Od kolapsa komunizma 1991. godine, državne vlasti u Albaniji bore se s tim kako da se suoče s nasleđem kršenja ljudskih prava iz komunističke ere. U poslednjim godinama, zvaničnici su uveli mehanizme tranzicione pravde, poput omogućavanja građanima i istraživačima pristupa arhivima nekadašnje tajne policije. Ipak, uprkos tim reformama i rastućim istraživanjima o istoriji komunizma u Albaniji, iskustva i glasovi LGBTQ+ zajednice iz tog vremena i dalje se zanemaruju.
Traženje glasova LGBTQ+ zajednice ostaje izazovno zbog stalne stigmatizacije i sveprisutne homofobije. Homoseksualnost je bila zabranjena tokom čitave komunističke ere, a uticaj te zabrane bio je ozbiljan, a njeni efekti se osećaju i danas.
Prošle godine sam sprovela etnografsko istraživanje o pričama gej muškaraca koji su, uprkos brutalnosti komunističkog režima u mnogim aspektima života, tragali za seksualnim susretima s drugim muškarcima. Jedan od njih bio je Sotiraq, Albanac koji se identifikuje kao gej i koji je preživeo komunistički režim.
“Morate da razumete suštinu tog sistema, tada [1991. godine] nismo bili nazivani određenim imenima ili terminom ‘gej’ kao što je danas slučaj”, ispričao mi je Sotiraq. Njegovo ime je promenjeno da bi se zaštitio njegov identitet. “Nismo imali zajednicu jer nas je strah od zakona sprečavao da živimo onako kako želimo”. Takođe se prisetio straha i izolacije koje je doživeo, kao i kako je morao da prikriva svoje pravo ja da bi izbegao progon.
Xheni Karaj, lezbejska aktivistkinja i direktorka organizacije Aleanca Kundër Diskriminimit të LGBT, nevladine organizacije koja pruža podršku LGBTQ+ zajednici, rekla mi je da “gej muškarci iz tog perioda ne smeju otvoreno da kažu da su gej.” Dodala je da “čak i kada govore, imaju vrlo razvijen osećaj paranoje. Kada razgovarate s njima, oseća se internalizovana homofobija, činjenica da nisu opremljeni jezikom kojim bi identifikovali svoje emocije.”
Kriminalizacija muške homoseksualnosti
Komunistička Albanija regulisala je i nastojala da potisne istopolne želje. Iako je zakon koji je kriminalizovao mušku homoseksualnost postojao pre komunizma, muškarci koji su se upuštali u istopolne seksualne aktivnosti bili su podvrgnuti još strožim pravnim prohibicijama pod komunističkom vlašću. Homoseksualnost je zabranjena 1925. godine pod vođstvom Ahmeta Zogua, koji je bio premijer, zatim predsednik i na kraju kralj Albanije između 1922. i 1939. godine. Tokom komunizma, član 137. Krivičnog zakona iz 1952. godine, izmenjen 1958. godine, sačuvao je kriminalizaciju seksualnog odnosa između muškaraca.
Zakon je definisao muški istopolni odnos koristeći pežorativne termine kao što je “pederastija.” Ova legislativa je kriminalizovala “pederastiju” — termin koji se u albanskom i nekim drugim jezicima koristi pogrdno za označavanje “seksualnog odnosa između muškaraca” — predviđajući do 10 godina zatvora za ovo krivično delo. Zakon je dodao da ako se delo izvrši nasilno ili protiv maloletnika, nekoga mlađeg od 14 godina, kazna zatvora bi se kretala od pet do 15 godina. Zakon je dalje patologizovao homoseksualnost i perpetuirao verovanje da je to mentalni poremećaj, doprinosići širem marginalizovanju LGBTQ+ osoba i stvarajući neprijateljsko okruženje.
Kada je Krivični zakon revidiran 1977. godine, “pederastija” je klasifikovana kao krivično delo protiv administrativnog poretka u Albaniji. To je Albaniju učinilo jednom od država sa najstrožim kaznama za homoseksualnost u Istočnom bloku. Muškarci optuženi za “pederastiju” suočavali su se sa 10 godina zatvora ako su bili osuđeni. Baš kao što sovjetska legislativa nije regulisala ženske homoerotske želje, vlasti u komunističkoj Albaniji nisu zabranile lezbejske seksualne radnje. Samo su istopolni odnosi između muškaraca bili kriminalizovani.
Komunizam u Albaniji
Albanija je izašla iz Drugog svetskog rata pod komunističkim režimom, koji je pokrenuo talas represije, pretvarajući Narodnu Socijalističku Republiku Albaniju u jedan od najrepresivnijih režima Istočnog bloka.
Suočeni sa ratnom okupacijom, prvo od strane Italije, a potom Nemačke, partizanske grupe pod komunističkim vođstvom, posebno Narodni oslobodilački pokret, poznat i kao Narodnooslobodilački antifašistički pokret (LANÇ), borile su se protiv okupatora. LANÇ je osnovan u septembru 1942. na konferenciji održanoj u Pezi, selu blizu Tirane, a predvodio ga je Enver Hoxha.
U maju 1944. godine održan je kongres Narodnooslobodilačkog fronta u Permetu, gde je izabran antifašistički Nacionalni oslobodilački savet kao privremena vlada Albanije. Hoxha je postao predsednik izvršnog komiteta saveta i vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske. Dana 29. novembra 1944. godine, LANÇ je potpuno oslobodio zemlju od nemačke kontrole.
Nakon rata, komunistička vlast pod Hoxhom krenula je u eliminaciju rivalskih političkih grupa i konsolidaciju moći. Koristili su taktike poput čistki, hapšenja i propagande kako bi ugušili opoziciju i uspostavili jednostranačku državu. Komunisti su organizovali izbore u decembru 1945. sa jedinstvenom listom kandidata, a u januaru 1946. proglasili Albaniju republikom sa Hoxhom kao premijerom.
Komunistički sistem je učinio Albaniju jednostranačkom državom, proglasivši komunističku partiju jedinim legitimnim političkim faktorom i zabranivši sve ostale političke partije. Hoxha je izolovao Albaniju od sveta i osnovao Sigurimi, tajnu policiju po uzoru na sovjetski KGB. Sigurimi je postao složena mreža agenata i doušnika, čija je misija bila suzbijanje svake neposlušnosti prema državi i njenoj ideologiji.
Raskid između Kine i Albanije, koji je kulminirao 1978. godine, doveo je do prekida diplomatskih odnosa Albanije sa komunističkom Kinom zbog šire geopolitičke preorijentacije Pekinga i normalizacije odnosa sa SAD-om. To je imalo značajan uticaj na Albaniju, koja se još više povukla u izolaciju. Prekid ekonomske pomoći iz Kine i geopolitički razvoj dodatno su pojačali strah vladara Envera Hoxhe od mogućih pretnji i napada susednih zemalja.
Ove okolnosti su možda navele političko rukovodstvo da se zabrine zbog pada nataliteta, uprkos pronatalitetnim politikama koje su sprovodili od dolaska komunista na vlast. Menjajuća geopolitička situacija, naročito raskid između Kine i Albanije, mogla je uticati na oblikovanje represivne kriminalizacije homoseksualnosti u Albaniji.
Paranoja režima je očigledna u Ustavu Narodne Republike Albanije iz 1976. godine, koji je proglasio marksizam-lenjinizam zvaničnom ideologijom zemlje. Osnovni princip ustava bila je jaka militarizacija, a materinstvo se smatralo socijalističkom obavezom. Član 33. Ustava predviđao je da obrazovanje bude zasnovano na marksističko-lenjinističkoj ideologiji i kombinovano sa vojnim obukama.
Takođe, prema članu 63, vojna služba i redovna obuka za odbranu socijalističke otadžbine bile su obavezne za sve građane. Dakle, pad nataliteta, u kombinaciji sa nacionalnom potrebom za militarističkom samostalnošću, mogao je povećati interes države da suzbije seksualne aktivnosti koje ne vode reprodukciji. Država je homoseksualnost videla kao pretnju svojoj pronatalitetnoj politici i nacionalnom interesu u očuvanju jake, samostalne vojne sile. Albanija je zadržala zakonodavstvo protiv homoseksualnosti sve do 1995. godine.
Prisiljeni u ilegalu i tajna okupljanja u mraku
Kako su mi ispričali učesnici mog istraživanja, bilo je nekoliko gej muškaraca koji su odlučili da prkose kriminalizaciji i ne kriju svoj seksualni identitet, uprkos strahu od zatvora. “Izluđivao sam ih, te muškarce. ‘Niko nije kao Tore,’ govorili su mi,” ispričao mi je Tore, koji je živeo otvoreno kao gej muškarac u Tirani tokom komunizma.
Kada sam počela svoje etnografsko istraživanje o LGBTQ+ životima tokom komunizma, Tore, koji sada ima 81 godinu, često se spominjao u pričama mojih sagovornika kao jedan od retkih gej muškaraca koji je živeo otvoreno u komunističkoj Tirani. Uz pomoć lokalnih organizacija i aktivista, uspela sam da upoznam Torea u jednom baru u Tirani, gde je podelio svoja iskustva o diskretnom traženju seksualnih susreta bez privlačenja neželjene pažnje, sećanja na seks zabave na zabačenim mestima i šta je značilo biti jedan od retkih muškaraca koji su javno priznali svoju homoseksualnost u vreme komunizma.
Tore je uhapšen sa 20 godina zbog svojih “nemoralnih” dela. Osuđen je za “pederastiju” i proveo je tri godine u zatvoru. Tokom jednog od naših sastanaka, ispričao mi je detalje o svom hapšenju, koje je počelo u redu za karte u bioskopu u Tirani.
“Sećam se da je osoba koja je prodavala karte bila špijun [za Sigurimi, tajnu policiju u komunističkoj Albaniji]. Čuo je dvojicu momaka kako pričaju o meni,” ispričao mi je Tore. Špijun je potom otišao u kancelariju i prijavio ga. “Kasnije,” dodaje Tore, “uhapšen sam kod kuće, rečeno mi je da moram otići u kancelariju tužioca jer je stigao poziv.” Detalje ovih događaja saznao je mnogo godina nakon puštanja iz zatvora.
Kako bih saznala više o nadzoru nad gej muškarcima, uspela sam da dođem do kriminalnih dosijea muškaraca koji su uhapšeni i osuđeni za homoseksualne radnje tokom komunističke ere. Nakon mnogo prepreka u sticanju pristupa tim dosijeima zbog osetljive prirode dokumenata, izvori otkriveni u Nacionalnom arhivu u Tirani pokazali su samo 10 presuda za “pederastiju.” Verovatno je stvarni broj veći zbog lošeg arhiviranja i indeksiranja dokumenata. Ovi krivični dosijei odnose se na konsenzualne homoseksualne aktivnosti u javnosti, silovanja zatvorenika i slučajeve “pokušaja pederastije.”
Prikupljeni dokumenti osvetljavaju krivične slučajeve registrovane između 1944. i 1980. godine. Sudski spisi uključuju opšti opis socioekonomskog porekla osuđenih i svedočenja svedoka. Na osnovu analize pravnih slučajeva, država je izricala strože kazne za aktivnu, nego za pasivnu “pederastiju,” kako je određivao sudija, koji je pravio razliku između dve percipirane uloge koje muškarci zauzimaju tokom seksualnih odnosa.
Samo četiri slučaja odnose se na konsenzualne seksualne radnje, dok se ostali odnose na seksualno nasilje kao “pederastiju koja je počinjena bez pristanka ili pokušaj pederastije” i pedofiliju. Uprkos strogim zakonskim kaznama za homoseksualne odnose među muškarcima, država je u nekim od ovih slučajeva nudila amnestiju. Ovi arhivski dosijei pružaju uvid u represivne seksualne politike i nadzor nad LGBTQ+ životima tokom komunističke ere i naglašavaju potrebu za daljim istraživanjima.
Karol Radziszewski, poljski umetnik i osnivač Queer Archives Instituta, organizacije posvećene istraživanju i prikupljanju arhivskih kvir materijala u centralnoj i istočnoj Evropi, tvrdi da oslanjanje na usmene kvir priče otvara nove načine razumevanja istorije i sećanja u ovom regionu.
U takvom okruženju, razvoj arhivskog projekta koji stavlja kvir glasove u centar ključan je za očuvanje priča koje bi inače ostale neispričane i za izazivanje heteronormativnosti u istorijskim istraživanjima. Štaviše, u trenutnoj situaciji porasta nasilja nad LGBTQ+ osobama u Evropi, potraga i pronalaženje priča gej muškaraca koje je progonio komunistički režim Albanije od presudnog su značaja. Dokumentovanje priča nedovoljno zastupljenih grupa važno je za suočavanje sa istorijskim nepravdama.
Praćenje seksualnosti kao analitičke kategorije može otvoriti nove puteve za istraživanje koje u fokus stavlja životne priče običnih građana, kako bi se ispitalo na koji način su, uprkos pokušajima države da kontroliše gotovo svaki aspekt života, ljudi ipak pronalazili načine da pruže otpor i prihvate ličnu slobodu.
Naslovna slika: K2.0.
