U ponedjeljak, 29. maja, više desetina vojnika KFOR-a — NATO-ove misije na Kosovu — povrijeđeno je kada su u popodnevnim satima pokušali da rastjeraju protest građana_ki srpske nacionalnosti u Zvečanu. Nakon što su ih pripadnici KFOR-a pozvali da se raziđu, prisutni su odbili te su počeli da bacaju kamenje i Molotovljeve koktele, a došlo je i do pucnjave. Izuzetno napeti protesti su se u utorak, 30. maja, nastavili u tri opštine, i to uz prisustvo velikog broja službenika Policije Kosova i vojnika KFOR-a. 

Iz KFOR-a je izviješteno da je “nasilna i opasna masa u ničim izazvanim napadima” povrijedila 11 italijanskih i 19 mađarskih vojnika. Kako su naveli iz KFOR-a, pripadnici njihovih snaga su zadobili prelome kostiju i opekotine. Iz KFOR-a je takođe izviješteno da su tri vojnika ranjena iz vatrenog oružja. Policija Kosova je s druge strane saopštila je pet osoba uhapšeno.

Jedan ljekar zaposlen u bolnici u Sjevernoj Mitrovici kazao je da su nakon demonstracija medicinsku pomoć zatražila 52 civila te da je jedna osoba koja je zadobila dvije prostrelne rane u kritičnom stanju. 

Građani_ke srpske nacionalnosti u ponedjeljak su se okupili ispred zgrada opština Zvečan, Leposavić i Zubin Potok, kako bi spriječili novoizabrane načelnike albanske nacionalnosti da započnu sa radom. Potonji su osvojili mandate na vanrednim lokalnim izborima održanim u pobrojanim opštinama 23. aprila, s tim što su Srbi_kinje bojkotovali izborni proces — zabilježena je izlaznost od oko 3%. Vanredni lokalni izbori održani su i u Sjevernoj Mitrovici.

Ovo su bile druge po redu demonstracije na kojima je izraženo nezadovoljstvo rezultatima izbora. Prve su organizovane u petak, 26. maja, kada su četvorica novih načelnika — koji su dan ranije položili zakletve — u sjedišta opština morali ući u pratnji Policije Kosova, a budući da su mnogi demonstranti_ce pokušali da im onemoguće pristup radnim mjestima.

Policija je naišla na otpor te je došlo do sukoba. Demonstranti_ce su počeli da bacaju kamenje, ozlijedivši pritom pet policijskih službenika. Uzvraćeno je šok-bombama, a upotrijebljen je i suzavac.

Iznijevši optužbe na račun kosovskih vlasti zbog neadekvatne saradnje, međunarodna zajednica je oštro osudila uvođenje novih načelnika u opštinska sjedišta u pratnji policije. Ulazak novih načelnika u sjedišta opština mnogi su nazvali “prisilnim” te su apelovali na vlasti da ne pogoršavaju stanje. Oni koji se protive mjerama Vlade tvrde da su aktualni načelnici nelegitimno izabrani jer Srbi_kinje nisu glasali na skorašnjim izborima.

Kosovski premijer Albin Kurti 27. maja je poručio da su svjesni svega onoga na šta je međunarodna zajednica skrenula pažnju, ali da Vlada nije imala izbora zbog toga što nije mogla zanemariti obaveze propisane Ustavom. S tim u vezi na Facebooku je napisao: “Da smo se odlučili za bilo koju drugu opciju, novi načelnici ne bi ispunili svoje obaveze prema građanima Republike te bi ih uskratili za osnovne opštinske usluge.”  

Na izborima održanim 23. aprila, u četiri opštine na sjeveru glasala su samo 1.532 od ukupno 45.095 birača_ica sa pravom glasa. Srpska lista — najveća srpska politička stranka na Kosovu koja uživa podršku Beograda i koja je na vlasti u navedene četiri opštine od 2013. godine — nije učestvovala na izborima. Bojkotu su prethodila dešavanja u zemlji i svijetu koja se uzročno-posljedično nižu još od novembra 2022. 

Na glasačkim listićima koji su popunjavani 23. aprila mahom su se mogli zaokružiti  kandidati_kinje iz albanskih stranaka — među ukupno deset ljudi koji su se kandidovali za načelničke mandate bila je samo jedna Srpkinja.

Nasilni protesti

Demonstranti_ce su se 29. maja u jutarnjim časovima okupili pred zgradama opština Zvečan, Leposavić i Zubin Potok. KFOR je u tim opštinama pojačao prisustvo vojnika, koji su spriječili da demonstranti_ce uđu u opštinska sjedišta.

U Zvečanu su pripadnici policije Kosova ispalili suzavac kada su demonstranti_ce pokušali da uđu u Opštinu.

Na terenu su od ranih jutarnjih sati bili prisutni predsjednik i potpredsjednik Srpske liste, Goran Rakić i Igor Simić. Rakić je kazao da je predstavništvima KFOR-a i ambasadama u Prištini proslijedio zahtjeve čijim bi se ispunjavanjem uslovilo povlačenje demonstranata_ica.  

“Naši zahtevi su da nelegalni i nelegitimni šerifi, kako sami sebe nazivaju, odu svojim kućama, pa neka tamo šefuju svojoj rodbini i porodici, i da se sve specijalne jedinice iz i oko zgrade povuku, zajedno sa oklopnim vozilima. Ovo nije policijska stanica, već gradska opština”, istakao je Rakić. Srpska lista je istu poruku poslala predstavnicima KFOR-a u Leposaviću i Zubinom Potoku.

Ambasador SAD-a Jeffrey Hovenier istog dana je novoizabranim načelnicima opština sa srpskom većinom uputio poziv na sastanak. Erden Atiq, novi načelnik Sjeverne Mitrovice, i Lulzim Hetemi, novi načelnik Leposavića — obojica iz redova VV-a — nisu se odazvali.

“Na sastancima koje smo održali načelnici i ja smo porazgovarali o tome kako da vrše svoje zakonske dužnosti, a da pritom služe svim građanima_kama, da budu odgovorni prema svim građanima_kama. Po našem mišljenju, [to] trenutno ne podrazumijeva ulazak u sjedišta opština uz upotrebu sile”, rekao je Hovenier nakon što se pojedinačno sastao sa Izmirom Zeqirijem, načelnikom Zubinog Potoka i Ilirom Pecijem, načelnikom Zvečana. 

Kurti se popodne sastao sa predstavnicima_ama Kvinte — nezvanične grupe koju čine SAD, Velika Britanija, Italija, Njemačka i Francuska — te su ga oni zamolili da smiri situaciju na sjeveru Kosova.

Hovenier je prisustvovao sastanku, na kojem je rekao kako je “usaglašeno da je situaciju potrebno smiriti, ali nisam siguran kako će to biti učinjeno”.

“Smatramo da nije potrebno da novoizabrani načelnici svakodnevno odlaze u opštinska sjedišta. Naš prijedlog je da to neko vrijeme ne čine”, dodao je. Istakavši da su položili zakletve u alternativnim objektima, čime su izbjegnuti sukobi, Hovenier je sugerisao da bi načelnici isti pristup mogli primijeniti i u svom svakodnevnom radu.

Kurti je u obraćanju koje je dao nakon ovog sastanka izjavio da se skupovi „ekstremista” organizuju po nalogu Beograda.

U pratećem saopštenju apostrofirano je sljedeće: “Iako je na današnjim skupovima bilo i onih koji su protestovali mirnim putem, predsjednik Vlade ocjenjuje da ovo nisu mirni protesti, već skupovi ekstremista u režiji zvaničnog Beograda. Srpski nacionalističko-šovinistički grafiti kao i grafiti podrške Kremlju, a u kombinaciji sa maskiranim ekstremistima koji gađaju, vandalizuju i napadaju sve što nije srpsko glavni je pokazatelj motiva nasilnih radnji, a koje svi treba da najoštrije osude.

Srpski nacionalistički simboli kao što je krst sa četiri slova “S” na ćirilici — što je skraćenica gesla “Samo sloga Srbina spasava” — iscrtani su na policijskim i automobilima novinarskih ekipa. Slovo Z — simbol podrške invaziji Rusije na Ukrajinu — takođe se našlo na policijskim i automobilima novinarskih ekipa, ali i na vozilima KFOR-a. Pored toga, demonstranti_ce su vrijeđali novinare_ke i službenike policije te uzvikivali nacionalističke parole. 

Iz Policije Kosova javljaju da se naoružani pojedinci i kriminalne grupe — maskirani i obučeni u crno — kreću na području spomenutih opština. Mnogi takvi pojedinci viđeni su na protestima.

Pojedini demonstranti_ce napali su novinarske ekipe koje su izvještavale sa lica mjesta 29. maja, a među njima i onu portala Periskopi. Oštećena su vozila medijskih kuća Kallxo, TV Dukagjini, KOHA, Top Channel i TZ, automobil ekipe Tëvë1 je zapaljen, a u vozačevom sjedištu vozila lokalne televizije Syri Vizon završio je metak. Grupa reportera_ki nije mogla izaći iz jednog zvečanskog kafića duže od tri sata, dok je načelnik Leposavića, Lulzim Hatemi, prenoćio u zgradi Opštine.

Predsjednik Srbije, Aleksandar Vučić, u petak 26. maja je naredio podizanje gotovosti srpskih oružanih snaga na najviši nivo. U ponedjeljak je najavljeno da će vojska Srbije istog dana biti raspoređena u blizini granice sa kosovom.

Za to vrijeme, KoSSev — lokalni srpski medij sa sjedištem u Sjevernoj Mitrovici — javlja da su uprave svih škola na sjeveru donijele odluku o obustavi nastave, a zbog zabrinutosti roditelja za bezbjednost djece.

Aktualne napetosti na sjeveru — uslijedile nakon kriza koje su obilježile kraj 2022. godine — potkopavaju dijalog Kosova i Srbije te Evropski plan i njegovu primjenu. Čim su ga predstavništva Kosova i Srbije sklopila u Ohridu 18. marta, u potonjem planu su mnogi vidjeli šansu za izlazak dviju zemalja iz pat-pozicije.  

Goruća tema je i dalje član 7. Evropskog plana. Ova odredba obavezuje Prištinu da u okviru dijaloga (čiji je posrednik EU) smjesta započne pregovore koji će “srpskoj zajednici na Kosovu omogućiti odgovarajući nivo samouprave”, a u skladu sa već usaglašenim aranžmanima. Ukoliko se bude postupalo u skladu sa dosadašnjim aranžmanima, ono što se podrazumijeva pod pojmom “samouprave” moraće biti uspostavljeno shodno Briselskim sporazumima iz 2013. i 2015. godine, kojima je predviđeno osnivanje Zajednice srpskih opština. 

U tom pravcu je od marta do danas preduzeta tek nekolicina koraka. Upravljački tim je predstavio prvi nacrt statuta Zajednice, dok je premijer Kurti ličnu “viziju” nacrta predstavio na sastanku sa predsjednikom Vučićem održanom 2. maja u Briselu. Šefovi pregovaračkih timova Kosova i Srbije, Besnik Bislimi i Petar Petković, 15. maja su prodiskutovali o implementaciji Evropskog plana, ali njihov susret u tom pogledu nije polučio nikakve rezultate.

Međunarodna zajednica poziva na smirivanje stanja na sjeveru te apeluje na Kosovo i Srbiju da porade na primjeni Evropskog plana, a koji obuhvata uspostavu Zajednice srpskih opština.

Naslovna fotografija: NATO.