Užurbani preobražaj Tirane — napredak ili brisanje?
Pod parolom “Nema vremena za odmor”
građani Tirane ostaju bez svoga grada.
Albanska vlast je 17. maja 2020. godine nasilno srušila zgrade Nacionalnog pozorišta i Eksperimentalnog teatra, a nakon dvogodišnjih napora građana Tirane da ih zaštite, istih onih građana koji su imali podršku naroda i aktivista iz Albanije i šire.
Rušenje sam pratila uživo preko Facebooka, i to na stranici “Savez za zaštitu pozorišta”, gledajući kako stotine policajaca nasilno ulaze u objekat i izvlače aktiviste. Kod mene u Bruklinu je bilo 11.30 uveče, dok je u Tirani bilo 4.30 ujutru — pandemijski policijski čas je još uvek bio na snazi.
Nikada neću zaboraviti vriske aktivista koji su se začuli kada su oni namereni da sruše pozorište — prekrivši lica da bi sakrili identitet — uperili puške u njih i tako ih prisilili da izađu iz objekta. Među tim aktivistima su bili i moji prijatelji s kojima sam stalno kontaktirala.
Za razliku od njih, ja nisam bila u neposrednoj opasnosti. Ipak, to što sam bila samo posmatračica, bez mogućnosti da nešto preduzmem, bilo je frustrirajuće. Samo sam mogla da komentarišem prenos preko video-linka: “Alo, vidimo šta radite! Celi svet gleda šta radite!”
Da li je celi svet zaista gledao ili je to bila samo iluzija?
Objekti u kojima je bilo smešteno pozorište bili su od velikog značaja za grad. Izgrađeni između 1938. i 1939. godine, svedočili su o presudnim trenucima u političkoj i kulturnoj istoriji Albanije u nekoliko razdoblja. Pošto je bilo zapušteno skoro tri decenije, a nakon periodičnih pokušaja da se sruši, pozorište je konačno zatvoreno 2018. godine. Tada je realna opasnost od rušenja postala očigledna.
Nacionalno pozorište i Eksperimentalni teatar
Zgrade pozorišta su prvobitno zamišljene kao albansko-italijanski kulturni centar “Skanderbeg”, gde je glavna sala bila namenjena za bioskop. Kasnije su im dodeljene druge funkcije — u njima je formiran Sindikat pisaca i umetnika Albanije te su 1945. održana zloglasna suđenja u kojima su protivnici totalitarnog režima Envera Hoxhe osuđeni na smrt ili doživotnu zatvorsku kaznu. Zgrade su potom prilagođene za potrebe Narodnog pozorišta. Po padu Hoxhinog režima, institucija je preimenovana u Nacionalno pozorište.
Dizajn zgrade, u izradi arhitekte Giulija Bertea, drugi su opisali kao futuristički dizajn sa daškom nadrealizma koji evocira De Chiricove slike. Za razliku od ostalih objekata iz toga doba, pozorište je bilo svetlo i privlačno. Tehnika izgradnje je bila inovativna, a sam objekat je jedan od retkih takvih van granica Italije. Kako su godine prolazile, zgrade su podvrgavane intervencijama albanskih arhitekata i inženjera, koji su sale prilagodili za potrebe pozorišnih predstava.
Upravo je tada pozorište preuzelo svoju konačnu emancipatorsku ulogu u okviru koje su mobilisali ljude iz Albanije i šire, i to između ostalih umetnike, intelektualce i stručnjake iz raznih oblasti. Aktivisti su organizovali brojne kulturne aktivnosti da bi oživeli pozorište, i u zgradi i van nje — kao i da bi pokazali da objekat poseduje potencijal da bude iskorišćen kao prostor za stvaralaštvo i da se mora zaštititi.
Ovaj pokret usmeren na očuvanje uslovio je do tada neviđenu intenzifikaciju građanskog angažmana po pitanju donošenja odluka o gradu. Široki spektar stručnjaka javno se usprotivio rušenju. Podrška je pristigla iz Docomoma, međunarodne organizacije za dokumentaciju i očuvanje modernističkih zgrada, kao i iz EuropaNostre, panevropske mreže koja se bavi kulturnim nasleđem. Evropska komesarka za inovacije, istraživanje, kulturu i obrazovanje, Mariya Gabriel, pozvala je vladu i sve one koji se zalažu za rušenje da pregovaraju sa aktivistima koji su se borili da zaštite teatar.
Bilo da su pregovori održani iza kulisa ili ne, stavovi onih koji su se borili da spasu zgradu na kraju nisu razmotreni.
Poslednji nastup u pozorištu održan je 17. maja 2020. godine Svaka nada građana u to da grad pripada njima, kao pojedincima i kao kolektivu, nasilno je razbijena u paramparčad. Ovi događaji predstavljaju početak igre moćnika čiji je cilj uspostava apsolutne kontrole nad Tiranom, a nakon njih su usledile slične intervencije u užem centru i na gradskoj periferiji.
Iza političke fasade
Pritisak koji vlasti vrše da bi kontrolisale gradski pejzaž i uticale na njega nije nikakva novina u Tirani. I pre i posle 1990. godine, vlastodršci su preobražavali grad da bi se prilagodio raznoraznim ideologijama.
Poznati albanski arhitekta, Petraq Kolevica, to spominje u svojoj knjizi iz 2004. godine — “Arhitektura i diktatura”. Kolevica potvrđuje da je nad njime, kao intelektualcem, vršen pritisak u doba totalitarizma, u vreme kada su arhitekti bili lišeni intelektualne individualnosti i primorani da se stave u funkciju jednopartijske države.
Pisac i publicista Ardian Vehbiu u svom eseju iz 2003. godine pod nazivom “Sahat kula” piše o drugom aspektu preobražavanja grada u skladu sa odlukama koje su donošene sa vrha i nametane građanima. Vehbiu detaljno obrazlaže napetosti koje nastaju kada je grad istovremeno grad u kom žive njegovi građani i prestonica. Pokušaji gradskog stanovništva da stvore zajednički urbani prostor u kom se građani pitaju stalno je bio u nesaglasju sa željama zvaničnika i službenika koji su želeli da Tirani daju obeležja planski izgrađenog glavnog grada.
Kada je hodžistički režim pao s vlasti, Tirana je podlegla anarhiji “političke tranzicije”, što je dovelo do kolektivnog izliva emocija podstaknutih okončanjem totalitarne kontrole. To se ogledalo u urbanoj gradnji koju su započeli sami građani.
Oni su uneli male dodatke u urbanističku strukturu Tirane i stvorili svojevrsne prigradske oblasti — područja nadomak grada koja nisu ni urbana ni ruralna — a koje su naselili i izgradili ljudi izmešteni iz drugih delova zemlje usled nedostatka infrastrukturnih kapaciteta, radnih mesta te obrazovnih i zdravstvenih ustanova. Ono što se desilo na urbanoj periferiji Tirane smatralo se anomalijom, kao nešto što je nazadno, dok je u gradu postojala tendencija da se u obzir uzme ljudska dimenzija.
Početkom 2000-ih godina, umoran od razuzdane gradnje i u ime uspostavljanja urbanističkog reda, Edi Rama, tadašnji gradonačelnik, trubio je na sva zvona o tome kako je uspešno rušio dioske duž reke Lane. Isto tako, zajednički projekat Rame i umetnika Anrija Sale, “Dammi i Colori” (Daj mi boje) — sproveden 2003. godine, a koji je obuhvatao farbanje sivih komunističkih stambenih blokova u živopisne boje — bio je u neku ruku sofisticiraniji način da se preuzme kontrola nad gradom.
U okviru tog projekta, estetika svakodnevice, estetika boja, estetika odeće koja se suši na balkonu iskorištena je kao nadahnuće za farbanje fasade. Boje koje otelovljuju haotični duh Tirane gurnute su prvi plan, na glavne fasade, a kroz koje su prethodne nedemokratske vlasti projektovale svoju ideologiju reda, discipline, monotonije i nametnute ravnopravnosti. Ove sumorne fasade bile su oličenje represivne prošlosti. Novi, raznobojni motivi evocirali su oslobođenje grada i obećavali novi demokratski period.
Bio je to nekonvencionalni pristup onih na vlasti koji su projekat predstavili kao znak saosećanja prema svakodnevnom životu građana Tirane. Ove intervencije su kreirane tako da prodaju iskaz ljubavi, odobravanja i uvažavanja svakodnevice.
S druge strane, uzbuđenje nastalo zbog ovog novog pristupa bilo je evidentno, naročito van granica Albanije, a u kvartovima su otpočeli projekti zakonite gradnje, i to uz dozvolu umetnika i gradonačelnika Rame. Urbanista Sotir Dhamo je početkom 2000-ih ove intervencije nazvao urbicidom — nasiljem nad gradom — da bi naglasio destruktivne posledice koje te intervencije imaju na urbano tkivo Tirane.
Ispolitizovani zahvat nad urbanim pejzažem Tirane nije bio nikakva novina. Tirana se na sebi svojstven način organski razvijala sve dok 1920. godine nije proglašena za prestonicu Albanije. Prvi pokušaj da se grad uredi planski vuče korene iz austrijskog plana iz 1917. godine, karte Tirane kojom je prvi put grad dokumentovan u detalje.
Italijanski arhitekti angažovani od strane Ahmeta Zogua 1925. godine su predložili prvi urbanistički plan za Tiranu, koji je zatim sproveden u doba monarhije i italijanske okupacije. U tom periodu je centar grada preobražen, pri čemu je započeta gradnja velelepnog bulevara te administrativnih i kulturnih zdanja. Tada je izgrađena Kraljevska palata, kasnije preimenovana u Palatu brigada, kao i više italijanskih vila koje su kolektivno zvane “vrtni grad Tirana”.
Drastične promene u izgledu grada nastavljene su u celokupnom periodu vladavine Envera Hoxhe, u šta spadaju rušenje starog bazara iz osmanskog doba i izgradnja Palate kulture. Gradnjom četvorospratnica i petospratnica, koje su duž glavnih ulica dignute za potrebe stambenog zbrinjavanja novog socijalističkog čoveka, stvoreni su novi urbani zidovi grada. Danas često možete naići na gradske četvrti u kojima su i s jedne i s druge strane ulice smešteni nizovi stambenih zgrada iz socijalističkog perioda, a iza kojih se kriju kuće stare Tirane.
Urbicidom izvršenim 2000-ih godina uništen je veći dio onoga što je ostalo od Tirane iz 20-ih godina prošloga veka. Novogradnjom je legitimizovan manir razvoja grada fokusiran na privatnu imovinu. Nove zgrade su često zadobijale neobičan izgled, a zbog nepravilnih oblika parcela, koje su i same često odraz sukoba između porodica ili suseda, ili pak zloupotrebe imovinskih prava.
Sukobima oko imovine narušena je društvena struktura grada. Ono što je nekada bila porodična ili zajednička imovina sada je pocepano na privatnu. Ovaj preobražaj je smatran neizbežnim delom tranzicije u slobodno tržište, ali je u stvari proizašao iz nemara gradske uprave prema građanima.
Poslednji urbanistički plan u komunističkom periodu izrađen je 1989. godine te je godinama i dalje korišten kao referentni dokument za izdavanje građevinskih dozvola. Međutim, taj dokument je bio predmet slobodnog tumačenja i kršenja. Ljudi su smatrali da ne zadovoljava potrebe novoga doba u koje je grad ušao. Procvat stambenih zgrada u Tirani poslužio je kao model ostalim gradovima u Albaniji, a posebno u obalnom pojasu, gde su izlivene uznemirujuće količine betona.
Godine 2013, gajeći viziju o “Preporodu”, Socijalistička partija (SP) preuzela je vlast pod reformisanim vođstvom Edija Rame, koji je postao premijer nakon što je istekao njegov mandat na funkciji gradonačelnika Tirane. Socijalisti samo po imenu 2015. godine preuzimaju kontrolu nad Opštinom Tirana. Pre pet godina, pod vođstvom Eriona Veliaja, usvojen je plan pod nazivom Tirana 2030. Plan su izradili renomirani milanski arhitekta Stefano Boeri i roterdamski UNLab studio.
Dovođenje poznatih arhitekata taktika je koja se koristi da bi se očarala albanska javnost, odrasla sa kompleksom inferiornosti u odnosu na strance sa Zapada — za koje nam se stalno govorilo da su pametniji od nas. Spoljni stručnjaci predstavljaju se kao neophodna karika za krčenje “nereda koji smo napravili”. Ipak, rezultat je izbegavanje iskrene i otvorene rasprave na lokalnom nivou koja bi se ticala razvoja Tirane.
Sastanci koji su prethodili izradi plana Tirana 2030 trebalo je da budu javnoga karaktera, ali su se na kraju pretvorili u prezentacije za probrane grupe stručnjaka, a ne u javne, otvorene rasprave sa građanima o budućnosti njihovog grada. Javnost je saznala da su odluke donete bez uzimanja u obzir stavova i interesa građani. Ipak, uveravani su da će Tirana napraviti iskorak usvajanjem regulatornog plana. Vizija predstavljena u elitističkim krugovima zatim je pretočena u plan za tehničku realizaciju u kom je većina područja u centru grada zonirana za visoku gustinu, čime je otvoren put za novogradnju.
Urbana kompaktnost je poznati koncept u oblasti urbanističkog planiranja i poželjna je u slučajevima u kojima postoji potreba da se ublaže posledice urbanizacije na životnu sredinu. Ova urbana gustina treba da umanji razdaljinu koju građani svakodnevno moraju prelaziti. Odgovarajuća implementacija kompaktnog plana zahteva funkcionalna tehnička rešenja za cirkulaciju ljudi i robe.
Gužva u saobraćaju jedan je od očekivanih, ali neželjenih efekata povećanja broja stanovnika koje urbanisti pokušavaju da suzbiju. Važnost urbane kompaktnosti i negativnih posledica nastalih zbog nerazmatranja te teme u urbanističkom planiranju proistekla je iz posmatranja fenomena nekontrolisanog širenja urbanog prostora u zemljama poput Sjedinjenih Država, gde su urbanistički projekti zasnovani na prilagođavanju automobilima štetno delovali na životnu sredinu i utrošak energije.
Ipak, Tirana je drugačija zbog visoke gustine naseljenosti. Kada se otisnete na kratku šetnju ulicama, vidite da grad ima dosta pešaka te da je motorni saobraćaj neprestan. Međutim, planom Tirana 2030 nije uzet u obzir kontekst područja u kojima je planirano povećanje gustine te su zanemareni dosadašnji razvoj tih kvartova i zajednice koje u njima žive.
Ovaj plan je takođe predstavljen kao dokument koji će potencirati zelenilo u urbanim sredinama, i to putem sadnje orbitalne šume koja treba da funkcioniše kao granica koja će sprečiti dalje širenje grada.
Kreator plana, Stefano Boeri, izgradio je svoj brend na osnovu svog najpoznatijeg projekta, vertikalne šume. U pitanju je koncept koji koristi vertikale stambenih zgrada i tako stvara fasade na koje mogu da se posade drveće i žbunje. Cilj je da se napravi kompaktan i grad sa visokom gustinom naseljenosti koji održava vezu sa “prirodom” — vezu koja se često gubi onda kada niču višespratnice.
Uprkos privlačnoj retorici, manipulativni zeleni marketing u arhitekturi tog tipa često se koristi radi zabašurivanja trenda gradnje betonskih konstrukcija i društvene dezintegracije koja negativno pogađa zajednice. Štaviše, život u tako projektovanom okruženju je ekonomski izvodljiv samo za mali broj ljudi, jer se sa uvođenjem složenijih tehnologija povećavaju i troškovi izgradnje. Pored toga, tako se individualizuje odnos čoveka sa zelenilom, jer se polazi od pretpostavke da ćemo mu svi imati pristup na svom balkonu, i to na račun horizontalnog rekreativnog prostora u gradu u kom narod može i da se socijalizuje.
U sklopu plana Tirana 2030 i njegovog sveukupnog arhitektonskog modela predložena je radikalna transformacija grada kroz izgradnju uvis, pri čemu se poziva na razuzdanu visokogradnju. Stvarajući prostor za buduće višespratnice, plan zadaje konačan udarac organskom gradskom pejzažu Tirane kao i onoj nekolicini starih četvrti sa niskim zgradama za koje se smatralo da su ugrožene zbog nepostojanja planova. Plan je trebalo da reši pitanje budućih kuća sa dvorištima i uskih sokaka te pitanje starih vila (od kojih su neke zaštićeni spomenici kulture) — mnoge od njih su srušene u protekle dve godine te su na njihovom mestu izgrađeni stambeni objekti.
Posle trodecenijskog čekanja, plan je stigao u Tiranu, ali je njime propuštena prilika da se prepozna i uvaži karakter grada.
Tirana 2030 i prateći planovi takođe podrivaju zajednice na gradskoj periferiji kao što je Kombinat, kvart sa jedinstvenim karakterom u blizini bivše Fabrike tekstila Staljin. Posle zemljotresa koji se desio u novembru 2019. godine, grad u ime obnove ruši kolektivne stanove pod izgovorom da su oštećeni. Rušenjem takvih prostora uništavaju se i zajednice dugogodišnjih stanara, koji nisu bili ni uključeni u proces odlučivanja o ovom pitanju.
U Tirani 2030 poziva se i na rušilačke intervencije u prigradskim područjima izgrađenim 90-ih godina i kasnije, a među njima su naselja 5. maj, Paskućani i Lapraka. Nijedan postojeći urbanistički aranžman u Tirani ne može da se odupre ovim intervencijama, a koje zahtevaju jedan određeni model urbanističkog razvoja: višespratnice, život u stanovima i individualnost.
Posle trodecenijskog čekanja, izradom ovog plana je propuštena prilika da se prepozna i uvaži urbani karakter Tirane. Nažalost, njime je utrt put za rapidnu transformaciju koja će Tiranu pretvoriti u monoton grad sa ambicijama da postane metropola, ali bez održivih rešenja za probleme koji će nastati kao posledica tih naglih promena. Upravo pritisak u pravcu ostvarivanja brze zarade te pohleno proždiranje zemljišta u užem centru grada — za šta neki smatraju da se dešava zbog pranja novca — podstiču rapidnu transformaciju Tirane, a ona je unuštila pozorište, prekopotrebni prostor koji više ne postoji.
Slogan “nema vremena za odmor” — koji je plasiran u kampanjama Socijalističke partije na izborima održanim u aprilu 2021. godine, naizgled im pomogavši da izvojevaju pobedu — stalno se ponavlja na sastancima i društvenim mrežama. Tim sloganom se implicira da treba da se požuri, ali je teško razumeti zašto je to neophodno.
Slično umetničkoj taktici farbanja fasada svojstvenoj pop-artu, uz velike reklamne murale koje su postavile velike firme te sve veće prisustvo ogromnih LED ekrana na zgradama i na raskrsnicama, Tirana sve više odražava konkretnuideologiju, a to je komercijalizam. U pitanju je “Društvo spektakla”, ali onog ustajalog spektakla koji pokušava da nas zaslepi svetlima i popularnom ili psihodeličnom muzikom na glavnim trgovima, dok kamioni sa mešalicama za beton i dalje stvaraju novu Tiranu, brišući sve što im stane na put.
“Nema vremena za odmor”
Ponovo se vraćam u Tiranu posle nekoliko godina provedenih van Albanije. Skoro svakoga dana, na vratima svog stana u kvartu Selvia pronalazim letke sa primamljivim ponudama da iznajmim ili prodam stan u kom živim. Ovaj deo grada nosi naziv po čempresu koji tu i dalje uspravno i elegantno stoji — nekada je u gradu služio kao orijentir, zato što je najviša tačka u području. Iako je ime kvarta odolelu zubu vremena, sam čempres se izgubio u betonskoj džungli koja ga okružuje.
Leci na vratima, koje su postavili agenti za nekretnine, nisu namenjeni ljudima poput mene koji unajmljuju nekretnine. Cilj je dovesti u iskušenje vlasnike u tom području, gde i dalje ima starih građana Tirane koji su tu došli u doba vladavine Envera Hoxhe. Leci počinju da ispadaju sa svih strana čim uđete u lift. Pre nekoliko godina, ne tako davno, dok sam još živela u Tirani, u tim dokumentima uglavnom su se nudili stanovi zakupcima, ali sam danas primetila obrnutu situaciju, gde se u većini letaka traže stanovi za iznajmljivanje.
Ove godine sam jednog prolećnog dana odlučila sam da se stepenicama popnem do najviših spratova, gde su stanarke zgrade posadile razno cveće — kaktus, puzavice, karanfile i kadifice. Na vratima zatičem jedan letak, vrlo jednostavnog izgleda, ali sa jasnom porukom. Poruka glasi: “TRAŽIM STAN za IZNAJMLJIVANJE STRANCIMA ili za KUPOVINU od ‘OZBILJNIH MUŠTERIJA’.”
Ključne reči su označene velikim slovima, istaknute i podvučene. U nastavku teksta u letku čitalac se uverava u profesionalizam, preciznost i brzinu usluge — autor navodi da agencija iza sebe ima jedanaest godina iskustva. Dalje se pojašnjava da se radi o licenciranom preduzeću, kako bi se što pre otklonila bilo kakva sumnja u legitimnost ove agencije. Malim slovima na kraju pokazuju da im je stalo do životnog okruženja. Naime, u tekstu se zahteva da se dokument posle upotrebe odloži u kantu za smeće.
Ono što je na mene ostavilo utisak jeste korišćenje samoponižavajućeg vokabulara. Na snazi je tendencija da stranci fetišizuju kao izvor prihoda — njihov ulazak u Tiranu može biti katalizator za povećanje cena stanova. Tako se, zauzvrat, mnogim lokalnim građanima otežava pristup smeštaju.
Prisustvo takvih oglasa je odraz aktivnosti građevinskih preduzeća i rastućeg tržišta nekretnina. I ja sam shvatila da unajmljivanjem pomenutog stana i sama igram izvesnu ulogu u održavanju ovog sistema u opticaju.
Tržište nekretnina sve više kapitalizuje od potrebe za stanovanjem, čime se kuća kao sklonište preobražava u preimućstvo, kao mesto u kom se živi i u kom se dele trenuci sa prijateljima i porodicom preobražava u ulaganje. Tako se stanovanje se komercijalizuje i komodifikuje te se njegova funkcija usmerava na zaradu.
Program “Urbanističkog preporoda” Socijalističke partije sastoji se od niza projekata primenjenih širom urbanih centara u Albaniji. Opisan je kao homogenizujuća intervencija koja šteti užem centru brojnih gradova u Albaniji te se čini da je postao najveći podstrekivač komodifikacije urbanih sredina na prostoru Tirane.
Sa očima koje zatrepere na svaki medijski nastup, gradonačelnik se hvali efektima urbanizacije u Tirani, i to u četvrtima kao što su Pazari i Ri, Bregu i Lumit i Zoološki, tvrdeći da je neposredno uticao na povećanje vrednosti nekretnina, pa samim tim i na visinu kirije i troškove stanovanja.
Iznenađujuće je to da gradonačelnik koji pripada partiji koja sebe opisuje kao levičarsku svoj uspeh meri na osnovu vrednosti nekretnina u gradu. Pažnju i svoje politike usredsredio je na investitore i vlasnike, a ne na interese građana Tirane.
Usled takvih politika, a prema nedavno objavljenim izveštajima, brojni investitori su promenili svoju strategiju ulaganja u novogradnju. Sada ne grade stanove namijenjene za prodaju, već za iznajmljivanje. Zahvaljujući trendu povećanja broja nekretnina za iznajmljivanje, oni smatraju da je isplativo zadržati vlasništvo nad stanovima kao izvor visokih povrata na ulaganje.
Tirana nema propise o zakupnini, za razliku od mnogih gradova u kojima su građani zaštićeni od iznenadnih poskupljenja, a čime se ublažava tržišna tendencija istiskivanja ekonomski ugroženih građana. Sem toga što nije pod kontrolom u tom smislu, tržište iznajmljivanja u Tirani nije ni slobodno tržište, iako se to često koristi kao razlog da se opravda sve što se dešava. Ovim tržištem smisleno upravljaju lokalne politike koje pogoduju najmoćnijima.
Ono što se dešava u Tirani jeste fenomen poznat pod nazivom džentrifikacija. Radi se o jednom od gorućih problema kada govorimo o pravu na stanovanje te o pristupu gradu i njegovim resursima. Veleposednici (eng. landed gentry) u 18. veku u Engleskoj su bili društvena klasa stanodavaca koji su živeli isključivo od ubiranja kirije sa svojih imanja.
Termin džentrifikacija pripisuje se autorki Ruth Glass. Ona je ovaj termin koristila da objasni društvenu transformaciju koja se odvijala 60-ih godina u londonskim radničkim naseljima. Stanovnici koji su generacijama živeli u tim naseljima bili su primorani da se isele usled dolaska novih građana iz srednje klase koji su, naseljavajući se u tom delu grada, povećali troškove života.
Džentrifikacija ima i rasnu komponentu u Americi, gde rasne podele odgovaraju i klasnim podelama. Nakon svih efekata industrijalizacije, desilo se tzv. bekstvo belaca (eng. white-flight), a što je podrazumevalo selidbu građana belaca u predgrađa, gde su bežali od zagađenja i buke industrijalizovanoga grada. Oni su napustili gradske centre u koje su se vremenom naselili pripadnici siromašnijih klasa, i to uglavnom crnci.
Kada je počela deindustrijalizacija, deca rođena u predgrađima u toku bebi-buma — naglog rasta broja novorođene dece u periodu posle Drugog svetskog rata, koji je trajao do 60-ih godina — koja su obrazovana u kvalitetnim školama pokazivala su veću naklonost prema gradu, seleći se u područja koja su smatrana degradiranim te investirajući u stanove i biznise. Ovaj povratak se vezuje za projekte revitalizacije gradova — gradske obnove — kroz koje su u gradovima realizovane drastične intervencije, a tako što su brisani celokupni siromašni kvartovi poznati kao kartonska naselja, straćare. To se smatralo i jednim vidom rasnog čišćenja crnačkih naselja.
Naseljavanje umetnika u napuštene bivše industrijske oblasti predstavlja još jedan oblik džentrifikacije, a s obzirom na to da te oblasti na ovaj način postaju privlačnije investitorima.
Napuštene oblasti naseljavaju umetnici — koje istraživač iz oblasti urbanizma, Richard Florida, definiše kao kreativnu klasu — koji se pristaju da se nastane u četvrti gde životni uslovi nisu idealni u pogledu infrastrukture i udobnosti. Istovremeno, ovi kvartovi im daju izvesni nivo slobode da žive boemski, nesputani život praćen umetničkim eksperimentisanjem.
Pomenuta stvaralačka aktivnost često dovodi do formiranja malih preduzeća koja usmeravaju pažnju na ove kvartove. Uspehom tih inicijativa kvart zadobija drugačiji karakter, što onda dovodi do rasta cene nekretnina te posledično tome i početku procesa džentrifikacije. Često i sami umetnici postaju žrtve sopstvenog uspeha jer oni među prvima bivaju primorani da se isele iz tih područja, s obzirom na to da nisu u mogućnosti da pokriju sve veće troškove.
Zbog neobuzdanog kapitalizma prisutnog u Albaniji, Tirana je postala predmet sličnih oblika džentrifikacije i u centru i na periferiji grada.
In many western cities gentrification occurs in this form, but there is also resistance. Berlin is a typical example of the influence of alternative art in the city’s commodification. But it is also a place where anti-gentrification activism has increased in recent years. While this is a known phenomenon in many metropolises in Europe and North America, local administration policies driven by community activism are continuously recognizing the contribution of local communities. These movements acknowledge the cultural value these communities bring to the city and also help them negotiate their rights in order to mitigate the impact of rapid development.
Džentrifikacija se u mnogim zapadnim gradovima odvija u tom obliku, ali nailazi i na izvestan otpor. Berlin je tipičan primer uticaja alternativne umetnosti na komodifikaciju grada. Ipak, to je ujedno mesto u kom se poslednjih nekoliko godina intenzivirao aktivizam usmeren protiv džentrifikacije. Iako je to fenomen koji je poznat mnogim metropolama u Evropi i Severnoj Americi, politike organa lokalne samouprave, a na čije donošenje utiču aktivisti sa lokala, kontinuirano priznaju doprinos lokalne zajednice. Pomenuti pokreti uvažavaju kulturološku vrednost koju ove zajednice donose u grad te im istovremeno pomažu da ispregovaraju o svojim pravima kako bi se ublažile posledice ubrzanog razvoja.
Urbanisti u džentrifikaciji vide priliku da unaprede infrastrukturu i uvedu nove usluge. Međutim, ako se takve promene realizuju bez uključivanja građana u proces preobražaja, onda će ljudi biti primorani da se isele zbog povećanih troškova života. To dovodi do nečega što se naziva periferijalizacijom siromaštva te osećaja dislokacije sa mesta u kom stanovnik obitava. Tako nastaju izolacija, depresija i visok nivo stresa među iseljenim stanovništvom.
Džentrifikacija se smatra jednom od odlika neoliberalnoga grada. Nakon arhaične, trodecenijske tranzicije u pravcu kapitalizma, neoliberalizam se konsoliduje i u Albaniji. U okviru tog razuzdanog kapitalizma u Albaniji, Tirana je postala predmet sličnih oblika džentrifikacije i u centru i na periferiji grada, što samo dobija na zamahu uz podršku projekata Socijalističke partije te politika Opštine.
U svojoj knjizi “Kratka istorija neoliberalizma” David Harvey stavlja naglasak na protivrečnosti između teorije i prakse neoliberalne države, što se može videti na primeru Albanije. Tamo se neoliberalne politike kombinuju sa autoritarizmom i korupcijom. Ideološki posmatrano, neoliberalizam se zasniva na slobodnom tržištu, konkurenciji i minimalnoj intervenciji države.
Neoliberali teže privatizaciji javnog dobra i to smatraju univerzalnim pravom. Prema Harveyjevim rečima, neoliberalni teoretičari su suštinski gledano skeptični prema demokratiji. Glas većine se smatra problematičnim za individualna prava i demokratija se smatra luksuzom — provodivom samo onde gde postoji jaka srednja klasa koja garantuje političku stabilnost. Prema tome, neoliberalima je draže da ih vode elitistički lideri i “stručnjaci”.
Neoliberalna uprava u prvi red rekovođenja stavlja izdavanje naloga i naređenja — što se u Albaniji realizuje kroz odluke koje donosi Savet ministara ili preko specijalnih zakona — kao i upućivanje sporova sudovima, koji u Albaniji nisu u potpunosti funkcionalni.
Harvey tvrdi da neoliberalizam u praksi stvara idealne uslove za formiranje društvene klase koja se ekonomski oznažuje tako što ne samo da nastoji da se oslobodi zavisnosti od države, već i da preusmeri moć države u svoju korist. Prema tome, neoliberalne okolnosti stvaraju klasu koju ne zanima smanjenje upliva države, nego iskorištavanje države u tom smislu da radi u korist klase koja ima ekonomsku moć. Harvey tvrdi da je neoliberalni kapitalizam naklonjen urbanizaciji kao sredstvu za cirkulaciju kapitala, koji uvek mora da se ulaže u nešto, što dovodi do zanemarivanja ozbiljnih problema društvene segregacije, individualizma i ekoloških rizika.
Deluje da Tirana pravi iste greške koje su napravili i drugi gradovi. Pokušavajući da liči na ostale evropske prestonice, ona postaje njihova izvitoperena kopija.
Antropologinja urbanizma Setha Low stavlja akcenat na produbljivanje jaza između ekonomskih klasa u gradovima, što takođe stvara probleme u oblasti društvene segregacije. Džentrifikacija pospešuje odlazak ekonomski ugroženih osoba, kreirajući stanje u kom život u gradu postaje privilegija uglavnom srednje klase.
Uporedivo sa dešavanjima u Tirani, imućni su izolovani u nečemu što Low naziva utvrđenim fragmentima grada, a što se inače naziva ograđenim zajednicama. One su izgrađene zbog strahova bogatih, što ih navodi da se samoizoluju, povećavajući stepen svoje bezbednosti, ali ne nužno i sreće. Segregacija je najevidentnija u uspostavljanju fizičkih barijera koje dele zajednice, kao što su zidovi opremljeni sofisticiranom tehnologijom za nadzor.
Svedoci smo promena u okviru kojih Tirana postaje segregiranog grada, ali za to kreatori politika ne mare. Tirana je na putu da napravi iste greške koje su pre nje napravili drugi gradovi. Pokušavajući da liči na ostale evropske prestonice, ona postaje njihova izvitoperena kopija.
Buldožeri na kućnom pragu
Dana 19. januara 2022. zatekla sam se u Tirani kada su rušiili drugi dio grada, u blizini reke. Kvart poznat pod nazivom 5. maj dobio je ime po glavnoj ulici koja do njega vodi, a koja se proteže od ukrštanja sa Medreseom pa sve do reke.
Dok hodate tuda, duž ulice zatičete predele sa raznim urbanističkim elementima. Od Medresee do kružnog toka “Unaza” pruža se ulica u kojoj se ponajviše prodaju korišćena ili jeftina roba. Na Unazi ćete naći pijacu Medresea, gde trgovovanje postaje dinamično i bučno. Ispred su niske zgrade od cigala, sa malim prodavnicama u prizemlju.
Nastavljajući niz Ulicu 5. maja, na kraju pijace ćete naići na zonu koja je u izgradnji, sa višespratnicama u kojima su na prvom spratu prodavnice, a na drugom kancelarije. Ovo je model koji se ponavlja po celom gradu, a da se pritom ne uzimaju obzir ni kontekst ni potrebe zajednice. Malo niže vidite nekadašnja skladišta, a zatim — što je tipično za ovaj tip gradnje — dvospratne ili trospratne kuće koje su izgradile osobe koje su se Tiranu preselile u jeku demografskih promena po padu komunističkog režima.
Pridružila sam se aktivistima novoformirane grupe “Pravo na grad”, u čijim aktivnostima se isprepliću discipline društvenih, političkih, ekonomskih i urbanističkih nauka. U tom kraju sam već bila sa njima — i to na jednom od svakodnevnih sastanaka koje su stanovnici ovoga grada organizovali kako bi diskutovali o svom položaju.
Ovaj dan je bio drugačiji od ostalih. Ulicom 5. maja prolazili su kamioni natovareni kaučima, ormanima, dušecima, frižiderima i televizorima, prevozeći i poneke obeshrabrene građane. Dok su ti kamioni išli glavnom ulicom, buldožeri su rušili kuće tih ljudi. Policajci su se svađali sa ženom obučenom u tradicionalnu odeždu “Mirdita”. Neumorno je tražila odeću koja je ostala u kući, tradicionalnu nošnju koju je izdvojila, a kako bi je obukla onda kada umre.
Bila je to “Majka Liza”, a od tog trenutka je postala prepoznatljivo lice širom Albanije. Sve stvari iz njene kuće nasilno su izbačene napolje i jedva je disala, proklinjući one koji su pred njenim očima počinili ovo zverstvo. Prisetila se svog supruga koji se, pre nego što je preminuo, pobrinuo za to da žive u najboljim mogućim uslovima i u miru, gledajući svoja posla, i to u kući koju su sami izgradili. Izgradili su je napornim radom, u znoju — uz pomoć cele porodice: dece, žena i muškaraca, pa čak i njihovih suseda.
Majci Lizi je rečeno da se to radi u ime napretka, ali nije mogla da veruje da je takav napredak nešto dobro kada je sa sobom donio toliko nasilje.
Meštani su pokazivali poruke i pretnje koje su dobili, što je samo oličenje napetosti koje su prethodile tom danu. Primili su zvanična pisma o premeštaju koja je trebalo da potpišu, ali u njima nije bilo podataka o tome kada i gde će dobiti stan niti o tome koliki će taj stan da bude, na kom spratu i koja strana će da bude okrenuta prema suncu. To znači da nisu mogli ni da zamisle novi život koji im je nametnut, a da jesu, to bi im pružilo barem neku utehu.
Majci Lizi je rečeno da se to radi u ime napretka, ali ona nije mogla da veruje da je takav napredak nešto dobro kada je sa sobom donio toliko nasilje.
Majka Liza nije znala gde će biti premešteni njeni susedi, ljudi sa kojima je godinama delila radost i tugu. Ništa nije potpisala, a ipak su desetine policajaca danas ušle u njenu kuću i izbacili Lizu zgrabivši je za ruke i iznevši napolje. Buldožer je odvalio zid koji gleda na kuhinju na trećem spratu. Kuhinju su izgradili tek nedavno, a nakon što su godinama spremali hranu u improvizovanoj rerni. Kada je kašika buldožera udarila u stepenice od betona, cela zemlja je zadrhtala.
Posvedočila sam toj sceni zajedno sa jednom novinarkom, prijateljicom, koju sam upoznala u Feminističkom kolektivu. Pored nas je bila Mara, žena koja je ćutke stajala i gledala celu scenu — izgledala je očajno, besno. “I našu su kuću obeležili”, rekla mi je. “Srušiće i našu kuću. Svu ušteđevinu smo uložili u tu kuću, decu smo tamo podigli. Danas boravimo u sobi na donjem spratu, sami smo skinuli sve prozore i vrata, da spasimo sve što se spasti može.” Pitali smo je da li želi da govori pred mikrofonom, na šta je odgovorila da želi da javno govori o trudu uloženom u izgradnju njihove kuće, ali suprug joj nije dao da razgovara sa novinarima. (Mara je pseudonim.)
Razumem taj pritisak kom je neprestano izložena, to što je ućutkuju kao ženu, to što guše jednu prirodnu, ljudsku reakciju, taj nervozni izliv emocija, jer je htela da digne glas i oslobodi bes. To se tradicionalno percipira kao opasnost po maskulinitet — ono što frojdovska psihoanaliza kategoriše kao žensku histeriju sredstvo je suzbijanja ženskog iskustva. Žena je po rođenju kulturološki definisana kao biće domaćinstva čije je telo zajedno sa mislima cenzurisano, a svako iskakanje iz okvira blagog, nežnog ženskog ponašanja smatra se anomalijom.
Kada sam pitala Maru šta njoj znači taj dom, ona je odgovorila da joj je on sve u životu. Prisetila se onoga što joj je baka rekla kada je napuštala kuću kao nevesta: “Kuća pripada ženi i pokazuje koliko si dobra i marljiva. Muškarac ima onoliko nevolja koliko je rupa u zidovima kuće. Nije lako. Moraš da ćutiš i da sebi praviš prostor, kćeri moja!”
Vrlo je predano prala i ribala taj pod. Pričala mi je kako su joj još uvek u jasnom sećanju cvetni i romboidni motivi sa tepiha i ćilima koji su joj bili preteški dok ih je svom snagom tresla, a zatim kačila na verandu da se provetre. Nikada joj nije bilo teško da zamoli decu da skinu cipele svaki put kada bi nabrzinu ušla u kuću. “Devojčice su drugačije, one skinu cipele jer su devojčice. Dečaci su neorganizovani, ne možete tu ništa da promenite jer su dečaci”, govorio joj je sused iz kuće preko puta.
Papirologija, vlasništvo, legalizacija — sve su to muške teme. Nikada se time nije bavila jer nije imala vremena. Morala je da se postara za to da je pod opran, da su tepisi istreseni, da je ćebad prostrta, te da je hrana na stolu. Svi su bili srećni kada su konačno primili sertifikat kojim je legalizovano njihovo vlasništvo nad objektom, a nakon skoro dvadesetogodišnjeg čekanja — i to uoči prethodnih izbora. Nikada nisu razumeli kako to da su neki susedi dobili te dokumente ranije, a neki nikad — sve do onog dana kada su im se buldožeri našli na kućnom pragu.
Zadivila me je kada sam je na dan kada je njena kuća srušena, 22. februara, videla kako u prvim redovima stoji rame uz rame sa svojim prijateljicama, prepuna hrabrosti i odlučna da se suoči sa policijom. “Kuća pripada ženi”, rekla joj je baka, “da bi je održavala čistom.” Ipak, ona se toga dana na tom mjestu pojavila zajedno sa prijateljicama i sestrama da bi je zaštitila od buldožera.
Kome pripada napredak?
Manji prateći planovi u okviru projekta Tirana 2030, poznatiji kao Obavezni lokalni planovi, narušavaju urbanističko stanje u gradu uklanjanjem postojećih zajednica. Ti planovi se u naseljima 5. maj i Kombinat realizuju velikom brzinom i nasilno, pri čemu se iskorištava hitni smještaj građana koji su izgubili domove u zemljotresu. U skladu sa čerčilovskim sloganom koji glasi: “Ne dozvoli nikada da dobra kriza propadne”, državno rukovodstvo koristi proces obnove posle zemljotresa kao priliku da zaobiđe zakonske procedure koje bi inače morale biti ispoštovane, u šta spadaju i javne rasprave.
Kreiranje ovih planova ponovo je povereno dvojici italijanskih arhitekata bliskih Rami. Stefano Boeri, kreator generalnog plana Tirana 2030, napravio je i glavni plan za područje 5. maj. Boeri je ujedno preimenovao taj kraj — njegov stari naziv Bregu i Lumit, koji je poznat široj javnosti (i koji znači “obala reke”), preveden je na engleski: “Tirana Riverside”.
Produbljujući ekomanipulativnu retoriku, Boeri dodaje još jedan propagandistički element u svoj glavni plan te proglašava 5. maj prvim anti-kovid kvartom u Tirani. U reklamama za ovaj plan prikazuju se stambeni blokovi mešovite namene sa zelenim fasadama i letećim dronovima. Prema svemu sudeći, dronovi nagoveštavaju da će budućnost u ovom delu grada biti obeležena najsavremenijom tehnologijom. Glavna konstatacija je da će dronovi obavljati dostavu na terase stanova, čime će se smanjiti potreba za fizičkim kontaktom u toku pandemije. Skretanjem pažnje sa suštine — čemu služe dronovi, koji su sami po sebi nerealni — stvara se glamurozni utisak o napretku uz pomoć arhitekture.
U ime obnove nakon zemljotresa, italijanski studio Archea Associati, predvođen arhitektom Marcom Casamontijem, promenio je naziv četvrti u kojoj je smeštena nekadašnja Fabrika tekstila Staljin iz “Kombinat” u “Kombin-Art”. Još od njegovog nastanka, ovaj kraj se sastojao iz dva dela sa različitim funkcijama — od stambenog bloka i od uslužno-industrijske zone. Novi naziv, “Kombin-Art”, odobren je u toku pandemije te je na internetu predstavljen javnosti kao svršen čin.
Glavnim planom je predviđeno da se cijeli kvart sruši i iznova izgradi. Rušenje je počelo, ali se grupa stanovnika organizovala te podnosi žalbe sudovima. Neke od sporova su već dobili.
U međuvremenu se ruše bivši industrijski pogoni, u kojima stotine porodica — uglavnom iz severne Albanije — živi skoro tri decenije, skvotujući u napuštenim zgradama. Meštani su sve ove godine smatrani tek osobama koje su zauzele prostor. Pričaju kako su im gigantske strukture prvo poslužile kao ogromna skloništa, ali je trebalo da prođe dosta vremena dok nisu postale pogodne za stanovanje.
Polako su poboljšavali životne uslove tako što su ulagali koliko su mogli, malo po malo. Meštani su zajedno radili na rešavanju zajedničkih problema kada su u pitanju infrastruktura zgrade, ventilacija, prozori i omeđivanje dvorišta. Tako je proces izgradnje i preobražaja njihovih domova poslužio kao iskustvo koje stvara i ujedno učvršćuje zajednice.
Prema novom planu nastalom u arhitektonskom studiju Archea Associati, sve ove zgrade i zajednice koje su formirane u njima biće izbrisane, a da bi se ustupio prostor novim zgradama. Rušenje se sprovodi u fazama. Meštani žive u stalnoj neizvesnosti, pitajući se kada će doći red na njih. Neki su čak angažovali buldožere i sami ruše svoju imovinu kako bi iz domova spasili šta se spasiti može, uključujući građevinski materijal, a posebno gvožđe. Ovde nema otpora rušenju, ali se meštani nadaju da će opštinski organi ispuniti svoja obećanja i dati im nove stanove.
Ove krajevi oko severne periferije Tirane — u koje spada i Opština Kamza — na neformalan način je izgradio narod. Upotreba termina “neformalan” u ovom kontekstu je prvobitno definisana od strane Međunarodne organizacije rada, agencije Ujedinjenih nacija koja se zalaže za pravdu u sektoru rada, a zatim je pozajmljena za potrebe u oblastima arhitekture i urbanističkog planiranja. Iako je reč o terminu koji se u pomenutim disciplinama osporava, on se ipak uveliko koristi u političkom i akademskom diskursu u Albaniji.
“Neformalan” je termin koji počiva na negaciji. On ne naglašava ono što jeste, već ono što nije. Definicija neformalnosti se zasniva na uverenju da su samoizgrađeni prostori kao što su oni prethodno opisani u potpunosti izvan normi arhitekture kao akademske i stručne discipline.
S druge strane, u institucionalnom kodeksu su ti prostori ostali zvanično nepriznati. Stoga su ljudi koji su ih stvorili i naselili definisani kao pridošlice, kao drugi. Koncept “drugoga” odnosi se na međuljudske odnose sa onima koji se razlikuju od nas, ali predstavlja i određeni oblik kulturološke hegemonije koja izopštava konkretne društvene grupe iz društveno-ekonomskih institucija, postavljajući ih u podređen položaj. Politička vlast te ljude smatra polulegitimnima.
Grad po meri građana
Kamza spada među najveće opštine u Albaniji. Za vreme masovne migracije naroda u zapadne nizije Albanije u toku i nakon devedesetih godina, Kamza se iz poljoprivredno-rudarskog kraja pretvorila u stambeno područje. Izgradnja Kamze kao grada vodila se odozdo nagore — drugim rečima, gradili su je sami stanovnici, oslanjajući se na porodične i komunalne resurse. To se prvobitno desilo zbog odsustva državne pomoći.
Kamza je danas grad sa ljudima koji međusobno žive drugačije. Novi stanovnici su sa sobom doneli novi model ponašanja i kombinovali ga sa ostalima u suživotu. Iskustva emigracije su takođe ostavila veliki trag, kao i u ostalim krajevima Albanije. U Kamzi se ta povezanost sa osobama koje su emigrirale između ostalog može videti u isprepletenoj kulturi gradnje.
Vokabular koji se koristi u javnosti kada se govori o stanovnicima ovih oblasti odgovara sveopštoj društvenoj stigmi kojom su označeni stanovnici iz severnih planinskih predela, koji su etiketirani uvredljivim izrazom malokë (“brđani”). Gradonačelnik je upotrebljavao izraze shpellarë (“pećinski ljudi”) kada je govorio o žiteljima Astira te “bespravni naseljenici” i “oni što žive u septičkim jamama” kada je govorio o meštanima 5. maja.
Ovakvim izražavanjem Veliaj pokazuje prezir prema načinu života koji smatra stranim. Prisutan je prezir prema svim materijalnim nastojanjima ovih ljudi, prema njihovoj borbi da izgrade život bez državne podrške i da se umesto toga oslone na zajednicu i rodbinske veze.
Ova sfera zajednice, koja štrči kao treća sfera — izvan dihotomije javnog i privatnog — od presudnog je značaja za stvaranje ovakvih četvrti. Ona nije imuna na fenomene koji pogađaju celokupno albansko društvo, uključujući emigraciju i individualizam koji ga svakodnevno uništavaju. Vređanje i nasilne intervencije vlasti fatalni su po odnose unutar ovih zajednica. Pored toga, ovakvo ponašanje i ovakvo demonstriranje političke sile produbljuju društvene podele i polarizaciju.
Radi se o reprodukciji stigme koja je u proteklih nekoliko godina naizgled jenjavala, ali koja se vratila u javno mnjenje iz populističkih razloga. Krajnji cilj ovog diskursa jeste da se pridobije podrška određene društvene kategorije, a to su konkretno građani Tirane koji su došli u gradski centar u doba komunizma, a koji su stoga imali olakšani pristup administraciji i resursima prestonice.
Polarizacija indukovana odozgo oličena je u percepciji Majke Lize u javnosti — jedni su je podržali i solidarisali se sa njom, a drugi prezreli. Čelnici Tirane i Albanije danas teže da se svrstaju među one koji su simbol napretka i koji u ime evropejstva negiraju narodnu kulturu. Stiče se utisak da se Tirana gradi upravo za tu društvenu kategoriju, pri čemu se proteruju oni za koje se smatra da su primitivni i da su koče progres.
Ukoliko model izgradnje stambenih zgrada postane jedini vid razvoja u Tirani, onda ćemo propustiti priliku da dobijemo raznolik grad.
Područja koja su sami građani izgradili rasprostranjena su do te mere da ne mogu biti zanemarena. Ta naselja su formirana van logičkih okvira države i tržišta. Državna intervencija, u kojoj se koristi disciplina arhitekture, dolazi u sukob sa autonomnim karakterom ovih područja. Disciplina arhitekture umnogome je evrocentričnog karaktera i tek je u prvim fazama preispitivanja svojih dominantnih metoda — uprkos tome što su brojni autori iz pomenute discipline i oni van nje izrazili zabrinutost zbog njenog determinističkog karaktera.
Od presudnog je značaja za arhitekturu da sarađuje sa drugim disciplinama, poput antropologije, sociologije i urbanističke geografije, a kako bi razumela kulturu zemlje u kojoj interveniše. Ukoliko, kao štose može videti, model izgradnje stambenih zgrada postane jedini vid razvoja u Tirani, onda ćemo propustiti priliku da dobijemo raznolik grad.
Američka sociologinja Sharon Zukin ističe tendenciju savremene škole urbanističkog projektovanja i arhitekture da projekte kreira uglavnom za potrebe više srednje klase, koja služi kao motor džentrifikacije i koja je u mogućnosti da plati prostore za stanovanje dostupne na tržištu. Kritika koju Zukin iznosi na račun ove pojave odnosi se na to da se arhitektura fokusira na jedan određeni način života, proizvodeći neku vrstu univerzalnog i homogenizujućeg dizajna koji eliminiše druge vidove korišćenja prostora i njegovog nastanjivanja.
U tom smislu, vladajuća stranka koja tvrdi da je na levom delu političkog spektra treba da ima više empatije prema narodnom i komunalnom karakteru naselja koja su zajednice stvorile za sebe te da poštuje te prostore onakve kakve jesu, a ne da ih nasilno briše ili učvršćuje postojeću stigmu prema njima. Stanje nastalo nakon 90-ih godina, koje je prvobitno bilo anarhično, a zatim i prožeto korupcijom, danas je neprijatelj mnogih građana.
Čak i u za nju najtežim danima, kada je bila primorana da napusti svoj dom, na licu Majke Lize videli su se hrabrost i ponos. Žene iz 5. maja pružile su otpor i pokazale smelost suočivši se sa policijom i buldožerima. Tako su dirnule hiljade srca koja su se ujedinila da bi pružila otpor i odbranila pozorište. Upravo je to Tirana koja se opire nasilju i kulturi dominacije. Napredak ne može proizaći iz takvih stvari.
Progres prevashodno nastaje iz politike prihvatanja i razumevanja drugih, izgradnjom kulture komunikacije, iz empatije i duha pregovaranja.
Ipak, oni žure. I nemaju vremena za gubljenje.
Naslovna ilustracija: Atdhe Mulla / K2.0.
Ovaj članak je nastao uz finansijsku podršku “Balkanskog trusta za demokratiju” (Balkan Trust for Democracy), projekta Nemačkog Maršalovog fonda Sjedinjenih Država (German Marshall Fund of the United States) i norveškog Ministarstva spoljnih poslova. Stavovi izneseni u ovom članku nužno ne odražavaju stavove Ambasade Kraljevine Norveške u Beogradu, Balkanskog trusta za demokratiju, Nemačkog Maršalovog fonda Sjedinjenih Država niti njihovih partnera.
Zašto je navedena ova klauzula?