Zamrznuta sredstva, zamrznuti napredak
Uticaj mera Evropske unije prema Kosovu.
Piše Arian Lumezi & Federico Baccini — 09/7/2025
Velika vrata bioskopa “Lumbardhi” u Prizrenu poslednji put su se otvorila 31. maja ove godine. Od tog meseca, najstariji bioskop na Kosovu biće podvrgnut temeljnoj obnovi, procesu koji se smatra veoma potrebnim za unapređenje prostora jedne od najvažnijih kulturnih ustanova u Prizrenu.
Bioskop “Lumbardhi”, koji se nalazi u blizini trga “Šadrvan”, oduvek je imao potrebu za intervencijom, ali je početak radova na takvom projektu bio onemogućen zbog nedostatka potrebnih finansijskih sredstava. Direktor fondacije “Lumbardhi”, organizacije koja upravlja bioskopom, Ares Shporta, objašnjava da je organizacija kojom on rukovodi počela da radi na konkretizaciji projekta još 2014. godine, kada je Samuel Žbogar, tadašnji šef Kancelarije Evropske unije (EU) na Kosovu, usmeno izrazio spremnost da podrži planove za obnovu.
“Lumbardhi” je dobio prvo konkretno obećanje o sredstvima 2017. godine, ali su institucije EU odobrile projekat tek 2020. godine, otvaranjem tendera. Taj proces je okončan i odobren 2022. godine, ali je propao na jesen 2023. zbog tehničkih i administrativnih razloga. U oktobru 2024. godine, “Lumbardhi” je primio zvanično obaveštenje o konačnom otkazivanju projekta, što je usledilo kao posledica kaznenih mera koje je EU uvela protiv Kosova. Najmanje 800.000 evra grantova namenjenih za bioskop izgubljeno je u potpunosti.
Političke i ekonomske kaznene mere uvedene su u junu 2023. godine, nakon niza događaja na severu Kosova, koji su izazvali međuetničke tenzije u Severnoj Mitrovici i otežali tok dijaloga između Kosova i Srbije, uz posredovanje EU. Ovu seriju mera EU je nazvala “povratnim, u zavisnosti od koraka koje preduzme premijer Albin Kurti radi deeskalacije situacije”.
Kako su uvedene kaznene mere?
U maju 2023. godine izbile su demonstracije u opštinama sa srpskom većinom, izazvane time što su nesrpski gradonačelnici, koji su dobili mandate na vanrednim lokalnim izborima u tim opštinama, ušli u opštinske zgrade uz pratnju Policije Kosova. Te izbore su bojkotovali srpski glasači, a najveća srpska partija na Kosovu, Srpska lista, nije učestvovala. Srpska lista je predvodila proteste nazivajući gradonačelnike nelegitimnim.
Ovi protesti brzo su prerasli u nasilne sukobe, u kojima su učestvovali ne samo lokalni građani već i trupe KFOR-a pod vođstvom NATO-a. Postavljanje gradonačelnika u opštinske objekte, uz asistenciju Policije Kosova, Evropska unija je kritikovala kao jednostrani potez koji nije bio usklađen sa njima od strane Vlade Kosova.
Dana 22. juna 2023, EU je iznela tri zahteva tadašnjoj Vladi Kosova, predvođenoj pokretom Samoopredeljenje (LVV), i Srbiji, s ciljem deeskalacije situacije na severu Kosova. Ti zahtevi uključivali su: hitan prekid policijskih operacija u blizini opštinskih zgrada, privremeno premeštanje četvorice gradonačelnika u alternativne prostorije za obavljanje dužnosti i organizaciju vanrednih lokalnih izbora uz neometano učešće srpske zajednice. Istovremeno, od Srbije je zatraženo da povuče demonstrante iz opštinskih objekata.
Nakon što je Vlada Kosova odbila te zahteve, EU je 26. juna 2023. reagovala uvođenjem kaznenih mera koje su obuhvatale privremenu suspenziju Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (SSP), isključenje sa sastanaka na visokom nivou i zabranu bilateralnih poseta – izuzev onih koje su se odvijale u okviru dijaloga kojim posreduje EU. Ove mere, usvojene jednoglasnim glasanjem Saveta EU, imale su trenutne posledice, ne samo u političkim odnosima, već i u finansijskoj sferi, signalizirajući ozbiljnu eskalaciju odnosa između EU i Kosova.
Ove mere se zvanično ne klasifikuju kao sankcije – koje bi zahtevale jednoglasno obnavljanje svakih šest meseci od strane 27 država članica – već se sprovode kroz proceduru u okviru Zajedničke spoljne i bezbednosne politike (CFSP), koja takođe zahteva jednoglasnu odluku Saveta za njihovo ukidanje.
U zaključcima Saveta o proširenju iz decembra 2024. godine, navedeno je da će EU “postepeno ukidati” ove mere, “paralelno sa daljim koracima” koje preduzmu kosovske vlasti. Kao odgovor na to, Evropska komisija je saopštila da je započela rad na “postepenom, uslovljenom i reverzibilnom” ukidanju mera. Ipak, kada ju je K2.0 upitala za dodatna pojašnjenja, Evropska komisija nije pristala da navede pojedinosti u vezi sa procedurom, vremenskim okvirima ili uslovima koje Kosovo mora ispuniti u pogledu “napretka na terenu” i “održive deeskalacije” na severu Kosova.
“Te mere treba potpuno i bez odlaganja ukinuti”, rekao je za K2.0 Riho Terras, izvestilac Evropskog parlamenta za Kosovo. Ako je cilj EU da ponovo pokrene dijalog između Kosova i Srbije, “nepravedan tretman Kosova ne doprinosi tom cilju”, dodao je on, ističući da, s obzirom na to da ponašanje Srbije usred tenzija u regionu nije naišlo ni na jednu meru EU, tim pre je potpuno neprihvatljivo da kaznene mere protiv Kosova još uvek nisu ukinute “bez odlaganja”.
Tokom ove dve godine, obustavljeni su ili odloženi na neodređeno vreme projekti u vrednosti većoj od 600 miliona evra.
Tokom posete Kosovu 22. maja ove godine, visoka predstavnica za spoljnu politiku i bezbednost, Kaja Kallas, saopštila je da je EU započela postepeno ukidanje kaznenih mera protiv Kosova, ocenivši to kao znak posvećenosti i korak ka novim mogućnostima za približavanje Kosova Evropi. Ipak, ona je naglasila da je ova odluka uslovljena stabilizacijom situacije na severu i upozorila da “zatvaranje struktura koje podržava Srbija podriva napore ka deeskalaciji”. EU je kritikovala kosovsku vladu u tehničkom mandatu zbog zatvaranja paralelnih struktura u opštinama sa srpskom većinom, dok je vlada te poteze predstavila kao korake ka proširenju suvereniteta na tom delu teritorije Kosova.
Zamrznuti napredak
U početku su ove mere shvaćene kao privremene i očekivalo se da budu ukinute čim se situacija normalizuje. Međutim, s vremenom je postalo jasno da one ne samo da nisu privremene, već da svakim danom donose sve teže posledice po Kosovo. Tokom ove dve godine, obustavljeni su ili odloženi na neodređeno vreme projekti u vrednosti većoj od 600 miliona evra.
Uz finansijsku podršku EU, Kosovo je godinama sprovodilo razvojne projekte – bilo za modernizaciju infrastrukture, bilo za unapređenje javnih usluga. Ali pod kaznenim merama EU, potrebna finansiranja su počela da se prekidaju. Programi poput IPA (Instrument za pretpristupnu pomoć) i WBIF (Investiciona osnova za Zapadni Balkan), preko kojih je Kosovo realizovalo projekte u oblasti energetike, obrazovanja i digitalizacije, pretrpeli su ozbiljan udarac. To nije samo značilo gubitak finansijske podrške EU, nego je umanjilo i kapacitete lokalnih institucija da unaprede infrastrukturu i javne usluge.
Institut za napredne studije GAP objavio je u maju 2025. godine detaljan izveštaj o projektima koji su izgubljeni ili obustavljeni kao posledica kaznenih mera EU.
Od preko 600 miliona evra namenjenih projektima koji su obustavljeni ili odloženi, većina finansijskih sredstava dolazila je iz dva glavna instrumenta finansiranja EU: IPA II i IPA III. Ova sredstva bila su namenjena za podršku Kosovu na putu ka članstvu u EU, a bez njih, Kosovu je teško da sprovede važne razvojne projekte. Problemi su naročito izraženi u sektorima poput poljoprivrede, ruralnog razvoja i javne administracije, ali se njihov uticaj oseća i u putnoj infrastrukturi, školama i energetskom sistemu.
Kako objašnjava Rrona Zhuri, koordinatorka istraživanja u Institutu GAP, čak i da EU ukine ove mere danas, efekti dvogodišnjeg kašnjenja već su mnogo veći od pukog gubitka sredstava, jer je šteta zbog zastoja u realizaciji važnih projekata već nastala i Kosovo će posledice osećati još dugo.
Neki od obustavljenih projekata
Tri najveća projekta obustavljena zbog kaznenih mera
Mreža vodosnabdevanja i kanalizacioni sistem u Prištini: Ovaj projekat ima ukupnu vrednost od 165.251.140 evra. Aplikacija je podneta 2023. godine, u okviru mehanizma WBIF, ali nije stigla u fazu odobrenja.
Rekonfiguracija mreže 400 kV i nova 400 kV veza Albanija – Kosovo: Ovaj projekat tehničke pomoći, čija ukupna vrednost iznosi 70.682.000 evra, bio je među aplikacijama koje nisu razmatrane tokom 2024. godine.
Rehabilitacija i izgradnja infrastrukture za zaštitu od poplava i sistema za navodnjavanje: Ovaj projekat tehničke pomoći, vredan 66.181.195 evra, takođe je bio među aplikacijama podnetim 2024. godine koje nisu stigli u fazu odobrenja.
“Na primer, mere su možda usporile ekonomski razvoj, ometale energetski tranzicioni proces i uticale na zaštitu životne sredine, jer su mnogi projekti bili usmereni na sektor energetike i zaštite životne sredine”, kaže Zhuri. “Drugi projekti su ciljali razvoj infrastrukture, pa su mere negativno uticale i na napredak u toj oblasti, kao i na digitalizaciju.”
U fondaciji “Lumbardhi”, mere EU su imale negativan uticaj i izvan planiranih finansijskih sredstava.
“Svake godine smo se spremali da započnemo restauraciju; ova situacija je ozbiljno narušila poverenje u zajednici, omela aktivnosti, planiranje, rad osoblja i još mnogo toga”, kaže Shporta. “Dao sam ovom procesu 10 godina života, a sve je moglo biti završeno mnogo ranije. Oduzeli su nam vreme i izgubili smo poverenje u EU.”
Prema rečima Shporte, za njih je projekat obnove najstarijeg bioskopa na Kosovu bio od ključnog značaja. “Restauracija je imala za cilj da se eliminiše svaka ideja ili pokušaj otuđenja. Zalažemo se za to još od 2015. godine, kada smo osnovali organizaciju”, kaže on.
Shporta je objasnio da je projekat, koji je bio predviđen za direktno finansiranje i upravljanje od strane EU, podrazumevao kapitalno ulaganje u infrastrukturu. Cilj je bio da se interveniše na strukturnom nivou objekta, da se obnovi enterijer, unaprede sistemi grejanja, hlađenja, ventilacije i sedišta — dakle, sveobuhvatno uređenje prostora kako bi se rešili brojni infrastrukturni problemi i prostor učinio multifunkcionalnim sa optimalnim uslovima. Nakon neuspeha sa EU finansiranjem, projekat je dobio podršku Vlade Kosova, preko Ministarstva kulture, i bioskop je sada zatvoren zbog renoviranja. Shporta je rekao da je budžet koji je ministarstvo dodelilo dovoljan za izvođenje radova, a, prema njegovim rečima, vlada se obavezala da će po potrebi obezbediti dodatna sredstva za ovaj projekat.
Projekat udvostručenja kapaciteta centralnog grejanja “Termokos” u Prištini
Među projektima koji su ugroženi zbog kaznenih mera nalazi se i onaj koji se odnosi na povećanje kapaciteta centralne toplane “Termokos” u Prištini — projekat koji, osim unapređenja grejanja, ima veze i sa energetikom i zaštitom životne sredine. Kroz ovaj projekat, “Termokos” ima za cilj da udvostruči kapacitete grejanja, a trenutna vrednost sredstava koja su suspendovana usled mera EU iznosi 17,6 miliona evra.
Direktor javnog preduzeća “Termokos” Fisnik Osmani objašnjava da je ukupna planirana vrednost projekta 63 miliona evra, od čega bi 31,8 miliona trebalo da bude obezbeđeno kroz kredit od Evropske investicione banke (EIB), 17,6 miliona evra kao bespovratna sredstva iz IPA fondova, devet miliona bi trebalo da obezbedi Vlada Kosova, dok bi oko pet miliona evra došlo iz budžeta Opštine Priština.
Prema Osmanijevim rečima, bespovratna sredstva u iznosu od 17,6 miliona evra deo su sporazuma o kreditu od 31,8 miliona evra. Drugim rečima, odobrenje kredita zavisi od mogućnosti da se dobiju ta grant sredstva. To znači da mere EU ne ugrožavaju samo dobijanje granta, već i postizanje dogovora o kreditu, čime praktično ceo projekat zavisi od ukidanja mera EU prema Kosovu.
“Projekat ima izuzetno veliki uticaj na čitav energetski sistem na Kosovu”, kaže Osmani. “Predviđa se da će značajno doprineti širenju mreže u Prištini — broj korisnika bi porastao za skoro 90%; približno 20.700 stambenih i poslovnih jedinica bi se priključilo na ‘Termokos’, čime bi se kapacitet praktično udvostručio, što znači grejanje za oko 82.000 ljudi i više od 2 miliona kvadratnih metara prostora.”
Centralno grejanje u Prištini od 2014. godine funkcioniše po modelu kogeneracije. Projekat kogeneracije u okviru preduzeća “Termokos” koristi višak pare iz termoelektrane “Kosova B” za proizvodnju toplotne energije, koja se zatim putem cevovoda dužine 11 kilometara transportuje do centralnog sistema grejanja u gradu. Ta toplota se koristi za grejanje više od 20.000 korisnika u Prištini, čime se povećava energetska efikasnost i smanjuje zagađenje vazduha.
“Projekat je već odložen za godinu dana, počev od septembra prošle godine. Ako dođe do dodatnih komplikacija, bojim se da rizikujemo ceo projekat”, kaže Fisnik Osmani, direktor javnog preduzeća “Termokos”.
Modeli i koogjenerimit, projekt i vitit 2014, përfshinte rehabilitimin e rrjetit të shpërndarjes, ndërtimin e nënstacioneve moderne dhe instalimin e teknologjisë për monitorim të avancuar. Projekti u realizua përmes një investimi prej rreth 37 milionë eurosh, të siguruara nga BE, Gjermania dhe partnerë të tjerë. Gjermania e mbështeti projektin e koogjenerimit në “Termokos” kryesisht përmes Bankës Gjermane për Zhvillim (KfW), duke ofruar 15 milionë euro, prej të cilave 10 milionë ishin grant dhe pesë milionë ishin hua.
Projekti i pezulluar synon dyfishimin e kapacitetit të të njëjtit sistem.
Model kogeneracije, projekat iz 2014. godine, obuhvatao je rehabilitaciju distributivne mreže, izgradnju modernih podstanica i uvođenje napredne tehnologije za monitoring. Projekat je realizovan investicijom od oko 37 miliona evra, koju su obezbedili EU, Nemačka i drugi partneri. Nemačka je podržala projekat kogeneracije u “Termokosu” prvenstveno putem Nemačke razvojne banke (KfW), obezbedivši 15 miliona evra, od čega je 10 miliona bilo u vidu granta, a pet miliona kao zajam.
Obustavljeni projekat ima za cilj udvostručenje kapaciteta istog sistema.
“Ukupno planiramo da dostignemo 280 megavata [novim projektom], od čega je ideja da 40 megavata bude namenjeno opštini Obilić, dok će 100 megavata koristiti ‘Termokos’ kroz proširenje mreže”, navodi Osmani. Prema njegovim rečima, projekat predviđa i postavljanje dodatne cevi dužine 11,5 kilometara od Energetske korporacije Kosova (KEK) do “Termokosa”, kao i izgradnju dve toplotne stanice — jedne za preuzimanje pare u KEK-u i druge za prijem toplote u “Termokosu”.
Ovo je ključni projekat za infrastrukturu Prištine, gde su zime oštre, a potreba za unapređenim sistemom grejanja je od suštinskog značaja. Osmani strahuje da je septembar ove godine poslednja prilika da se projekat vrati na pravi kolosek.
“Projekat je već odložen za godinu dana, počev od septembra prošle godine. Ako dođe do dodatnih komplikacija, bojim se da rizikujemo ceo projekat”, kaže on.
Najkompleksniji aspekt situacije, međutim, jeste neizvesnost oko toga kada bi mere mogle biti ukinute. Domaće institucije nemaju jasne odgovore — ni o roku u kojem bi kaznene mere mogle biti povučene, niti o uslovima koje Kosovo mora da ispuni da bi do toga došlo. Čini se da je Kosovo ostalo zarobljeno u začaranom krugu čekanja, bez jasnog izlaza na vidiku.
Ky është projekt kritik për infrastrukturën e Prishtinës, ku dimrat janë të ashpër dhe nevoja për një sistem ngrohjeje të përmirësuar është jetike. Osmani druan që shtatori i këtij viti është treni i fundit për ta kthyer këtë projekt në binarë.
“Projekti është shty për një vit nga shtatori i vitit të kaluar, nëse ka komplikime të tjera, druaj që rrezikojmë krejt projektin”, tha ai.
Aspekti më i ndërlikuar i situatës, megjithatë, është pasiguria lidhur me atë se kur do të mund të hiqen masat. Institucionet vendore nuk kanë përgjigje të qarta, as për një afat kohor se kur do të hiqen masat ndëshkuese, e as për kushtet që Kosova duhet t’i përmbushë për heqjen e tyre. Duket sikur Kosova ka mbetur në një rreth vicioz pritjeje, pa një fund të qartë.
Naslovna slika: Ferdi Limani / K2.0.
Ovaj tekst je nastao u okviru Tematskih mreža PULSE, evropske inicijative koja podržava transnacionalnu novinarsku saradnju.