Osnivači Centra za demokratiju i pomirenje u jugoistočnoj Evropi (CDRSEE), nevladine organizacije sa sedištem u Solunu, smatrali su 1999. godine da je dugoročno pomirenje na Balkanu moguće jedino ako se promeni način na koji se istorija kao nastavni predmet podučava u školama u našem regionu. S tim na umu, u istoj godini, inicirali su svoj najznačajniji projekat pod nazivom “Zajednički istorijski projekat” (Joint History Project), da bi balkanskim nastavnicima ustupili materijal sa više raznovrsnih gledišta na istovetne događaje.

Namera projekta nije bila da se samo revidira etnocentrični pristup podučavanju istorije, već i da se osnaže veštine kritičkog razmišljanja i da se otvori debata, promovišu različitosti i oda priznanje patnji i zajedničkim postignućima balkanskih naroda.

CDRSEE je angažovao istoričare iz celog regiona, pa je projekat rezultirao publikovanjem šest tomova, počev od srednjovekovne istorije Balkana do današnjega dana. Naslovi tomova: Osmansko carstvo; Nacije i države u jugoistočnoj Evropi; Balkanski ratovi; Drugi svetski rat; Hladni rat i Ratovi, podele i integracija.

Pri sastavljanju ovih tekstova, CDRSEE je blisko sarađivao sa svim ministarstvima prosvete u regionu i dobio podršku 25 međunarodnih donatora, uključujući EU. Svih šest tomova, prvobitno napisanih na engleskom, prevedeno je na 10 jezika (devet balkanskih i japanski) i promovisano u brojnim regionalnim prestonicama, među njima i u Prištini 2018. godine.

Ovaj niz tekstova bavi se time kako su Albanci u globalu predstavljeni u prva tri toma ovog projekta i kako su kosovski Albanci prezentovani u poslednja tri toma. Članci istražuju kako su istorijska dešavanja od ključnog značaja za Albance predstavljeni i koji su događaji previđeni, s napomenom kako ih treba prezentovati, a na osnovu radova međunarodno priznatih autora poput Noela Malkolma (Noel Malcolm), Olivera Šmita (Oliver Schmitt), Petera Bartla i drugih koji istražuju dešavanja na Kosovu u raznim istorijskim razdobljima.

Kritika toma “Osmansko carstvo”

U zemljama regije Balkana deca uče o osmanskom razdoblju uglavnom sa etnocentričke tačke gledišta, sa nesistematizovanim informacijama, predrasudama i ocenama samog carstva ili kao faktoru „zaostalosti“ ili „napretka”. U uvodu toma koji obuhvata ovaj period, izdavači se navodno opredeljuju za stremljenje da obuhvate i okršaje i zajedništva otkako se osmanska vladavina upustila u sukobe i surovosti, ali i pregovore i saradnju potčinjenih sa vladarima radi ostvarivanja kolektivnih i pojedinačnih povlastica.

Ovaj tom od pet poglavlja otvara se sa 14. vekom i okončava sa devetnaestim, koji ne obeležava kraj ovog carstva, već začetak pokreta naroda koji su doveli do utemeljenja nezavisnih balkanskih država u 19. i 20. veku, što će se obraditi u narednom tomu.

Prvo poglavlje „Teritorijalno osmansko širenje po jugoistočnoj Evropi” govori o prvim fazama osmanske države, padu i osvajanju Konstantinopolja (bivše prestonice Rimskog i Vizantijskog carstva), o osmanskom osvajanju Balkanskog poluostrva i o promenama stanovništva i veroispovesti. Razumljivo je to što stranice posvećene prvim fazama osmanske države i osvajanju Konstantinopolja ne sadrže ništa o Albancima, ali je čudno što nema ničega o njima ni na stranicama o promenama stanovništva i veroispovesti.

Sasvim je začuđujuće to što deo posvećen osmanskom osvajanju Balkanskog poluostrva ne govori ništa o Kosovskom boju od 28. juna 1389. godine na Kosovu Polju, nadomak Prištine, gde se osmanska vojska predvođena sultanom Muratom Prvim sukobila sa balkanskom koalicijom na čelu sa knezom Lazarom. Bitka se pak pojavljuje sasvim telegrafski samo u hronološkoj tablici od 12 strana na početku ove knjige, koja obuhvata period od 1300. do 1800. godine, gde stoji: „1389 — prvi Kosovski boj; Osmanlije porazile balkansku koaliciju predvođenu srpskim knezom Lazarom; Srbija postaje obveznik danka u krvi prema Osmanskoj državi.” Dakle, nigde se, u celom tomu, ne pominje učešće Albanaca u ovom boju rame uz rame sa drugim narodima Balkana, a ni mogućnost — imajući u vidu složenu političku situaciju na teritoriji Albanije i odlučni osmanski uticaj u nekim njenim delovima — da se nekolicina Albanaca, a čak i Srba, borila na strani Osmanlija.

Kod osmanskog osvajanja Balkanskog poluostrva stoji samo jedno kratko objašnjenje o hrišćanskim vlasnicima timara u Albaniji, gde se kaže sledeće: „Da bi pridobili saradnju mesnog plemstva, Osmanlije su od njih stvorile vazale, tražeći da u nekim slučajevima sultanskom dvoru šalju sinove kao taoce (kao što je bio slučaj sa slavnim Skenderbegom, poznatim pod imenom Đerđ Kastrioti (Gjergj Kastrioti), sin Đona Kastriotija (Gjon Kastrioti), gospodara Srednje Albanije).” U celom tomu se Skenderbeg pominje samo još jedanput, u hronološkoj tabeli u kojoj piše: „1443 — počinje mađarski pohod na Balkan; Albanci, predvođeni Skenderbegom (Đerđ Kastrioti), organizuju uspešnu pobunu”, ali se ne određuje protiv koga.

Tako površno predstavljanje stvara utisak da su albanski plemići bili samo vazali Osmanlija. Takav utisak posebno potkrepljuje nedostatak albanskih pobuna protiv Osmanskog carstva u razdoblju od 1443. do 1468. godine, koje nisu bile jedine, ali su zahvaljujući harizmatičnom liku njihovog vođe Skenderbega, bile najjače od svih pobuna balkanskih hrišćana. 

Ove pobune — mada pokrenute u malom i ponajviše brdovitom predelu — bile su izvanrednih razmera, pošto su se suprotstavljale najvećem carstvu toga vremena, a i zbog Skenderbegovog vazalstva prema državicama Italije. Ovaj tom bi čak trebalo da navede prave povode pobuna predvođenih Skenderbegom, koji su uglavnom bili verski i imovinski, a nakon ubistva njegovog oca po sultanovom nalogu, i osvetnički.

Tom uopšte ne predstavlja ni vojni savez koji je poznat po imenu Lješka liga (osnovana u Lješu 2. marta 1444. s ciljem suprotstavljanja Osmanskom carstvu), u čijem su sastavu bili i vladari ostalih naroda (kao što je bila porodica Crnojević), gde je svaki saveznik imao potpunu nezavisnost, a Skenderbeg bio samo prvi među jednakima, ne i vladar nekakve albanske države. Štaviše, da bi se ukazalo na saradnju balkanskih naroda, bilo bi dobro kada bi tom sadržao podatke istoričara Olivera Jensa Šmita, kao što je činjenica da se na zastavi koju je podigao Skenderbeg vijorio vizantijski orao i da je Skenderbegov otac bio oženjen Vojsavom, iz velike srpske plemićke porodice Branković.

Treba dodati da prvo poglavlje, pored osmanlijskih osvajanja poluostrva, daje i podrobnosti o razaranjima po Sloveniji, porobljenim stanovnicima Beograda, o hrišćanskim robovima u Bosni, ali ništa o Albancima u tom smislu. Zapravo, tu ima jedan isečak o padu kosovskog Novog Brda 1455. iz knjige memoara „Turska istorija ili hronika” novobrdskog autora Konstantina Mihailovića, ali se u njemu govori o proterivanju, ubistvima, silovanjima i otmicama mladih Srba, dok se Albanci ne spominju.

Drugo poglavlje, „Institucije Osmanskog carstva”, sadrži jedan odlomak turskog istoričara Halila Inaldžika (Inalcik) sa naslovom „Lutfi Paša pamti karijeru od vremena kad je bio regrutovan po sistemu danka u krvi”, gde su sadržani biografski podaci ovog velikog vezira i gde je jedino što ima veze s Albanijom to što stoji da je „on bio rođen u Albaniji”. 

Danak u krvi je bio sistematski metod nasilne regrutacije malih dečaka, koji se primenjivao tokom 15. i 16. veka: obično se uzimao po jedan dečak iz svake 40. kuće, vodio u Istanbul, gde bi bio podvrgnut promeni vere, učenju turskog jezika i vojnoj obuci. Po hrišćanskim selima, danak u krvi nije bio prihvaćen od naroda tako da je 1565. u Albaniji izbio ustanak protiv njega, što se ne spominje u ovom tomu. Ne spominje se ni podatak da je bilo predela, kao Novo Brdo, oslobođenih od danka u krvi, što se smatralo posebnom povlasticom.

Tom nigde ne spominje ni to da su Albanci bili posebno cenjeni kod skupljača danka u krvi zbog fizičke izdržljivosti i borbene sposobnosti, ni to da je mnogim Albancima uspevalo dospeti do vlasti i domoći se najviših državnih položaja, što je bilo nesrazmerno njihovom ukupnom broju. Nigde se ne spominje da su dvojica velevezira 15. veka, Ahmet Paša (Pasha) i Daut Paša (Pasha), bili albanskog porekla, ni da je opšti broj albanskih velevezira u istoriji Osmanskog carstva, uključujući tu i mnoge kosovske Albance, dostizao brojku 42, dok su od 92 velika vezira koji su vladali od 15. do 17. veka, 25 bila albanskog, a 19 turskog porekla. 

U trećem poglavlju, „Institucije, zajednice, i verski obredi”, nema ničega o Albancima. Ovde bi se, ili u prvom poglavlju, moglo prikazati širenje islama među Albancima, sa naglaskom na činioce koji su na to uticali, kao što je pritisak putem poreza na zemlju koji su plaćali samo hrišćani, potom otimanje hrišćanskih dečaka i odvođenje u Istanbul, a i drugi razlozi: ekonomski interes poreskih obveznika oslobođenih plaćanja poreza; mogućnost razvijanja karijere; status odnosno prestiž, čiji je ishod bio pospešivanje islamizacije po gradovima; zatim, mali broj albanskih katoličkih sveštenika u odnosu na onaj od vremena srednjovekovne srpske vladavine. 

Takođe, za razliku od drugih mesta predstavljenih u ovom tomu, nema nijednog objekta sagrađenog na prostorima naseljenim Albancima u razdoblju gotovo petovekovne osmanske vladavine, kao što su: objekti za verske obrede (džamije, mesdžidi, turbeta, tekije); obrazovni objekti (medrese i biblioteke); i drugi objekti (hamami, kameni mostovi, javne česme, stambene kuće, sahat kule, šadrvani, hanovi, čaršije i drugi).

Zanemarivanje društvenog i kulturnog života Albanaca

Četvrto poglavlje, „Društvene podele i svakodnevni život”, počinje potpoglavljem sa naslovom „Elite i prost narod” u kome se putem slika oslikavaju društveni tipovi Osmanlija. Od dvadeset slika i crteža, Albanaca ima na dva primerka. 

Prva je slikarski rad Žana Baptiste Ilera (Jean-Baptiste Hilaire, iz 1809. godine) sa naslovom „Vojnici u Albaniji” uz tekst koji daje objašnjenja o levendima, plaćenicima Osmanskog carstva, koji su se, kako se tu navodi, u mahovima pridruživali protivničkim vojskama i pljačkali po osmanskim pokrajinama. Druga je slika „Istaknuti ajan  — Ali Paša Janinski” Luisa Duprea (Louis Dupré, iz 1819. godine), a tekst ispod nje govori o ajanima, imućnim ljudima koji su putem zelenaštva i trgovine gomilali ogromna bogatsva, osnivali privatne vojske i sticali kontrolu nad pokrajinama. 

Dakle, Albanci se ovde prikazuju samo kao vojnici-plaćenici koji se pridružuju protivničkim vojskama da bi pljačkali po osmanskim pokrajinama, kao i ljudi bogaćeni putem zelenaštva, koji su osnivali privatne vojske radi političke kontrole nad pokrajinama.

Ne navodi se ništa u vezi s porodicom Janina koja je osnovala Janinski pašaluk, a ni o albanskim vlastelinskim porodicama, kao na primer o porodici Bušati (Bushati), koja je osnovala Skadarski pašaluk. Pored toga, ne spominju se ni vlastelinska porodica Begoli (Begolli) iz Peći, Krieziu (Kryeziu) iz Đakovice, Rotla (Rrotlla) iz Prizrena (koja je vladala tim gradom između 1770. i 1836, kada su izgradili i renovirali niz javnih zgrada: džamije, medrese, turska kupatila, poštu i tako dalje), Đinoli (Gjinolli) u Prištini i Gnjilanu (porodica Đjinoli je bila tako moćna početkom 19. veka da su njene članove zvali „drugim vladarima Kosova”, posle Sultana).

Treba imati u vidu da se osmanlijsko osvajanje albanskih prostora ne može porediti sa posledicama osvajanja drugih delova Balkana, posebno Bugarske i Srbije. To je zbog toga što Albanci pre osmanlijskog osvajanja nisu imali ustanovljenu crkvu, ni državnu tradiciju, a ni umetnost ili književnost koje bi se mogle nazvati albanskim. Članovi albanskih dinastija su, pre osmanskog osvajanja, izdavali dokumenta na grčkom, latinskom i slovenskim jezicima, ali ni jedan jedini dokument na albanskom.

Jedini podatak u vezi sa albanskom kulturom nalazi se u hronološkoj tabeli na početku toma, „1555 — Prva knjiga izdata na albanskom jeziku: Mešar (Knjiga bogosluženja) Đona Buzukua” (Gjon Buzuku, izdata u Italiji), ali nema ničega o potonjim piscima, kao što su Pjeter Budi, Frang Bardi (Bardhi) i Pjeter Bogdani. Takođe, nigde nema ničega o piscima albanskog porekla koji su pisali na orijentalnim jezicima, kao Suzi iz Prizrena, Mesih iz Prištine, Jahja Dukađini (Dukagjini), Koči Beg (Koçi Beu) i drugi.

„Život u selu”, drugo potpoglavlje četvrtog poglavlja sadrži jedan korektan odlomak iz knjige „Putovanja po Albaniji i drugim provincijama Turske u 1809. i 1810. godini” autora Lorda Broutona (Broughton) o hrani i piću u Albaniji, jednu fotografiju enterijera sobe tog vremena u Arbanasima, kao i druge odlomke iz dela „Slike sa Balkana” autora Džona Frejžera (John Fraser), o cestama koje su bile „kao što su ih ostavili priroda i Rimljani”, a Turci nisu ništa učinili da ih poprave, kao i o poteškoćama slanja pisama iz Albanije.

Treće potpoglavlje, „Život u gradu”, predstavlja odlomke iz knjiga raznih autora o životu u nekoliko gradova regije. Dominira prikaz života u Beogradu, po opisima autora Evlije Ćelebije (Evliya Çelebi), ali nema ničega o životu Albanaca u gradovima.

Četvrto potpoglavlje, „Život pored raznih granica”, daje jedan kratak odlomak, napisan oko 1900. godine pod naslovom „Uticaj hrišćana na albanske muslimane”, u kojem se kaže da „hrišćanski susedi utiču na albanskog muslimana. On pije vino i sklon je pivu — uspeo sam pronaći pivo iz Minhena u flaši — i on se kune u svetu Mariju”.

Kod zadnjeg potpoglavlja, „Osvrti na život žena”, postoji jedan kratak i skandalozan odlomak o Albankama, koje su predstavljene kao neobrazovane i kako ne govore nijedan jezik sem maternjeg (izvađeno iz iste Broutonove knjige). Štaviše, prema ovom tekstu, Albanci ne samo što nemaju strastvenu osećajnost prema ženama, nego prema njima osećaju prezir i gađenje, smatraju ih stokom i tako ih i koriste, primoravaju na rad i često kažnjavaju udarcima. Iznenađuje to što su autori toma izabrali takav odlomak pun nipodaštavanja samo o Albancima, ali ne i o drugim balkanskim narodima, tako stvarajući utisak da su se samo Albanci tako ophodili prema svojim ženama. Vredi da ovaj odlomak prenesemo u celosti:

„Ne osećam neku veliku sklonost da govorim o moralu Albanaca. Njihove žene, od kojih gotovo nijedna nije obrazovana niti govori neki drugi jezik osim maternjeg, smatraju se njihovom stokom, i shodno tome se i iskorišćavaju (mada vrhunske vrste), primoravaju na rad i često kazne udarcima. Oni zapravo imaju dosta prezira i gnušanja prema svojim ženama i nema u njihovim povremenim sklonostima ničega što bi se u nas smatralo nežnom strašću. 

“Uprkos tome, svi kojima to uspeva se žene, pošto je to znak imućstva, i pošto žele imati kućno roblje. Uostalom, pošto u većini delova zemlje žene nisu ni izbliza brojne kao i pripadnici suprotnog pola, mlada često ne donosi miraz mužu, već on njoj, i on je obavezan da skupi oko hiljadu groša ako hoće da se ženi.”

Nedostajući ustanci

Peto i poslednje poglavlje, „Vidovi krize”, obuhvata ukupno tri potpoglavlja. U prva dva, „Prirodne nesreće” i „Politička kriza u Istanbulu”, ne piše ništa o Albancima. Treće potpoglavlje, „Ratovi, ustanci i neredi u narodu”, spominje pobune nekolicine drugih balkanskih naroda, ali nijednu pobunu Albanaca, o kojima se govori samo u jednom nerelevantnom odlomku pod nazivom „Nebezbedno putovanje kroz Albaniju”.

Začudo, nigde se ne spominje ni okršaj između osmanskih i austrijskih snaga u jesen 1689, u kojem je na obe strane bilo Albanaca; u austrijskim snagama, pod vođstvom Enea Pikolominija (Enea Piccolomini), Albance je vodio albanski katolički nadbiskup Pjeter Bogdani, a kod osmanlijskih snaga ih je vodio Albanac Mahmut Mahmutbegoli (Mahmutbegolli), pećki paša koji je imao oko deset hiljada vojnika, Albanaca i Srba. U to vreme je osmanski velevezir bio Mehmet Kiprili (Köprülü), pripadnik silne albanske dinastije u javnoj službi Osmanskog carstva, koji se u ovom tomu nigde ne spominje.

Zapravo, u ovom tomu se ne zaobilazi u potpunosti okršaj između austrijskih i osmanskih snaga, jer se daje jedan odlomak pod naslovom „Srbi beže iz straha od osmanskog progona (1690) — svedočanstvo Atanasija Đakona Srbina”, koji govori o strašnim masakrima osmanskih snaga nad Srbima Beograda i okoline. Štaviše, ispod tog odlomka nalazi se objašnjenje redakcije o saradnji Srba sa Austrijancima u godinama od 1688. do 1689. godine, ponovnom osmanskom osvajanju Beograda i seobi Srba prema teritorijama koje su bile pod kontrolom Austrijanaca. Čak se i u hronologiji navedenoj na početku kaže da po tom ponovnom osmanskom osvajanju 1690. godine sledi visok stepen iseljavanja Srba iz Srbije i sa Kosova.

U prvoj polovini 19. veka Osmansko carstvo počinje sa primenom niza reformi u vojsci (otpuštanje janičarskih jedinica, obustava zastarelog timarskog sistema, slanje oficira na obuku u Francusku, nošenje uniformi zapadnjačkog stila, i tako dalje), koje su bile propraćene reformama u obrazovanju, uvođenjem državnog školskog sistema i proglašenjem jednakosti u korist nemuslimana. Zbog ovih reformi izbio je niz ustanaka Albanaca čiji cilj nije bila autonomija ili narodno oslobođenje, već su bili protiv regrutacije, uniformi zapadnjačkog stila, novih poreza, razoružanja stanovništva, i tako dalje. U ovom tomu ovi ustanci nedostaju.

Na kraju, tom “Osmansko carstvo” — koji je trebalo da obuhvati sukobe i suživot podanika sa osmanlijskim vladarima zbog pojedinačnih i kolektivnih povlastica — ne pominje ustanke ni saradnju Albanaca sa Osmanskim carstvom tokom petovekovne vladavine u oblastima u kojima su oni (Albanci) živeli. Štaviše, političke namere Albanaca uopšte se ne spominju, kao, na primer, njihova politička strujanja u Osmanskom carstvu.

Valja primetiti da se ne pominje nijedan zločin osmanlijskih snaga nad Albancima, a što je još gore, ovo poglavlje Albance prikazuje u negativnom svetlu: kao plaćenike, pljačkaše, zelenaše, zlostavljače žena, neobrazovane i tako dalje.

Ovaj niz članaka napisao je autor u okviru projekta pod nazivom “Analiza alternativnih udžbenika CDRSEE-a”, koji sprovodi organizacija ADMOVERE, uz finansijsku podršku švajcarskog Saveznog ministarstva za spoljne poslove pri Ambasadi Švajcarske u Prištini. Članci ne odražavaju nužno stavove donatora.

Naslovnica: Isečak iz knjige “Podučavanje savremene istorije jugoistočne Evrope”.