Knjiga “Didarja: životna priča jedne Prizrenke”, etnološkinje Miroslave Malešević (objavljeno u Beogradu 2004) jeste deveta knjiga u serijalu “Identitet žena”. Prošle godine na Međunarodnom književnom festivalu u Prištini, Polip, Ćendra multimedia je pozvala Maleševićevu da učestvuje u panel diskusiji o slobodi i rodu i da čita isečke iz njene knjige. Odabrani delovi koji su pročitani su uspeli da zaintrigiraju radoznalost čitalaca koji su, između ostalog, iskazali potrebu da knjigu treba prevesti.

Priča je sada prevedena na albanski i publikovana zahvaljujući Ćendra multimedia iz Prištine. Ova priča Didarje Dukađini dolazi u vreme gorkih političkih događaja, bavljenja prošlošću i nama samima, kao društva i nacije. Ova knjiga podstiče čitaoca da putuje kroz vreme i čita se u jednom dahu. Napisan u prvom licu jednine, ovaj narativ podstiče diskusiju o istoriografiji, makro i mikroistoriji, feminističkoj usmenoj istoriji, društvenoj istoriji, kolektivnom sećanju, socijalizmu, feminizmu i patrijarhatu, kao i (albansko-srpskim) međuetničkim odnosima u socijalističkom periodu.

Didarjina priča nudi mogućnost uviđanja različitih tački gledišta u odnosu na one koje su generalno dominantne. Posle mnogih detaljnih intervjua sa Didarjom, koristeći metodologiju usmene istorije, Malešević oblikuje Didarjine priču sa sekvencama iz detinjstva (pre Drugog svetskog rata), adolescencije (posle Drugog svetskog rata), njene karijere i njenih ideala o komunističkoj ženi (tokom sedamdesetih) i njeno otuđenje od javnog života (na kraju osamdesetih i tokom devedesetih). Kroz ovu istoriju i različite događaje i situacije, “Didarja” istražuje razvoj socijalističke savremenosti, posebno u odnosu na rodnu emancipaciju i, konačno, period politizacije i eskalacije međuetničkih napetosti. Knjiga na površinu dovodi majstorstvo sprovođenja intervjua i pisanja na takav način da se otkriva ličnost i stav subjekta. Didarjina životna događanja — koja prevazilaze lične, društvene i političke nivoe — naglašavaju koristi od metodologija istraživanja u oblasti humanističkih nauka. To je kontekst u kom čitam knjigu.

Istraživanje istorije

Na Kosovu je istoriografija posle Drugog svetskog rata karakterizovana političkom ideologijom toga vremena i uglavnom je reč o istoriji pravljenoj odozgo-nadole. Istoriografija je najviše bila zaokupirana krupnim temama, pa su tako mikroistorija, istraživanje istorije društva i istorije svakodnevice (alltagsgeschichte) bili smatrani nezanimljivim. (Međutim, pomenuo bih ovde napore istoričara Sadule Brestovcija koji je sedamdesetih godina predlagao uvođenje narativnih izvora u istraživanje istorije.) Istoričari, albanolozi, etnolozi i demografi, uglavnom grupisani zajedno u Institutu albanologije u Prištini, suočavali su se sa raznim oblicima političke represije. U skladu sa komunističkom ideologijom i pod pritiskom vlade, nekoliko životnih činjenica tokom Drugog svetskog rata je, generalno govoreći, zanemareno; na primer, otvaranje prvih škola na albanskom jeziku i radija na albanskom. Pored takvih izbegavanja, u poređenju sa istraživanjima u ruralnim područjima, tek malo pažnje je posvećeno urbanom segmentu društva, takozvanim šeherljinjima (sheherlinj, tursko şehirli – urbano). Burču Akan Elis, u svojoj knjizi “Shadow Genealogies: Memory and Identity Among Urban Muslims in Macedonia”, tvrdi da je karakteristika šeherljija ta da su se identifikovali na osnovu svog urbanog statusa, svoje višejezičnosti i društvenog identiteta, umesto na osnovu identitetskih konstrukata koji su zasnovani na nacionalnoj državi ili domovini kojoj su pripadali.

Mogla bih reći da šeherlji sa Kosova dele ove osobine. Međutim, razlika je, možda, u tome što su mnoge porodice iz ovog segmenta bile uključene u nacionalističke organizacije poput Narodnog fronta (Balli Kombetar) ili Nacionalne demokratske albanske partije (Partia Nacional Demokratike Shqiptare). Neki od ovih ljudi koji su bili na rukovodećim položajima tokom Drugog svetskog rata proganjani su ili ubijani.

Detinjstvo Didarje, koja je pripadala ovom segmentu, kao i narativi ove vrste generalno, otkrivaju segmente društvenog života u određenom periodu, ili određene geografske lokacije, čime se sugeriše veća kulturološka raznolikost nego što je to zabeleženo.

U pokušaju da ostvare ravnopravnost klasa posle Drugog svetskog rata, šeherljije, ili drugi društveni segmenti koji su smatrani nosiocima turskog nasleđa, smatrani su “reakcionarnima” i “nazadnima” u odnosu na društveni napredak koji je komunizam promovisao. Kao dodatak osamdesetim godinama, kada su političke napetosti došle na površinu, devedesetih se desio vrhunac politizacije istorije. Istorija je korišćena manje kao naučna rasprava, a više kao političko oruđe; ponekad je bila svođena na autohtonost naroda, ponekad je predstavljala pokušaj da se vežba politička moć, a ponekad da bi se legitimizovalo prisustvo određenih naroda na određenim mestima. U tom smislu, marginalizovane grupe, sve dok nisu predstavljale političke protivnike, ostale su u senci.

Posle rata na Kosovu 1999, zbog manjka mikroistorije i istraživanja društvene istorije (gde se pažnja usmerava na marginalizovane grupe), ili zbog nedostatka feminističke usmene istorije (u kojoj su lične priče, lična osećanja i lični memoari i događaji u centru pažnje), stavovi društva prema istoriji su podeljeni na nekoliko nedeljivih blokova. Protagonisti socijalističkog perioda, bilo kao deo vlade ili članova podzemnog otpora Ilegalja, stavljeni su u okvire koji su, često, previše uski da bi obuhvatili čitav set klasnih i političkih dinamika u tom periodu. S druge strane, naučna istraživanja u oblasti istorije ne obuhvataju detaljisan pristup ili fokus po pitanju marginalizovanih grupa, na primer, žena. Uz pomoć klasičnih metoda sprovođenja istraživanja, kao što je pregledanje zvaničnih dokumenata i arhiva, čovek može da pronađe samo jedan sloj istorije.

Od ličnih priča i privatnih arhiva (fotografije, memoari, itd.), mogu se pronaći novi putevi za otkrivanje događaja i fenomena koji imaju društvene, političke i kulturne dimenzije van okvira Kosova. Žene, bez obzira na doprinos koji daju, bilo na državnom nivou ili u preobražavanju društva, i dalje nedostaju u istoriji. Posle rata 1999. na Kosovu, veći deo pisanja istorije ticao se istorije određenih dela i junaštva (uglavnom onih u kojima su akteri muškarci), sporazuma o političkom oslobađanju i političkog i društvenog aktivizma. Pored pojedinačnih izuzetaka, feministička perspektiva nije deo metodologije koja se primenjuje u naučno istorijskim istraživanjima, kao što ni gorenavedene metodologije, čini se, ne izazivaju interesovanje u akademskim krugovima.

Socijalistička rodna emancipacij

U odnosu na patrijarhat, sociolog Goran Terborn, u svojoj knjizi “Between Sex and Power: Family in the World”, tvrdi da su se najveće promene koje su uzdrmale osnove patrijarhalnog društva desile tokom i posle Drugog svetskog rata, kao i posle 1968; kroz promene zakonodavstva, komunizam je svrgao mnoge aspekte patrijarhalne dominacije. U Jugoslaviji je, u ovom smislu, bio aktivan Antifašistički front žena (AFŽ), u kom je Didarja bila aktivna članica kosovskog ogranka. Period posle Drugog svetskog rata je obeležen dvema važnim kampanjama (između ostalog): ukidanje vela (ferexhja ili çarçafi i peçe) i kursevi književnosti.

Obe kampanje su naišle na otpor kod “reakcionarnih snaga”. U svojim počecima 1946, kampanja protiv nošenja vela nije bila uspešna, jer nisu bili samo muškarci ti koji su se protivili kampanji, već i žene koje nisu mogle da zamisle izlazak u javnost bez vela. Istoričarka Drita Gunga Bakija, u svom članku “Velovi na Kosovu” (Heqja e carcafit dhe e peces ne Kosove) objavljenom u Časopisu istorije (Journal of History) 1983, napisala je da su popularni slogani upozoravali na to da će nam “uklanjanjem vela one nama oduzeti naše bele kapice [plis]”, dok je kod Srba važio slogan: “Albanci su dosta gledali nepokrivene srpske žene, sada je na nas red da vidimo Albanke bez vela”. Marta 25. 1951, zakon koji je zabranio veo i bilo koju vrstu prekrivanja lica usvojen je, pa je kršenje ovog zakona bilo kažnjivo sa dve godine u zatvoru ili sa 20.000 dinara. Didarja, koja je dobila zadatak da radi u ovim područjima Opolja i Gore, priseća se: “S današnje tačke gledišta, na primer, čudim se kako je ovaj čin uklanjanja vela uopšte bila uspešna — ove stvari su uzdrmale čitav sistem vrednosti, tradiciju i zakone u skladu sa kojima su ljudi vekovima živeli”.

Uprkos radu kampanja i uspehu koji su dostigli, iako je socijalizam uspeo da žene načini delom javne sfere, on nikada nije uspeo da od muškaraca napravi deo privatne sfere — sa, na primer, podelom kućnih poslova. Na primer, ženski časopis “Kosovarja”, od svoje prve publikacije do početka devedesetih (u knjizi “Didarja”, godina je pogrešno zapisana kao 1972), uprkos opštim ciljevima emancipacije žena i promocije uspešnih žena, zastupala je opšte ubeđenje da je dužnost žene da se brine o deci i kući. Bez obzira na napore u pravcu emancipacije, socijalistički model savremene porodice (porodice sa decom) i obrazovanje žena nisu apriori značili (ali i dalje ne znače) da muškarci preuzimaju svoju polovinu odgovornosti za kućne poslove i vođenje računa i brige o detetu. U tom smislu, Didarja je kazala: “Od početka, nekako se shvatalo da je to samo moje zaduženje, a ne zajedničko zaduženje, vođenje računa o tome da kuća bude čista, da je odeća oprana, da svaki dan treba da imamo nešto toplo za ručak i da bude ‘spremno za jelo’… Mislim da ni on ni ja nismo mislili da bi nešto u tom smislu trebalo da se osavremeni, da ne možemo biti ravnopravni sve dok postoji ova patrijarhalna podela rada, jer od toga sve i zaista počinje”.

Koncepti roda su se i dalje delili na osnovu biološkog determinizma, uz pomoć kog su i poslovi podeljeni. U javnoj sferi, kako objašnjava Didarja, direktni otpor većoj inkluziji žena na rukovodeće položaje nije potekao od naroda, već od vladinih struktura vlasti u kojima muškarci dominiraju. Neke od zaposlenih žena, jer je bilo teško baviti se poslom i na radnome mestu i kod kuće, zaposlile su druge žene da im pomognu u kućnim poslovima. Socijalistički aspekt u tom smislu je bio taj da su žene koje su pomagale imale socijalno osiguranje koje im je poslodavac plaćao, što je praksa koja bi i danas trebalo da postoji.

Otuđenje i udaljenje od javnog života

Bez obzira na napredak ostvaren tokom socijalističkog perioda, pogoršavanje političke situacije na Kosovu je počelo odmah posle 1981. Sredinom osamdesetih, nezadovoljstvo i međuetničke napetosti su ubrzano izranjali na površinu. Štaviše, srpski mediji su postali katalizatori nacionalizma. U periodu u kom je sve bilo podeljeno na etničkoj osnovi i kada je sve bilo pojednostavljivano i svođeno na “crno i belo”, priča Didarje pokazuje sivu zonu između ova dva. Ova priča uspeva da uništi redukcionističke okvire etničke pripadnosti, što je okvir u kom je i sama priča funkcionisala u to vreme. Kroz pejzaž koji priča predstavlja, mi vidimo šta je značilo biti neopredeljen i ne hteti da budeš deo određenog nacionalističkog bloka. Pre početka rata na Kosovu, na zahtev svoje dece, Didarja, zajedno sa svojim suprugom, preselila se u Beograd. U tim godinama, Didarja je pokušala da popuni prazninu: “Ponekad poželim da se prošetam ulicama Prizrena, čak potajno, skrivena iza vela, kao ranije, kako me niko ne bi poznao. Ali sam se ubrzo vratila, znam da to nije moguće. Tvrđavu u Prizrenu sam zamenila beogradskim Kalemegdanom i to nije toliko loše — ta dva nisu isto, ali više ništa nije isto. Posle svega što se desilo, mogu da kažem da mi mnogo znači da su naše rodbinske veze i višegodišnja prijateljstva, uprkos uništenim međuetničkim odnosima, ostali nedirnuti”.

Knjige poput “Didarje”, baš kao autobiografija Bekima Fehmiua iz 2011, “Blistavo i strašno” (E shkelqyeshme dhe e tmerrshme), omogućavaju nam da bolje vidimo živote ljudi koji su živeli u nedavnoj prošlosti. One nam nude mogućnost posmatranja i shvatanja pluralizma, značenja određenih tema u određenim periodima, ili određenih pojedinaca, aktera tih vremena. Posledično, ovakav način posmatranja i razumevanja omogućuje realnije suočavanje sa bolnom prošlošću. Priča poput Didarjine, ili rad etnološkinje Malešević, obogaćuju mozaik istraživanja istorije i kulture u periodu socijalizma u jugoistočnoj Evropi.

Ovaj članak je verzija pogovora knjige “Didarja: životna priča jedne Prizrenke”. Promocija knjige “Didarja” biće održana u 19.00 u četvrtak (20. oktobar) u bioskopu Lumbardi u Prizrenu, u organizaciji Ćendra multimedia i Fondacije Lumbardi. Diskusiju sa autorkom knjige, Miroslavom Malešević, i njenim prevodiocem, Škeljzenom Malićijem, vodiće Eljife Krasnići.