Diskusije o kulturnoj baštini bivše Jugoslavije se često svode na banalne komentare na sajtovima i u razgovorima po kafićima. Nekim posmatračima nedostaje želja, možda zbog intelektualne lenjosti, da ovaj istorijski period i njegove efekte tretiraju sa više ozbiljnosti. Ne idu u debatu dublje ili objektivnije od pitanja: “Da li je ovo nasleđe albansko ili ne?” ili “Ako podržavamo zaštitu ovog nasleđa, da li smo patriote ili ne?”

Svođenje rasprave o ovom periodu na ponižavajuće termine kao što su „izdajnik“ i „ne-Albanac“, od samog starta pogrešno tumači bivšu Jugoslaviju, potiskujući i lišavajući je istorijskog konteksta. Takvo pojednostavljivanje takođe negira ulogu Albanaca u njenoj izgradnji.

Spomenici bivše Jugoslovije, zajedno sa objektima, ulicama, parkovima i trgovima, nisu jednostavno srpski, već jugoslovenski. Baš zato što su i Albanci bili deo toga, spomenici ostaju deo našeg kulturnog nasleđa. Stoga, koji su to onda spomenici koji čine našu kulturnu baštinu? Da li su nam oni važni? Da li imaju istorijsku ili kulturnu vrednost?

Distanciranje Jugoslavije od Istočnog bloka 1948. godine i pogoršanje odnosa između Tita i Staljina nije imalo samo političke posledice u Jugoslaviji, već je uticalo i na umetnost i kulturu. Socijal-realizam, gotovo neprikosnovena doktrina u Istočnom bloku, odmah je zamenjena novim konceptualnim i estetskim pristupom. Za razliku od Sovjetskog Saveza i Albanije, taj novi milje nije posedovao tu rigidnost socijal-realizma, omogućujući slobodu koja je dovela do apstraktnih oblika, pod dubokim uticajem modernističke struje sa zapada.

Ipak, teme koje su bile u razvoju, ostale su u potpunosti u okvirima socijalističke ideologije, uključujući spomenike posvećene antifašističkim borcima iz Drugog svetskog rata. Centralni prištinski trg koji slavi bratstvo i jedinstvo se naziva „Spomenik palim borcima“, a dizajnirao ga je Miodrag Živković 1961. godine. Spomenik arhitekte Bogdana Bogdanovića u Mitrovici je posvećen albanskim i srpskim partizanima u antifašističkom ratu. Ovo su bile sveže forme.

Bogdanović je priznao da Tito nije mnogo znao o kulturi, niti je poznavao trendove u umetnosti. Međutim, jugoslovenski lider je želeo da angažuje umetnike koji bi iskočili iz sovjetskog šablona, rekao je Bogdanović. Tito je želeo da novi pokret u umetnosti predstavlja sećanje i identitet jugoslovenske federacije. Nakon što je Tito video Bogdanovićeve apstraktne radove sa cvetnim motivima i totemskim oblicima, naručio je od umetnika da izradi jedan projekat.

U periodu od 1948. do 1980. godine, jugoslovenski spomenici se nisu mogli klasifikovati ni kao zapadno-kapitalistički, niti kao istočno-komunistički stil. To je bio rezultat modernističkih ideja tog vremena, a dizajneri su bili slobodni da istražuju ideje modernističkog arhitekte Le Corbusier-a (Le Korbizije) i Mies van der Rohe-a (Mis van der Roh), kao i nadrealizam i druge pravce. Takva neometana kreativna atmosfera je omogućavala da se ideje iz drugih zemalja prilagode lokalnim, kao i društvenim i političkim specifičnostima Jugoslavije. Ovaj period je tako iznedrio neusmnjivo posebne spomenike na prostorima bivše Jugoslavije.

Tada je na Kosovu napravljen veliki iskorak u shvatanjima umetnosti i arhitekture. Bez ovog perioda, ne bismo imali spazam moderne umetnosti, koji karakterišu dela Muslim Mulliqi-a (Muslim Mulići), Xhevdet Xhafa-e (Dževdet Džafa) i Nysret Salihamixhiqi-a (Nusret Salihamidžići).

Pored političke i ideološke perspektive, a kao nadnacionalna federacija, Jugoslavija je imala za cilj da stvori vizuelni jezik i kolektivno sećanje koje bi bilo zajedničko za sve njene nacionalnosti. Ako je postojala neka anatema za Jugoslaviju, to je bila reignacija starih nacionalističkih osećanja i neprijateljstava. Na kraju krajeva, to je bilo u ideološkom i političkom kontekstu nakon Drugog svetskog rata, gde su pozicije levice i desnice bile za političke i društvene organizacije važnije od nacionalizma i nacionalnog identiteta.

Stoga, primenjivanje tih okvira u analizi kulturnog nasleđa Jugoslavije predstavlja upuštanje u istorijski revizionizam. Zaključci o prošlosti ne bi trebalo da budu zasnovani isključivo na političkim, socijalnim ili ideološkim osećanjima sadašnjosti. Zapravo, prvo bi trebalo razmotriti dinamiku prošlosti i, u ovom slučaju, istorijski kontekst perioda Jugoslavije.

Jasno je da ovi spomenici ni danas nisu srpski, hrvatski, slovenački, crnogorski, makedonski ili albanski. Da biste se uverili, najbolje je da pogledate kako su oni zapušteni u svakoj zemlji domaćinu i ostavljeni da propadaju u svim delovima bivše Jugoslavije. Svi smo mi ambivalentni, ako ne i potpuno neprijateljski nastrojeni, prema tim spomenicima. U atmosferi ponovnog oživljavanja nacionalističkih osećanja nema mesta za spomenike bez nacionalnog identiteta. Nema prostora za takve relikvije kada su neki, poput Makedonaca, sa izgradnjom kič i neprikladnih spomenika, počeli iznova da pišu istoriju. Kome su potrebni spomenici koji nisu ni srpski ni albanski, već obuhvataju i jedne i druge?

Oni bi, međutim, mogli da se posmatraju kao potrebni, barem iz ugla istorije umetnosti, kao svedočanstava o kosovskom modernizmu. Mogli bi biti izvor inspiracije i znanja za nove generacije umetnika i arhitekata. Možda će čak i opstati, ukoliko vlasti u Prištini ne nastave sa rušenjem Trga bratstva i jedinstva, zarad izgradnje parkinga, o kome se toliko raspravljalo.

Stručnjaci su nadrealistički, modernistički stil jugoslovenskih spomenika okarakterisali kao “futuristički”. To jeste odgovarajući naziv, jer ti spomenici nemaju istoriju. Pre bi se moglo reći da su ti spomenici iz budućnosti nego iz davne prošlosti. Za njih jednostavno ne postoji prostor u istorijskom presedanu koji danas vrednujemo. Oni su u najboljem slučaju ostaci, odstupanja u ravnom i jedinstvenom toku naše istorije.

Ilustracija: Driton Selmani