Evoluciju spomenika “Njuborn” (Newborn) pratilo je nešto neobično. Po mome mišljenju, u pitanju je nešto sumnjivo. Od proglašenja nezavisnosti, spomenik “Njuborn” je služio kao vizuelna i simbolička ikona novonastale države Kosovo.

Skulptura, kao dizajn i umetnički rad, ima simboličnu i inteligentnu funkciju za potrebe domaće i inostrane publike. U grafičkom smislu, oblik je dizajniran u okvirima univerzalnog i neutralnog modernizma. Oblik pisma na kom su slova ispisana potiče od tipa slova FF DIN, izvedenog iz poznatog fonta Helvetica, koja se sada svuda u svetu koristi za sve što je industrijsko, pregledno, univerzalno, sterilno i bezbedno i — kao formalni objekat — lišeno etničkih, nacionalnih ili subjektivnih prizvuka.

Reč je o tipu slova dizajniranom da bude međunarodan i univerzalan, bez naginjanja ka etničkoj pripadnosti, politici ili dekadenciji. Istovremeno, u pitanju je proglas, “Njuborn” (Newborn, novorođeno) kao sredstvo za komunikaciju; engleska reč koja prkosi svom antonimu “Stillborn” (mrtvorođeno) i obećava novi i promenjeni život, nastajanje i novu šansu.

Kao spomenik, “Njuborn” predstavlja trijumfalni usklik koji omogućuje proučavanje novog života i predstavlja snagu iskupljenja. Nije baš da se njegov ponos oseća u vazduhu i nije tako očigledan u kolektivnom osećanju kao što je to prikazano u ovoj analizi, već kao slika, u jezičkom obliku i u formi.

“Njuborn” je dobro smišljen za težnje geografski male i privredno utučene nacije nastale iz bivše Jugoslavije; na raskršću Balkana, tada i sada pokušava da uspostavi nove veze sa snažnim saveznicima iz Amerike, Evrope i širom sveta.

Umetniku Robertu Indiani se pripisuje da je odgovoran za popularizovanje ideje o skulpturi u formi grafički obrađene reči. Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).

Kada se posmatra kao umetnički rad, skulptura u određenoj tipografskoj formi, izrađena od kortenskog čelika, podseća na druge inspirativne umetnike, preko formi iz marketinških kampanja, do popularne umetnosti. Na primer, svetski priznata i obožavana skulptura “LOVE”, autora Roberta Indiane, koja je u svoje vreme izdejstvovala stvaranje žanrovske forme, a koju su oponašali i prisvajali umetnici širom sveta.

Čak iako je posredan u svom asocijativnom značenju, koncept služi kao pozitivna spona sa kolektivnim idealima, a ne, kao što postoji bojazan, sa etničkim ili nacionalističkim osećanjima koja su u formi, materijalu ili konstrukciji povezana sa prastarom ili mrtvom estetikom.

Kao marketinški plan, podseća na uspešnu holandsku turističku kampanju iz 2004. pod nazivom “I Amsterdam” (Ja sam Amsterdam), koja je, bez ikakve sumnje, uticala na stvaraoca Fisnika Ismailija kada je “Njuborn” 2008. proizveden za potrebe Dana proglašenja nezavisnosti Kosova od Srbije.

Dobar umetnik/dizajner je svestan ove estetske prošlosti i estetskih trendova i on ih usvaja u kombinaciji sa kolektivnim pulsom prošlih vremena. Kosovu je bila potrebna krilatica da projektuje formalnu i primamljivu poruku koja odiše nadom; to je dobilo sa “Njubornom”.

Kosovu su bili potrebni i novi simboli i spomenici koji će se koristiti kao marketinška alatka, mesto okupljanja (i gde se prave selfiji), turističko odredište za domaće i strane posetioce koje se nije vrtelo oko ratnih heroja (ili antiheroja) i tragedija iz rata. Kao kreativni izbor, ove pozitivne i uspešne asocijacije u konceptu i formi poslužile su svojoj svrsi kada imamo u vidu udaljenu lokaciju Kosova u odnosu na međunarodnu političku arenu.

Jasna inspiracija za spomenik “Njuborn” potiče od ove skulpture iz holandske turističke kampanje iz 2004. Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).

Kao narodni spomenik, “Njuborn” je jedinstven među simbolima nastalim iz postjugoslovenskih identiteta. Po definiciji, narodni spomenik predstavlja očuvano mesto ili objekat koji služi potrebama komemorisanja istorijske ličnosti ili istorijskog događaja; poseduje ga država i održava se radi interesa sadašnjih i budućih generacija koje će u njemu uživati i proučavati ga.

Kada je spomenik u obliku skulpture, on često poprima oblik vojnika, političara ili sunarodnika koji su dali značajan doprinos formiranju države ili, na širem planu, regionalnoj ili svetskoj kulturi. Činjenica da je, skoro uvek, reč o muškarcima (a ne ženama) može u savremenom kontekstu da stvori utisak o nametanju simbola koji nisu u istoj ravni sa napretkom ostvarenim u sferi rodne ravnopravnosti i jednake zastupljenosti oba pola; pa čak i onda ako je to nenamerno učinjeno.

Na primer, ako hitro uperimo pogled ka jugoistoku, u Skoplje (udaljeno oko 90 kilometara), naći ćemo čuvenog problematičnog diva sastavljenog od fontana, skulptura i konjanika Aleksandra Velikog; sve izgrađeno u veštačkom baroknom stilu. Kolege iz sveta umetnosti i društvenih nauka (ali i dobar deo javnosti) smatraju da su ovi radovi neslavni zbog kiča i da zasigurno ne mogu da se pohvale savremenim nacionalnim stilom.

Kada se “Njuborn” proglasi univerzalno prepoznatljivim simbolom u oblasti savremenog kreativnog i marketinškog sveta i kada se označi kao narodni spomenik, onda se tako pospešuju kolektivne političke i društvene težnje države. Ovaj spomenik ostavlja takav utisak a da pritom ne podleže sentimentalno-romantičnoj prirodi svrstavanja u istorijski distanciranu estetiku i prateću ideologiju. “Njuborn” je pametan izbor, dobar dizajn i služi kao primamljiv umetnički rad.

Naše misli imaju dovoljno prostora da urone u realno okruženje ovako dobro tajmirane i projektovane terenske postavke, i to u istorijski važnom trenutku, na Dan nezavisnosti. Rad ostaje koncepcijski oslobođen istorijskih bitaka za ostvarivanje prestiža koje obližnji spomenici, kako domaći, tako i strani, nastanjuju. Tako se kreira istinski neutralan koncept koji javnost može da posećuje, čuva, proučava i da u njemu uživa.

“Njuborn” sebe pozicionira van sfere nekadašnjih granica, to jest bivše Jugoslavije, i odlučno se kreće ka zapadnjačkim idealima, iako je lokalitet i dalje zahvaćen realnim tokovima istorije. Ukratko, reč, simbol, dizajn i umetnički rad, svi su stvoreni i deluju pravovremeno i imaju nacionalni simbolički značaj za nastajuću Republiku Kosovo i njen narod.

Novo farbanje — skulptura kao performans

Pa ipak, kreativna sila, koja se krije iza takve postavke, nije se tu zaustavila. Na Dan nezavisnosti i u predstojećim godinama, ljudi su dolazili do skulpture da ispišu svoje ime, kao znak lične povezanosti i iskrene sklonosti prema svrsi ovog spomenika i simboličkom značenju koje on otelovljuje. 

Prvobitna žuto-zlatna boja izbledela je pod brojnim ispisanim imenima. Posle nekog vremena, nekih pet godina kasnije, skulptura, a sada spomenik pod zaštitom države, izgledala je neuredno; nije bila održavana i falio joj je novi imidž.

Kao što je naglašeno u članku Aleksa Maršala (Alex Marshall) u Njujork tajmsu 2018. godine, Ismaili nije sa lakoćom izmenio skulpturu, već je naposletku odlučio da ipak nešto preduzme, bez dozvole države, da bi joj ulio novi život. Skulptura se nije vratila starim bojama, već je, umesto toga, poprimila nove boje, simbole i forme, kao neka vrsta performansa.

Spomenik “Njuborn” je oličenje ideje dizajnera Fisnika Ismailija da proslavi kosovsku nezavisnost. Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).

Posle inicijalne petogodišnje pauze od otkrivanja spomenika “Njuborn”, furnir skulpture se farba, menja i iznova svake godine otkriva na Dan nezavisnosti, čime se obelodanjuje društveno-politička poruka koja delimično odražava probleme kosovskog naroda. Međutim, o tome, naposletku, odlučuje Ismaili, koji je i sam bivši političar.

Ako je koncepcijska i fizička konstrukcija zaista bila usmerena na to da se strane asocijacije kulture i kapitala poistovete sa kosovskim težnjama da se predstavi kao novo mesto koje stupa na svetsku scenu, njen furnir je sada isključivo usredsređen na domaće probleme i pretvoren u pozornicu na kojoj nastupa umetnik.

Kao mnogi drugi koji su slavu stekli na novonastalom Kosovu, Ismaili je počeo da se sve više bavi politikom i populističkim aktivizmom. Ovaj odraz borbe i osećanja naroda ulili su Njubornu najnovije elemente dinamične postmodernističke estetike.

Ova obnova označila je smelu evoluciju u odnosu na ustaljenu i uspešnu formu. Kao umetnički rad, ovaj novi performativni element kreirao je preciznu ravnotežu između spoljne projekcije i unutrašnjeg odraza društveno-političkog stanja na Kosovu. Ova promena je nekoliko godina zaredom bila dinamična i smislena, i kao primamljiv umetnički rad i kao marketinško sredstvo. To jest, do pre dve godine — to je ono što se zbilo i što ja nazivam “sumnjivim”.

Novo prisvajanje

Godišnje izmene na spomeniku “Njuborn”, pod Ismailijevom umetničkom palicom, poprimile su oblik serijala socio-političkih komentara koji odražavaju sentimente mlade i progresivne zajednice aktivista. To je poslužilo kao podsetnik za aktuelne političke okolnosti i kao otpor neuspesima i razočaranjima pretrpljenih pod vodećim političkim strankama od proglašenja nezavisnosti. Forme su postale trend, a trend je postao središte diskusije, dok je spomenik zadržao svoju formalnu strukturu i asocijacije na goreopisana sećanja.

U prvoj godini novog prisvajanja, lokalni i voljni volonteri ukrasili su spomenik (bojom) prilikom jedne javne akcije i intervencije. Oni su oslikali zastave zemalja koje su priznale kosovsku nezavisnost; to je prigodan znak pažnje spoljnim podržavaocima Kosova i pozitivna poruka drugim nacijama koje će tek priznati Kosovo. Naredne godine je svako slovo spomenika ofarbano kamuflažnim bojama, standardnim vojnim elementima odabranih odbrambenih snaga (ili okupatorskih snaga, u zavisnosti od vašeg ličnog političkog stava) pod mandatom Ujedinjenih nacija.

Ovi ogrtači na spomeniku svake godine su predstavljeni kao privremeni smeštaj narodnih osećanja. Akcenat više nije bio samo na nezavisnosti, nego na izgradnji države i želji pojedinca u toj novoj državi da živi ideale lične slobode koju nezavisnost obećava. Ofarbani furnir “Njuborna” bi sada svake godine mogao da se tumači kao priznanje ili pobuna iz prvobitnog simbola spomenika. Poprimljen je novi oblik, to jest kreirana je unutrašnja borba sa saveznicima i procesima koji su Kosovu obećavali novu i drugačiju budućnost.

Volonteri svake godine farbaju spomenik na temu koju izabere Fisnik Ismaili, a s namerom da se iznesu socio-političke teme koje će privući građane Kosova. Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).

Bez obzira na stav država, političkih stranaka ili pojedinaca koji su upoznati sa nedaćama Kosova, spomenik “Njuborn” dobija novu svrhu kao pozornica za dizanje pobune i buđenje svesti. Ovaj novi oblik se sada više ponaša kao savremeni postmodernistički umetnički rad, podložan promenama i novim prilikama, a ne kao puki spomenik čija površina služi za ispisivanje grafita. U ovom novom obliku, “Njuborn” je obnovio svoje prisustvo kao simbol i pozornica za bezbrojne selfije i portrete, pa je tako održao pažnju domaće i inostrane publike. To je još jedna zanimljiva i inteligentna kalkulacija sa tačke gledišta umetnosti i aktivizma, kao i marketinški potez predvođen Ismailijevom kreativnom mišlju.

Kada su u pitanju funkcija i forma, oni su se primetno promenili 2019, kada je spomenik ukrašen generičkim vektorskim grafičkim dizajnom koji je napravljen u kompjuterskom softveru sa jasnom institucionalnom porukom i estetikom. Ova promena je označila trenutak kada je umetnički rad “Njuborn” izgubio svoju srž i postao puki bilbord za potrebe državnog aktivizma.

Iako je poruka sa promocije sadržala pozitivni i nužni poziv na akciju, podvrgavanje spomenika državnim aktivnostima umanjilo je njegovu efikasnost i autentičnost. Tematika održivog razvoja stupila je na scenu kada je Kosovo po drugi put kao država učestvovalo na Evropskoj nedelji održivog razvoja (ENOR), “sveevropskoj inicijativi za stimulisanje i promociju aktivnosti, projekata i događaja koji promovišu održivi razvoj i ciljeve održivog razvoja (COR)”. EU je bila prva u redu kada je trebalo da se izradi sadašnji novi furnir, a ne Ismaili; to je učinila tek nakon što je shvatila da će višegodišnji uspeh (autentičnih) promocija “Njuborna” poslužiti kao prostor za njenu populističko-aktivističku agendu.

Najnovije ovaploćenje “Njuborna” posvećeno je žrtvama seksualnog nasilja u ratu. Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).

Kada se ova verzija pojavila, “Njuborn” je izgubio suštinu narodnog spomenika i umetničkog rada, poprimajući formu bilborda koji je država organizovala i sponzorisala za svoje aktivističke potrebe. Pretpostavljam da se to zbiva zbog pogrešnog shvatanja “Njuborna” kao umetničkog rada i njegove promotivne uloge. Na ovom izdanju ENOR-a, “Njuborn” se oprostio od sveta umetnosti i čvrsto pozicionirao u sferi generičkoga klip-arta (clip art), u žanru korporativne umetnosti.

Prekid 

Ishod je takav da je performativna uloga “Njuborna” i spona sa narodom Kosova oslabila i svela se na daleko neefektivniju estetiku generičke vektorske grafike kreirane radi ukrašavanja i slanja poruke koja treba da “pouči” narod Kosova. Suštinski, tako se spomenik pretvara u bilbord za državne i institucionalno finansirane agende.

Pa čak i da se poruka o klimatskim promenama i aktivizmu stopila sa svetskim trendovima, ovo je prva godina da je spomenik prožet neutralnim sadržajem, vektorskom atmosferom i pomodarskim institucionalnim prizvukom. To se odnosi na dizajn skulpture i na poruku koja je u njemu sadržana.

Zatim je usledila najnovija iteracija u 2020, odavanje počasti žrtvama seksualnog nasilja u ratovima širom sveta i solidarnost sa njima, u kombinaciji sa heštegom i kampanjom na društvenim mrežama. Poruka na spomeniku ispisana je na engleskom i albanskom jeziku, tako zanemarujući drugi službeni jezik na Kosovu, srpski, najverovatnije zbog aktuelnih pokušaja da se ratni zločinci procesuiraju i da se pažnja usmeri na brojne i dugotrajne posledice seksualnog nasilja koje je srpski narod počinio nad albanskim u toku sukoba.

Kao “nacionalni” simbol u državi koja ima potencijal da razvije multietničku svest prožetu fokusom na mlade i socijalnom pravdom, slobodnim i otvorenim društvom, ispisana poruka se usredsređuje na gnusne aspekte poslednjeg oružanog sukoba — a pritom zanemaruje najznačajniju manjinu.

Ove godine “Newborn” (Njuborn) je dobio novi akronim, i to Never-ending Wars Bring Oppression, Rape and Neglect (neprekidni ratovi donose represiju, silovanje i nemar). Otkrivanje spomenika je, prvi put, obavila najviše pozicionirana članica tada oformljene koalicione vlade, Vjosa Osmani, koja je bila popularna kandidatkinja za premijerku na poslednjim izborima, a trenutno je vršiteljka dužnosti predsednika Kosova.

Iako je poruka sama po sebi, kao ona iz ENOR-a, smislena i dobronamerna, njen rezultat razbija multifunkcionalne komponente spomenika (umetnički rad, spomenik, reklama) na njegove sastavne delove koji više ne funkcionišu kao koherentna celina. Umesto toga, “Njuborn” bi mogao da izgubi svoju autentičnost, da bude zamenjen generičkim klip-artom ili, još gore, propagandom. Mogao bi da posluži kao “bilbord” okupiran od države i institucija, a ne savremena nacionalna reklama kosovskoga naroda.

Iako nijedan brižan i zdravorazumski čovek ne bi ni hteo ni trebalo da negira bol koju je žrtva u ratu osetila zbog seksualnog nasilja i užasnih zločina, metod ispoljavanja dovodi u pitanje pravo značenje ovog pokušaja — da li je poenta bila da se osvoje politički poeni ili da se usmeri pažnja na pojedinačne žrtve zločina? Da li je spomenik “Njuborn” pravo mesto za ovaploćenje ovog napora? Koja je vrednost narodnog spomenika, ovog narodnog spomenika, i šta najviše pogoduje Kosovu? Šta je najautentičnije?

Aktivizam bi mogao da ostvari početni uspeh u vršenju primarne uloge, a to je služenje političkoj agendi. Međutim, tako nastaje nesrećni efekat smanjenja moći i poništavanja srži jedinog autentičnog i savremenog spomenika na Kosovu — novonastale države koja se i dalje bori da afirmiše svoje prisustvo na svetskoj pozornici.

Naslovnica: Fotografiju ustupio Daniel Kozentino (Cosentino).