenja i dehumanizacije drugih.

To se ogleda u tretmanu kojem se podvrgavaju Personen mit Migrationshintergrund (“osobe sa migracionom pozadinom”, bukvalno prevedeno), što je uopšteni eufemizam za nebjelačko stanovništvo u koje se svrstavaju i albanski imigranti_ce. To stanovništvo je izloženo govoru mržnje na internetu, diskriminaciji na tržištu rada te rasističkim ubistvima kao što je teroristički napad izvršen u Minhenu 2016. godine, a u kojem je zagovornik bijelog suprematizma u poslovnici McDonald’sa hicima iz vatrenog oružja usmrtio devet osoba, uključujući troje mladih iz kosovske dijaspore.

Ipak, oni nisu jedini pripadnici_e albanske dijaspore u Njemačkoj koji su ubijeni iz rasističkih pobuda. Sedam neonacista je 1992. godine nasmrt pretuklo gastarbajtera Sadrija Berishu, i to u njegovom domu nadomak Štutgarta. Uprkos tome, njemačko društvo zbog bezrasnosti i dalje nije voljno da navedene incidente nazove rasističkim, pa se služi terminima kao što je ksenofobija.

Dogma rasnog daltonizma očituje se slično kao bezrasnost, što se na Kosovu i širim albanskim kulturnim prostorima — a pritom i u matičnim zemljama i van njih — naročito odražava na Rome_kinje. Kao što je slučaj i kada je bezrasnost u pitanju, većina Evrope funkcioniše po šablonu u sklopu kojeg se podrazumijeva da su Evropejci_ke bijeli te da su društvene hijerarhije izgrađene na rasi svojstvene isključivo Sjedinjenim Državama. Tako se brišu evropske zajednice čiji pripadnici_e nisu bijeli, a kao što su romska te nebjelačke dijasporske zajednice.

U okviru aktualnog dekolonijalnog/postkolonijalnog akademskog korpusa koji se tiče kontinentalne Evrope iznose se uvjerljive tvrdnje o tome da je rasa “i ključna što se tiče poslijeratnog evropskog identiteta i dvostruko nevidljiva”, a kako navodi Fatima El-Tayeb u svojoj knjizi “Evropski Drugi: Kviring etničke pripadnosti unutar postnacionalne Evrope” iz 2011. godine.

Pripadnost bijeloj rasi, bezrasnost i rasni daltonizam

Iako su se uobičajili i ovdje, na periferiji Evrope, bezrasnost i rasni daltonizam su kod nas drugačiji. Npr. ono što se u albanskom javnom diskursu može čuti o islamu i muslimanima_kama rasistički je mnogo oštrije u odnosu na ono što se može čuti u Velikoj Britaniji ili Francuskoj. Uprkos tome što spomenuti agresivni ton između ostalog proizlazi iz bojazni i uznemirenosti Albanaca_ki uzrokovanih pozicijom koja im je dodijeljena unutar (ili van) Evrope, to nije opravdanje za otvoreni antimuslimanski rasizam.

Dakle, ova društveno-politička dinamika — koja bi se mogla okarakterisati kao posvećenost pripadnosti bijeloj rasi — zastupljena je i u albanskim diskursima, s tim da posjeduje jednu važnu specifičnost. Naime, mada brojni Albanci_ke sebe grčevito žele da predstave kao bijelce_kinje i Evropljane_ke (to im nekad polazi za rukom, a nekad i ne), njihova integracija u šire bjelačke zajednice — poput francuske bjelačke zajednice — nije potpuna, i to ponajviše zato što zauzimaju položaj većinski muslimanske populacije sa perifernog dijela Evrope. Albanci_ke ovaj položaj dijele sa drugim zajednicama većinski islamske vjeroispovijesti kao što su Bošnjaci_kinje i mnogi Romi_kinje sa Balkana.

Posvećenost Albanaca_ki pripadnosti bijeloj rasi sličnog je karaktera kao ona kod Bošnjaka_inja, a budući da i jedni i drugi revnosno stavljaju akcent na predosmansku historiju kako bi afirmisali svoj “evropski” identitet. Internalizovana islamofobija kod Albanaca_ki konkretno ima jasno određenu svrhu, a to je da u društveno-političkom smislu budu priznati kao bijeli Evropljani_ke. Na taj način je normalizovano brisanje kontinuirane relevantnosti islama za savremeni albanski identitet, pa je tako moguće govoriti protiv muslimana_ki, a da se to ne smatra islamofobnim.

Kvirfobija i islamofobija

Iako je teoretisanje o bjelačkom identitetu kao društvenom konstruktu iz albanskog ugla gledišta složen zadatak, nedavno je prokrčen put ka daljnjem razvoju te oblasti. Tako je npr. Piro Rexhepi u svojoj knjizi pod naslovom “Ograđeni bijeli prostori: Rasni kapitalizam i kolonijalnost na balkanskoj trasi” (Duke University Press, 2022.) dekonstruisao evropsku savremenost iz dekolonijalne/postkolonijalne perspektive, i to sa fokusom na položaj većinski muslimanskih grupa na Balkanu.

Kada se radi o internalizovanoj islamofobiji u albanskim diskursima konkretno, Rexhepi u svojoj knjizi iznosi konstataciju da je Albancima_kama pritisak koji ide u tom pravcu da se konfigurišu kao “bijeli, sekularizovani i priklonjeni evro-američkim idealima” nametnut kao preduslov za to da im se “dozvoli da ostanu u Evropi”. Prema Rexhepijevim riječima, Albanci_ke konstantno bivaju prikazani kao “drugi” koji ne pripadaju evropskoj rasi kao ni evropskoj vjeri, a time podstaknut se javio sekularni nacionalizam koji se referiše na evropska antropološka istraživanja iz 19. vijeka. S time u vezi Rexhepi iznosi konstataciju da se današnje tvrdnje o “rasnoj čistoti” Albanaca_ki pojačavaju kako bi oni “Evropi” i samima sebi dokazali da su rasno gledano Evropljani_ke uprkos islamu.

U glavnim tokovima albanskog diskursa često su heteroseksualni sekularisti ti koji su najglasniji predstavnici internalizovane islamofobije. Kroz sekularističke napade na Albance muslimane koji odlaze na hadž i objavljuju fotografije na kojim su odjeveni po islamskim propisima provlači se teza da pripadajuće halje “nisu muževne”. Rexhepi u “Ograđenim bijelim prostorima” objašnjava da je ova kombinacija homofobije i islamofobije vezana za “hetero-evropske orijentacije Albanaca_ki”, a u sklopu čega kvir muslimanska seksualnost obično postaje žrtveno jagnje kao “škart iz osmanske prošlosti pod kojim albanski narod u stremljenju ka Evropi i dalje grca”.

Internalizovana islamofobija se kod Albanaca_ki očituje i tako što se dokazi o postojanju rasizma koji je usmjeren protiv muslimana_ki uglavnom ignorišu ili pak osporavaju. Vjerovatno zbog toga niti jedan vodeći medij na Kosovu nije objavio ništa o Evropskom izvještaju o islamofobiji, a za koji protekle četiri godine pišem rubriku o islamofobiji na Kosovu.

Navest ću jedan primjer iz izvještaja za Kosovo iz 2021. godine. Bivša kosovska ambasadorica u Italiji, Alma Lama, u toku rasprave o hidžabima u srednjim školama izjavila je sljedeće: “To što djevojke u školama i van njih nose arapske marame predstavlja veliki korak nazad za društvo. Svaka druga intepretacija je iluzorna.” To je samo još jedan u moru primjera internalizovane islamofobije — veliki broj ljudi je Lamin stav o ovom pitanju smatrao prihvatljivim.

Potreba za onima koji će se suprostaviti rasizmu

U augustu 2022. pokrenuta je kampanja Ndryshojeni Udhëzimin Administrativ për shaminë (“Promijenite Administrativno uputstvo o maramama”) koja je imala za cilj legalizaciju nošenja hidžaba u kosovskim srednjim školama. Iako inicijativa nije naišla na dobar prijem u javnosti, još uvijek se čeka da vlasti donesu odluku. Bez obzira na ishod, događanja poput ovih pokazuju da u proteklim godinama normalizacija internalizovane islamofobije u glavnim javnim diskursima nailazi na sve intenzivniji otpor.

Eric Zemmour, desničarski ekstremist koji se 2022. godine kandidovao na predsjedničkim izborima u Francuskoj, 2019. je (zlo)upotrebljavao Kosovo kako bi ilustrovao svoje antimuslimanske svjetonazore. Njegov stav je da zajednice muslimanske dijaspore nastanjene u Evropi brojčano nadmašuju bijele Evropljane_ke hrišćane_ke usljed visoke stope nataliteta (što je za vrijeme Jugoslavije bio uobičajen stav u srpskim nacionalističkim diskursima koji su se odnosili na Kosovo).

“Velika zamjena? Vidite, Sena — Sen-Deni [predgrađe Pariza u kojem živi veliki broj imigranata_ica] jeste francusko Kosovo”, rekao je Zemmour. “Tamo na mjesto jednog stanovništva dolazi drugo. Na Kosovu se to završilo ratom i proglašenjem nezavisnosti.” Zemmour nije jedini koji zastupa ovakva rasistička mišljenja — na evropskoj političkoj sceni postoji veliki broj njegovih islamofobnih istomišljenika_ica koji redovno zloupotrebljavaju historiju Kosova, a taj trend je u porastu i ovdje.

Aktualna strategija zasnovana na izbjegavanju neprijatne rasprave o internalizovanoj islamofobiji kod Albanaca_ki mora biti otpisana. Jedno od mogućih rješenja bilo bi da se prizna da mržnja spram sebe koju su internalizovali mnogi Albanci_ke djelimično proističe iz pretjerane kompenzacije u vezi sa “istinskom bjelinom”, bila ona češka, švedska ili njemačka.

Budući da ideologija ekstremne desnice na prostoru Evrope postojano uzima maha, prijeko je potrebno diskutovati o svemu ovome. U desničarskim narativima je opšteprihvaćen stav da je Kosovo zemlja koja potvrđuje legitimnost rasne panike u vezi sa demografskim preuzimanjem Evrope od strane muslimanskog stanovništva. Zato Albanci_ke što prije treba da razviju svijest i zauzmu antirasističke stavove. Mi moramo ne samo da se suprotstavimo antimuslimanskom rasizmu usmjerenom protiv nas, već i da teoretski razmotrimo sopstveno muslimanstvo.

Naslovna fotografija: Majlinda Hoxha / K2.0.