Razmišljam kako da počnem pisanje ovog teksta. Toliko toga može da se kaže o zloupotrebi vatrenog oružja u Srbiji i u celom regionu. I često o tome razmišljam, ne samo zato što je to sastavni deo posla kojim se bavim, već i zato što je vatreno oružje deo sistema u kom sam odrasla, deo društva i deo svakodnevice u kojoj je normalizovano posedovanje i pristup oružju, a zloupotreba vatrenog oružja izaziva različite reakcije – od nepostojanja bilo kakve reakcije, preko odobravanja (prećutnog ili otvorenog), do iznenađenja, šoka, neverice, tuge i besa. Zavisi od konkretnih okolnosti.

I znam da bi ovaj tekst bio drugačiji da sam o ovome pisala pre samo nekoliko meseci. Ili bilo kada pre 3. maja 2023. godine. Ne znam na koji način, ni da li uopšte bilo ko može da ponudi neke smislene odgovore na masovnu pucnjavu u školi koju je počinio dečak od 13 godina.

A nije se desilo u Sjedinjenim Američkim Državama, gde se od 1999. godine dogodilo 380 školskih pucnjava, prema podacima Washington Posta. Znamo da su tamo česte školske pucnjave (eng. school shootings), o tome slušamo povremeno u vestima. Međutim, nedavni događaji u Srbiji pokazali su da ni ovde, ni na Balkanu, kao ni u celoj Evropi, pucnjava u (osnovnoj) školi nije bila očekivana, odnosno, da se nekako taj zastrašujući društveni fenomen povezivao sa SAD.

Samo dan nakon ovog masovnog ubistva u školi, u Srbiji se dogodilo još jedno masovno ubistvo, u selima u okolini Mladenovca. Ubica koji je otvorio vatru iz automobila na prolaznike i prolaznice u dva sela ima 21 godinu. Broj žrtava u osnovnoj školi je 10, od toga je osam devojčica, jedan dečak i radnik obezbeđenja, dok je šestoro ranjenih. U masovnoj pucnjavi u selima Dubona i Malo Orašje, broj žrtava je osam mrtvih i 14 ranjenih.

Ne treba zaboraviti da je u Srbiji i pre ovoga bilo masovnih ubistava koja su izvršena vatrenim oružjem. Od 2002. Godine, bilo je sedam takvih slučajeva, od kojih je pet u direktnoj vezi sa nasiljem u porodici ili u intimnom partnerskom kontekstu.

Mislim da nam je potrebna analiza kako je do ovoga došlo, treba da pričamo i pišemo o tome odakle im oružje, ko ih je i gde naučio da pucaju, odakle im ideja da probleme bilo koje vrste mogu da rešavaju tako što će pucati u svoje vršnjakinje i vršnjake, odnosno, na sve one koji im se nađu na putu.

Takođe, mislim da nam je potrebna i analiza zašto je reakcija celog sistema veoma blaga na nasilje prema ženama, uključujući i na nasilje koje je počinjeno pretnjom ili zloupotrebom vatrenog oružja. Ove dve teme su veoma povezane, samo što je društveni odgovor različit.

Kult(ura) oružja na Balkanu

Na celom Balkanu postoji kult oružja. Ili „kultura“ oružja. To je veoma specifičan fenomen, koji često ostaje nezapažen, uglavnom jer smo se svi na to navikli. Pripadam generaciji koja je još u osnovnoj školi rasklapala pušku M-48, u sedmom razredu, ako se dobro sećam. Ocena je zavisila od brzine rasklapanja i sklapanja puške. Imali smo i pucanje, takođe za ocenu. U osnovnoj, a posle i u srednjoj školi.

Mnoge generacije odrasle na ovim prostorima tačno znaju o čemu pišem. I niko tada nije video ništa problematično u činjenici da su deca izložena oružju i da nam to ulazi u konačni uspeh na završetku školske godine.

Moja generacija je posle srednje škole ratovala. Muškarci, praktično još dečaci, direktno iz školske klupe odlazili su u građanski rat. Ubrzo se tadašnja država raspala u krvi, sa hiljadama žrtava. Mnogi su sa sobom doneli oružje koje se koristilo tokom devedesetih godina. Neki su ga nabavili, neki su ga nasledili. Ali oružje je bilo (i ostalo) svuda oko nas.

Na Balkanu se stalno pronalaze razlozi za pucanje. Svadbe, rođenje dece – u stvari, u patrijarhalnom društvu to je rezervisano za rođenje sinova – druga slavlja, praznici, sportski događaji…

Radio televiziji Srbije nedavno je emitovala emisiju koja se zove „Svadba iz mog kraja“. U udarnom terminu, na nacionalnoj televiziji, puca se u jabuku na svadbi, a to se predstavlja kao stari običaj i deo tradicije. Ne kao nešto zabranjeno i veoma opasno, već kao deo tradicije. U ovim našim krajevima postoji izraz šenlučenje. Izraz je izvorno turski i svi znamo šta znači – izražavati zadovoljstvo (ili pak nezadovoljstvo), sreću i tugu, uz pucanje u vazduh – ali nisam sigurna da li to postoji i u drugim jezicima.

Pre nekoliko godina Centar za kontrolu malokalibarskog i lakog naoružanja u Jugoistočnoj i Istočnoj Evropi (SEESAC) imao je kampanju Slavi srcem, ne oružjem. Cilj kampanje je bio podizanje svesti o opasnostima tzv. slavljeničkog pucanja, imajući u vidu da su mnogi ovakvi događaji propraćeni ranjavanjem ili smrću.

Tokom socijalizma je ovakva praksa uglavnom iskorenjena. Međutim, od početka 90-ih, usled socijalnih nemira, sukoba u regionu i velike rasprostranjenosti oružja, ponovo se vratilo šenlučenje, a samim tim i broj žrtava se povećavao.

Podaci za 2021. godinu pokazuju da je u regionu Jugoistočne Evrope bilo 125 slučajeva tzv. slavljeničkog pucanja, što je veliko povećanje u odnosu na 2020. godinu. Od toga su se 84 pucnjave dogodile na porodičnim slavljima. Veoma je zabrinjavajući podatak da je u 77% ovih pucnjava korišćeno ilegalno oružje. U ovim pucnjavama ubijena su dva muškarca, a ranjena su četiri muškarca i tri žene.

Vlasništvo nad vatrenim oružjem

U Srbiji nema javno dostupnih podataka o tome koliko je oružja u legalnom posedu građana. Čak i posle nedavnih masovnih ubistava počinjenih vatrenim oružjem, o ovim podacima se samo spekuliše. Neki skoriji podaci iz medija pokazuju da u Srbiji ima oko 800.000 komada registrovanog oružja, kod 570.000 fizičkih i pravnih lica. S druge strane, mnoga istraživanja ukazuju da je Srbija, kao i čitav region, u vrhu svetske liste po broju komada oružja po glavi stanovnika.

Na primer, podaci iz 2017. godine, pokazuju da je Srbija na petom mestu na svetu sa 37,8 komada vatrenog oružja na 100 stanovnika, iza Sjedinjenih Američkih Država, Jemena, Švajcarske i Finske, dok od država u regionu Severna Makedonija zauzima 20, a Crna Gora 21. mesto na ovoj listi.

Nešto kasnije istraživanje pokazalo je da Srbija i Crna Gora dele treće mesto, odmah iza SAD i Jemena, dok se Bosna i Hercegovina, Severna Makedonija i Kosovo nalaze u prvih 25 država sa najvećim brojem komada vatrenog oružja na 100 stanovnika. Podaci iz 2018. godine iz MUP-a Srbije pokazuju da je u Srbiji bilo preko 920.000 komada vatrenog oružja, što je bio trend smanjenja.

Činjenica da nemamo pouzdane podatke o vlasništvu nad legalnim vatrenim oružjem u regionu, još više izaziva zabrinutost po pitanju posedovanja ilegalnog oružja, za koje se zna da je veoma rasprostranjeno u celom regionu. Međutim, ono što pouzdano znamo je da su muškarci vlasnici vatrenog oružja, u najvećoj meri.

Podaci istraživanja SEESAC-a pokazuju da je distribucija oružja prema polu u regionu Zapadnog Balkana sledeća: u Albaniji su muškarci vlasnici vatrenog oružja u 98,9% slučajeva, u Bosni i Hercegovini u 98,5%, u Crnoj Gori u 99,4%, na Kosovu u 99,9%, u Severnoj Makedoniji u 99,5%, a u Srbiji u 94,7% slučajeva vlasnici vatrenog oružja su muškarci. Ovi podaci jasno pokazuju da je posedovanje oružja veoma snažno obeleženo rodno pitanje.

Treba imati u vidu da kao što podaci o vlasništvu nad oružjem i pokazuju, većinu slavljeničkih pucnjava počinili su muškarci – svi slučajevi zabeleženi u 2020. godini, kao i 120 od 133 slučajeva u 2021. godini, pri čemu treba imati u vidu da je za četiri slučaja zabeleženo da su pucale žene, dok u preostalih devet slučajeva nije bilo podataka o polu osobe koja je pucala. Slično je i sa drugim incidentima koji uključuju zloupotrebu vatrenog oružja, većinu ih počine muškarci, a posebnu pažnju ću posvetiti slučajevima nasilja prema ženama koje su počinili muškarci.

Povezanost vatrenog oružja i nasilja prema ženama

Opšte je poznata činjenica da su žene najčešće žrtve nasilja u porodici i rodno zasnovanog nasilja, a da su učinioci u najvećem broju muškarci. O nasilju prema ženama mediji izveštavaju veoma često senzacionalistički, često su ovakvi događaji predstavljeni kao „porodične tragedije“, traže se opravdanja za učinioce i žrtve krive za nasilje.

Rezultati istraživanja koje je sproveo OEBS o dobrobiti i sigurnosti žena koje je obuhvatilo i sve države u regionu Zapadnog Balkana pokazalo je da je 70% žena iskusilo neki oblik seksualnog uznemiravanja, progranjanja i nasilja od svoje 15. godine; da je 23% žena doživelo intimno partnersko fizičko i/ili seksualno nasilje, kao i da je 18% žena doživelo fizičko i/ili seksualno nasilje od osobe sa kojom nije u vezi (nepartnera).

Međutim, nema mnogo istraživanja o povezanosti između vatrenog oružja i nasilja prema ženama u regionu, osim što je u pitanju tema koja je u poslednje vreme češće zastupljena u javnom diskursu, zahvaljujući naporima ženskih organizacija.

Jedno od retkih istraživanja povezanosti ova dva fenomena objavljeno je u Srbiji, a rezultati UNDP istraživanja pokazuju da je nasilje u porodici deo kulturne matrice rodnih uloga, da je rodno određeno, sveprisutno i to u svim oblicima, da su najčešći učinioci muškarci, a žrtve žene, kao i da veliki broj ubistava žena nije sprečen zato što je izostalo blagovremeno i efikasno reagovanje institucija sistema.

Nadalje, istraživanje je pokazalo da je nasilje zloupotrebom vatrenog oružja rodno zasnovano, da su muškarci većina žrtava i izvršilaca ubistava vatrenim oružjem, ali je mnogo više žena ubijeno, povređeno i/ili zastrašeno vatrenim oružjem u okolnostima intimnog partnerskog nasilja i nasilja u porodici.

U Srbiji ne postoje precizna evidencija i tačni podaci obima nasilja u porodici i korišćenja oružja u svrhe zastrašivanja, pretnje i na kraju smrtonosnog nasilja, ali velika dostupnost i rasprostranjenost (ne)legalnog vatrenog oružja predstavljaju ogromnu pretnju u slučajevima nasilja prema ženama i jedan su od indikatora visokog rizika od femicida.

Tome u prilog govori činjenica da je u proseku gotovo trećina žena u Srbiji usmrćena vatrenim oružjem. Istraživanja pokazuju da su muškarci počinioci 32 puta češće nego žene, dok su žene pet puta češće žrtve nego muškarci.

Femicidi i vatreno oružje

Prisustvo vatrenog oružja u kući dramatično povećava rizike i verovatnoću smrtnog ishoda u incidentima nasilja u porodici, u čijem su ogromnom broju žrtve žene. U Srbiji je od početka 2023. godine do polovine maja bilo 17 femicida, od kojih je pet počinjeno vatrenim oružjem.

Istraživanje iz 2019. godine, kojim je prvi put u regionu prikupljen podatak o broju ubijenih žena u nasilju u porodici u odnosu na ukupan broj žena, pokazalo je da najčešći oblik femicida u Jugoistočnoj Evropi predstavljaju ubistva koje počini član porodice – 61% od svih ubijenih žena ubili su članovi porodice u poređenju sa 12,4% muškaraca.

S druge strane, femicidi u intimnom partnerskom kontekstu su takođe veoma zastupljeni – 38,6% od svih ubijenih žena i 1,2% svih ubijenih muškaraca.

U periodu od 2019. do 2021. godine, prema podacima iz istraživanja SEESAC-a, u regionu Jugoistočne Evrope zabeležena je 101 smrt od vatrenog oružja u kontekstu porodičnog nasilja, što je više nego u bilo kom drugom kontekstu koji se prati, odnosno, više je osoba ubijeno u kontekstu nasilja u porodici nego u kriminalnim obračunima, javnim okršajima i drugim neodređenim pucnjavama. U ovom periodu su ubijene 83 žene u regionu Jugoistočne Evrope, a od toga su 64 ubijene vatrenim oružjem.

Istraživanje je pokazalo da su žene u najvećem riziku od femicida zloupotrebom vatrenog oružja od svojih bivših ili sadašnjih intimnih partnera. Od 64 žene ubijene vatrenim oružjem, 47 (57%) ubili su njihovi bivši ili sadašnji intimni partneri, dok su u istom periodu dva muškarca ubijena vatrenim oružjem, a učiniteljke su bile njihove intimne partnerke

Od svih incidenata u kojima je zloupotrebljeno vatreno oružje u porodičnom i intimnom partnerskom kontekstu, muškarci su bili učinioci u 98% slučajeva. U 85% slučajeva korišćeno je nelegalno oružje.

U kontekstu femicida počinjenih vatrenim oružjem, treba ukazati i da su femicidi često praćeni suicidom ubice. Na primer, u periodu 2017-2020. godine, od svih slučajeva femicida počinjenih vatrenim oružjem, skoro 80% učinilaca je izvršilo samoubistvo ili su pokušali da izvrše samoubistvo.

Skorašnje istraživanje UNDP u Srbiji pokazalo je da je najveći broj femicida koji su praćeni suicidom izvršen u intimnim partnerskim vezama, a primetno je i da se ovakvi slučajevi dešavaju često u javnim prostorima.

Kao najznačajniji rizici za ovakvu vrstu femicida, identifikovani su pristup vatrenom oružju, bez obzira na to da li je u legalnom ili nelegalnom posedu i rad u službama ili hobi koji podrazumevaju posedovanje oružja, a slede rizici koji su karakteristični i za druge slučajave femicida, kao što su ljubomora i različite vrste kontrolišućeg ponašanja učinioca prema žrtvi, kao i napuštanje partnera, planiranje ili najava napuštanja. Nakon napuštanja često su prisutni uporni pozivi, sačekivanje, uhođenje i proganjanje, a u velikom broju slučajeva bio je prisutan istorijat nasilja, uključujući i pretnje oružjem i pretnje ubistvom i samoubistvom.

Problem koji je prisutan u Srbiji, kao i u drugim državama u regionu, jeste da nema javno dostupnih i pouzdanih podataka o femicidima, kao ni o nasilju prema ženama koje je izvršeno uz pretnju ili zlopupotrebom vatrenog oružja. Ove podatke, godinama unazad, prikupljaju ženske organizacije širom regiona.

Interaktivna mapa femicida u Srbiji, Crnoj Gori i Albaniji, koju je napravilo i koju vodi udruženje građanki FemPlatz iz Pančeva, prikazuje podatke o femicidima u ove tri države počevši od 2020. godine, a u opisu slučaja femicida navedeni su osnovni podaci koji su u medijima dostupni o konkretnom femicidu. Ovi podaci uključuju i informaciju o tome da li je zloupotrebljeno vatreno oružje, kao i da li je femicid praćen samoubistvom (ili pokušajem samoubistva) ubice.

U narednom periodu, ova mapa će biti proširena i sadržaće podatke i za druge države Zapadnog Balkana.

Odgovor pravosuđa na zloupotrebu vatrenog oružja u slučajevima nasilja u porodici

Tokom 2021. godine, u Srbiji je objavljeno istraživanje o odgovoru pravosuđa na nasilje u porodici i zloupotrebu vatrenog oružja. Uzorak je obuhvatio 28 pravosnažno okončanih sudskih postupaka, a glavni rezultati pokazuju da su svi učinioci bili muškarci, polovina njih nije prethodno bila osuđivana, jedan je ranije bio osuđen za krivično delo izvršeno zloupotrebom oružja, a trojica učinilaca su bili pripadnici službi koja omogućava pristup oružju.

Iako ne utvrđuje motive izvršenja dela, iz pet presuda je bilo moguće zaključiti koji su bili motivi – u tri slučaja je bila ljubomora, u jednom „nepristajanje na razvod“, dok je u jednom motiv bio koristoljublje. U skoro polovini slučajeva korišćen je revolver, ali je bilo i slučajeva u kojima su korišćene bombe/granate, automatsko kratko i dugo vatreno oružje, oružje skriveno u drugim predmetima i vatreno oružje sa prigušivačem pucnja, koje ne može biti u posedu fizičkih lica.

U velikom broju sudskih presuda nema uopšte podataka o posedovanju dozvole za nošenje vatrenog oružja, a za 11 učinilaca navedeno je da nisu imali dozvolu. Kada se posmatraju kazne za krivična dela nasilja u porodici u kojima je učinilac pretio da će koristiti vatreno oružje oružjem ili je ono korišćeno, kazne su isuviše blage, imajući u vidu njihovu društvenu opasnost.

Pretnja i zloupotreba vatrenog oružja prilikom izvršenja ovih dela nisu bile od uticaja na visinu kazne, odnosno, ni u jednom slučaju nije izrečena maksimalna kazna, a većina kazni je godinu dana ili manje od godinu dana zatvora.

U ovom istraživanju ima nekoliko detaljnih studija slučajeva, od kojih ću se osvrnuti na jedan ilustrativan, kako bih pokazala koliko je neadekvatan odgovor celog društva, uključujući i pravosuđa, na slučajeve nasilja u porodici koje je počinjeno zloupotrebom vatrenog oružja.

Razoružavanje

Poslednjih godina u celom regionu poboljšani su propisi koji se odnose na posedovanje vatrenog oružja, a urađena su i istraživanja o rodnim aspektima, odnosno, povezanosti vatrenog oružja i nasilja prema ženama, u čemu ključnu ulogu u regionu ima SEESAC. Istraživanja pokazuju da je u periodu od 2012. do 2016. godine u Jugoistočnoj Evropi u 37,4% slučajeva nasilje u porodici koje je počinjeno vatrenim oružjem imalo smrtni ishod.

Propisi u svim državama su prilično strogi, sa tendencijom pooštravanja. Međutim, u ovom domenu još uvek ima prostora za poboljšanje, kako je to i inače slučaj sa propisima, ali je veći problem primena propisa u praksi.

Nakon dva masovna ubistva u maju ove godine, koja su veoma potresla javnost ne samo u Srbiji, već i u celom regionu, pokrenuta je akcija razoružavanja Predaj oružje, u okviru koje su građani mogli da predaju oružje bez obzira da li je legalno ili ilegalno, bez ikakvih posledica. Prema podacima sa kraja maja, do sada je predato 36.265 komada oružja, 9.943 minsko-eksplozivnih sredstava i 1.817.190 komada municije.

Ova akcija je jedna od najuspešnijih akcija razoružavanja u Srbiji do sada. I veoma je dobro da se smanjuje broj oružja, posebno kad se zna da se ne zna tačan broj komada oružja koje je u posedu građana.

Ono što ostaje za dalju analizu je pitanje zašto ovo već ranije nije urađeno, odnosno, zašto ranija masovna ubistva nisu dovela do ovakvih mera. Takođe, potrebna je i analiza zašto je reakcija celog sistema veoma blaga na femicide, uključujući i one koji su počinjeni vatrenim oružjem. I sve to se pitam dok se sa radija čuju stihovi popularne pesme: Kupio sam prsten, kupio sam pušku, jedno od ta dva baciću u reku…

Feature image: via CC