Od početka ratova u zemljama nastalim raspadom Jugoslavije prošlo je već dvadeset i sedam godina, a devetnaest od kada su na ovim prostorima pale poslednje civilne žrtve. Prema podacima istraživanja Centra za suočavanje sa prošlošću Documenta iz Zagreba, u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj, tokom ratova devedesetih stradalo je oko 130.000 ljudi, dok se još traga za oko 12.000 nestalih. U poslednjem ratu u regiji, onom na Kosovu, prema podacima Fonda za otvoreno društvo, stradalo je ili nestalo 13.525 osoba.  

Spomenici su dizani uglavnom stradalim vojnicima, dok je tek mali broj podignut kao uspomena na civile. Da se ne zaborave svi ubijeni civili, bore se brojne grupe aktivista, često i zajedno, preko granica, ne želeći prihvatiti takvu realnost.

Tako, zahvaljujući aktivistima, danas ipak postoje obeležena mesta stradanja civila i u Prijepolju, Vukovaru, Srebrenici, Sarajevu, Mokrom Polju, Varivodama, Gošićima, Golupcu, Beogradu… No, iza skoro svakog od tih spomenika su godine borbe sa vlastima, koje još uvijek traju u cijeloj regiji.

Državna tajna

Početkom aprila 1999. godine, hladnjača je izronila u Dunavu, u blizini sela Tekija, blizu granice Srbije sa Rumunijom. Otkriveno je da je puna mrtvih tela. Ono što je usledilo čuvano je kao državna tajna dvije godine, dok radna grupa koju je formiralo Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srbije nije u maju 2001. godine objavilo rezultate istrage.

Istragom je utvrđeno da je tadašnji Ministar unutrašnjih poslova i načelnik Resora javne bezbednosti Vlastimir Đorđević izdao naređenje da se tela izvade iz hladnjače, sakriju od javnosti i pokopaju u blizini Kladova, istočna Srbija. Kada je bilo jasno da operacije neće biti uspešna, Đorđević je naredio da se tela prebace u operaciji kojoj je dat naziv Dubina 2, i koja je proglašena državnom tajnom.

Kasnije je utvrđeno da je reč o telima ljudi ubijenih na Kosovu, a koja su prebačena u predgrađen Beograda. Završila su u maloj gradskoj četvrti “13. Maj”, između Zemuna i Batajnice, prostor na kojem je bilo strelište koje je za vežbe koristila Specijalna antiteroristička jedinica MUP Srbije.

Nakon što su objavljeni rezultati istrage, počele su ekshumacije u kojima je do danas otkriveno 744 tela kosovskih Albanaca, među kojima su i žene i deca. Đorđevića je Tribunal u Hagu osudio na 18 godina zatvora, između ostalog i zbog zločina počinjenih na Kosovu i njegove uloge u prikrivanju zločina.

Do danas u Batajnici ne postoji niti jedan znak sećanja na ubijene civile. Stanovnici ovog beogradskog naselja skoro dve godine nisu ni znali da su živeli nadomak tajnih masovnih grobnica.

Centar za humanitarno pravo pokrenuo je inicijativu za podizanje memorijala u Batajnici sa nadom da će ukazivanje na istinu o zločinima koji su počinjeni u prošlosti spriječiti da se oni ponove. Fotografija: Inicijativa za memorijal u Batajnici.

Inicijativu za obeležavanje Batajnice kao mesta stradanja pokrenuo je i vodi Fond za humanitarno pravo (FHP), organizacija koja od 1992. godine dokumentuje kršenja ljudskih prava, ali za sada nema izgleda da će mesto biti obeleženo. Cilj inicijative je da se na mestu gde su u masovne grobnice bila bačena tela ubijenih osnuje memorijalni centar.

No, nije ovo jedino mesto u Srbiji koje nosi uspomenu na stradale civile, a da nema obeležja. Neobeležena su i mesta gde su bili logori sa hrvatskim zarobljenicima u Sremskoj Mitrovici, Stajićevu, Begejcima, Nišu i Beogradu, a nema obeležja ni na mestu logora za Bošnjake iz Srebrenice i Žepe u Šljivovici i Mitrovom polju.

“Spomenička kultura nije inkluzivna”, kaže za K2.0 Marko Milosavljević u ime Inicijative mladih za ljudska prava, mreže nevladinih organizacija regije koja deluje od 2003. godine, a koji su usmereni na proces demokratizacije društva kroz suočavanje sa prošlošću. “Država ima obavezu da se brižljivo odnosi prema prošlosti.”

Sućut za porodicu Zec

Na dan 8. decembra 1991. godine, imućni zagrebački mesar Mihajlo Zec ubijen je pri pokušaju da pobegne iz svoje kuće na Trešnjevci u Zagrebu. Te večeri, oko 23 sata, u njegovu kuću upale su naoružane osobe koje su odvele njegovu suprugu Mariju i maloletnu kći Aleksandru do planinarskog skloništa doma Adolfovac na Sljemenu, gde su ih ubili.

Nedugo nakon što je policija pronašla tela, četiri pripadnika hrvatske rezervne policije su uhapšena. Komandir njihove jedinice, Tomislav Marčep, je kasnije suđen za niz ratnih zločina počinjenih u Hrvatskoj tokom rata, uključujući ubistvo porodice Zec. Godine 2016., Marčep je osuđen na sedam godina zatvora jer nije sprečio zločine koji su počinjeni.

Suđenje četvorici koji su prvobitno uhapšeni je na kraju prekinuto zbog proceduralnih grešaka, odnosno jer priznanje koje su dali prvobitno nije uzeto uz prisustvo njihovih advokata. Jednokratna novčana pomoć Dušanu i Gordani Zec, dvoje preživele dece, isplaćena je 30. aprila 2004. godine i do danas je jedini čin podrške preživelima iz ove porodice.

Vesna Teršelič, voditeljica Centra za suočavanje sa prošlošću Documenta, u razgovoru za K2.0, ističe da je zločin nad porodicom Zec verovatno najviše puta medijski pominjan zločin. “To je zločin za koji se rano saznalo. Pada u oči jer je reč o djetetu i sućut je preovladavajući osjećaj, a uz to i sramota.”

Na mestu gde je porodica Zec živela sada živi druga porodica. Inicijativa mladih za ljudska prava u Hrvatskoj je 2014. godine zatražila da se po porodici Zec nazove jedan park u gradu u kojem su živeli, ali to do danas nije realizovano.

“Mislim da to odražava situaciju u Hrvatskoj, gde se nameće samo jedan narativ o ratu i on je upisan u Deklaraciju o Domovinskom ratu”, kaže Teršelič. Ovu Deklaraciju je Inicijativa mladih u Hrvatskoj opisala kao dokument koji se “ne temelji na istini”, te koji “monopolizira i sprječava slobodan javni govor o ratovima devedesetih, te zatvara prostor analize, istraživanja, rasprave i diskusije koja se temelji na utvrđenim činjenicama”.

“Kako prolazi vreme, sve više se ta deklaracija koristi kao poluga za sužavanje rasprave o dešavanjima od 1991-1995. i tog prostora je sve manje,“ smatra Teršelič.

Privremeni spomenik

Na dan 31. maja 1992. godine, Radija Prijedor je emitovao poziv: “Građani srpske nacionalnosti, pridružite se svojoj vojsci i policiji u potjeri za ekstremistima. Ostali građani, muslimanske i hrvatske nacionalnosti, moraju na svoje kuće i stanove izvjesiti bijele zastave i na ruke staviti bijele trake. U protivnom, snosit će teške posljedice.”

Oni koji su izašli sa belim trakama, odvedeni su u logore koje su u blizini grada formirale snage pod komandom tadašnjeg predsednika Srpske republike BiH, osuđenog ratnog zločinca Radovana Karadžića. U samo par meseci nakon ovog proglasa, ubijeno i nestalo 3.176 Prijedorčana, uglavnom civila.

Tokom rata u ovom gradu ubijeno je i 102 dece. Najmlađi je bio Velid Softić, beba od dva meseca.

Danas u Prijedoru postoji nekoliko spomenika koji odaju počast srpskim borcima, ali nijedan za civilne žrtve rata, pa čak ni za ubijenu decu. Od 2013. godine, Prijedorčani se javno sećaju svih civilnih žrtava na “Dan belih traka” 31. maja.

Čekajući izgradnju spomenika deci ubijenoj u ovom gradu tokom poslednjeg rata, već petu godinu zaredom, na dan 31. maja, građani i građanke izlaze na ulice, sa belim trakama na rukama u znak sećanja na one ubijene 1992. godine. Šetnja svake godine završava podizanjem privremenog spomenika ubijenoj deci u centru grada, koji ostaje sve do ponoći da bi onda ponovo nestao do sledećeg Dana belih traka. Uz spomenik, oni koji učestvuju u ovom načinu obeležavanja, polažu i 102 bele ruže i na svakoj je ime po jednog ubijenog deteta.

Aktivisti u Prijedoru se nadaju da će privremeni spomenik kojeg kreiraju na Dan bijeli traka jedan dan postati stalni spomenik za djecu ubijenu tokom rata 90tih godina. Fotografija: Nidžara Ahmetašević.

Godine 2014. su pokrenuli i inicijativu za podizanje spomenika svoj ubijenoj deci ovog grada, bez obzira na njihovu etničku pripadnost, ali to do danas nije realizovano.

“Kada želite da u gradu podignete spomenik, morate prvo prikupiti potpise, što smo i uradili”, priča za K2.0 aktivista Goran Zorić, jedan od koinicijatora sada već pokreta za podizanje spomenika ubijenoj deci Prijedora.

“Inicijativa je 2014. predata Gradskoj skupštini, koja ima zakonski rok od dva mjeseca da odgovori na peticiju. U našem slučaju, Inicijativa je godinu i po dana provela u ladici pre nego što su se stvari ikud pomakle”, objašnjava Zorić.

Do danas, Gradska skupština nije se jasno odredila po pitanju Inicijative.

“Prošle godine (2017.) dobili smo odgovor da formalno niko nema ništa protiv spomenika, ali da Gradska skupština neće ulaziti u promene gradskog regulacionog plana, što formalno znači da ne možemo podići spomenik. U stvari, Skupština radi sve što može kako spomenik ne bi bio podignut”, smatra Zorić, dodajući da je vlast u jednom trenutku izašla s predlogom podizanja spomenika za svu prijedorsku decu koja su nastradala u XX veku, na kojem neće biti nijedno ime. Za roditelje dece poginule u posljednjem ratu ovo je bilo neprihvatljivo.

“Bilo je i prijedloga da se spomenik izgradi u širem gradskom području, tj. da bude smešten u neko selo gde ga niko neće videti, što je takođe neprihvatljivo,“ dodaje Goran. „Moj lični osijećaj je da veliki deo građana i građanki ne bi imao ništa protiv spomenika, ali nisu spremi javno to reći“, zaključuje.

No, za razliku od ovog spomenika za koji treba niz dozvola i odobrenja, onaj podignut palim borcima vojske Republike Srpske, na kojem se navode imena boraca, i koji se nalazi u samom centru Prijedora, izgrađen je bez građevinske dozvole. “Kad god smo se o tome raspitivali, dobili bismo odgovor da je proces legalizacije u toku”, kaže Zorić.

Komisija za istinu

Fond za humanitarno pravo, zajedno sa grupom drugih organizacija iz regije, već godinama zagovara stvaranje Regionalne komisije koja bi se bavila utvrđivanjem činjenica o ratovima devedesetih. Temelj tog činjeničnog okvira bili bi sudski zaključci Haškog tribunala i domaćih pravosuđa, kao i nalazi organizacija civilnog društva o broju žrtava. Na osnovu onog što bi ova komisija eventualno utvrdila, otvorio bi se novi prostor za razgovor i o memorijalizaciji, nadaju se inicijatori.

U razgovoru sa K2.0, Nemanja Stjepanović iz Fonda, ističe da se samo na regionalnom konsenzusu, makar i minimalnom, oko onoga što se dogodilo u prošlosti može graditi trajni mir, a ovoj komisiji bi baš to bio cilj. Memorijalizacija je samo deo tog procesa.

“Da bi se pomirenje desilo, potrebno je na iskren način okrenuti se prema prošlosti i sagledati greške koje su u ime naroda u regionu činjene. Moramo se odreći ideja Velike Srbije, Velike Hrvatske… svega velikog i shvatiti da smo svi mali i da će nas nastavak međusobnih obračuna dovesti do nestanka sa područja na kojima živimo”, upozorava Nemanja Stjepanović.K

Naslovna fotografija: Jer me se tiče inicijativa.