Plavokosi mladić sa tetovažom arapskog pisma, sa torbom na kojoj je otisnuta albanska zastava, kaže “Ja sam gej, vernik sam i idem u džamiju. Jako mi je važno da podržim ovu paradu.”

Mikael Sinan Amir, musliman iz Danske, bio je gost koji je nosio majicu sa natpisom “Kosova”. Izrazio je svoju želju da “pruži podršku narodu Balkana na njegovom putu ka emancipaciji”. Njegov dolazak na prištinsku paradu ponosa — koja oličava višestruke identitete — predstavlja kanal promišljanja o konceptu slobode identiteta i prilagođavanja mentalnih dvogleda kroz koje gledamo na svet oko sebe.

“Za koga vam srce tuče?” bila je parola Nedelje ponosa koja se završila održavanjem parade 10. oktobra na glavnom trgu kosovske prestonice. Atmosfera je tog dana bila uzavrela, a trgu je udahnut novi život zahvaljujući odeći, balonima i zastavama u bojama duge.

Pored slavlja različitosti, ovaj događaj je, takođe, trebalo da se osvrne na niz problema u LGBTI zajednici. Parada je, takođe, oličavala protest protiv diskriminacije, apel da svako sebe prihvati onakvim kakav jeste, proslava različitosti i prilika da se iskaže nezadovoljstvo.

Bljert (Blert) Morina, izvršni direktor Centra za ravnopravnost i slobodu (CEL), kaže da parada ponosa ukazuje samo na jednu stranu novčića.

“Na paradi vidimo samo jednog ili dva političara koji dođu da podrže LGBTI zajednicu, a zatim prođe ostatak godine, a da ne progovore nijednu reč o tome. CEL šalje ljude u skloništa po Albaniji. Takvi objekti ne postoje na Kosovu”, rekao je.

Bljert je prva transrodna osoba na Kosovu koja je podnela zahtev — koji se pretvorio u pravnu noćnu moru — da joj se promeni ime i pol na ličnim dokumentima.

“Transrodne osobe se šetkaju po sudovima da bi ostvarile osnovno pravo… realnost položaja ljudi u ovoj zajednici sastavljena je od ovakvih epizoda”, rekao je on.

U idealnom društvu, prava zajemčena zakonom odražavala bi vrednosti uređenih međuljudskih odnosa. Čini se da je Kosovo daleko od tog ideala, jer postoji raskorak između konzervativnog mentaliteta i liberalnih državnih zakona. Nesprovođenje zakona i dalje je glavni problem na Kosovu. Ova činjenica je naširoko poznata. Pokazalo se da su tradicionalni običaji jači.

Parada ponosa održana 10. oktobra 2019. u Prištini. Fotografija: Majljinda Hodža (Majlinda Hoxha) / K2.0.

Zakoni protiv mentaliteta

Kosovo je preduzelo važne korake ka kreiranju zakonske strukture za zaštitu prava koja se odnose na seksualnu orijentaciju i rodni identitet. Međutim, osobe iz LGBTI zajednice i dalje se suočavaju sa različitim oblicima diskriminacije, izopštavanja i nasilja.

Prilikom prve parade ponosa u Prištini 2017. godine, Kosovska policija je bila obaveštena o tome da je jednoj osobi prećeno i da su je verbalno zlostavljale nepoznate osobe. Takođe, jedna nepoznata osoba fizički je napala prisutnog švajcarskoga građanina. Štaviše, petoro protestanata nosilo je transparente sa anti-LGBTI porukama, iako nisu iskazali preteće ili nasilničko ponašanje.

Aktivisti kažu da su transrodne osobe — pojedinci čiji rodni identitet i/ili rodni izraz ne odgovara njihovom polu sa rođenja — među najneshvaćenijim ljudima u celoj LGBTI zajednici.

Transrodne osobe imaju pristup hormonskoj terapiji. Nju mora da propiše doktor, a kako bi se telo takve osobe uskladilo sa njenim rodnim identitetom. Neki mogu da izaberu hirurški poduhvat. Međutim, transrodne osobe nemaju slobodu da same biraju bilo koji od ovih koraka.

Mnoge organizacije aktivno se zalažu za LGBTI prava, uključujući Centar za razvoj društvenih grupa (CSGD), Centar za ravnopravnost i slobodu (CEL) i njihove partnere iz organizacije Branioci ljudskih prava (Civil Rights Defenders) i Inicijative mladih za ljudska prava. Oni se bave potrebama ove zajednice i pružaju smernice za poboljšanje zakonskih propisa.

Na primer, CSGD je održao sastanak sa predstavnicima Agencije za civilni registar i Ministarstvom za unutrašnje poslove, “zahtevajući pravljenje nacrta administrativnog upustva kojim bi se omogućilo ljudima da promene svoje rodne markere u ličnim dokumentima. Tako bi se redefinisalo zakonom priznato određenje pola”. CSGD i CEL su, takođe, jedni od organizatora parade ponosa.

U međuvremenu, još nije okončan rad institucija koji je trebalo da rezultira sveobuhvatnim zakonskim okvirom. Ustav Republike Kosovo zabranjuje diskriminaciju osoba u bilo kom obliku. U to se uvrštava i diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije. Međutim, Porodični zakon opisuje brak kao zajednicu dve osobe različitih polova. Zakon o civilnom statusu ne poznaje proces promene pola. Dakle, u kosovskim zakonima postoji raskorak koji stvara probleme u praksi.

Međutim, zakoni nisu dovoljni da bi se osiguralo uživanje LGBTI prava i ravnopravnost među svim građanima, bez obzira na njihovu seksualnu orijentaciju. Bljert Morina iz CEL-a kaže da su ljudi koji pišu zakone za borbu protiv diskriminacije proizvod mentaliteta kojim se predrasude podstiču.

“Bez obzira na to koliko su nam zakoni dobri na papiru, nedostaje nam odgovarajuća primena”, rekao je on. “Kada je reč o transrodnim osobama, nedostaje pružanje osnovnih usluga, a kamoli usluga u sferi mentalnog zdravlja. To se u našem društvu smatra luksuzom.”

Ugroženo mentalno zdravlje LGBTI osoba

Istraživanja su pokazala da su misli o samoubistvu, zloupotreba supstanci i samopovređivanje dominantniji oblici ponašanja među gej osobama, lezbijkama i biseksualcima, nego kod heteroseksualaca. Prema slovu nedavno objavljenih studija, jedan od glavnih uzroka tome jeste diskriminacija i izopštavanje koji su kod njih učestali.

Štaviše, izveštaj o ljudskim pravima navodi da se 60% neheteroseksualne omladine oseća tužno i beznadežno do te mere da takva osećanja nanose ozbiljnu štetu njihovom svakodnevnom funkcionisanju. Transrodne osobe koje se suočavaju sa još višim stepenom stigme i diskriminacije sklonije su problemima psihičke prirode i suicidalnom ponašanju.

Iako na Kosovu postoji deficit istraživanja, Bljert Morina smatra da kosovsko društvo nije izuzetak od drugih u smislu prevalentnosti problema mentalne prirode kod LGBTI osoba. Posebno kada imamo u vidu da su pritisak na LGBTI osobe, diskriminacija i predrasude na njihovu štetu učestaliji na Kosovu nego u razvijenim zemljama.

Porodice mogu da ublaže ove probleme tako što će pružiti podršku LGBTI osobama. Neke studije su pokazale da mlade osobe iz LGBTI zajednice koje dobiju podršku i koje njihove porodice prihvataju imaju viši stepen samopouzdanja i zdraviji su u globalu. Mlade koje, s druge strane, porodica ne prihvati imaju triput veću rizik od toga da će u nekom trenutku razmatrati samoubistvo ili pak pokušati da ga izvrši.

Sudeći po ovim podacima, mentalno zdravlje i dostupnost psihološke pomoći jako su važne stavke za dobrobit ljudi koji pripadaju ovoj zajednici.

CEL od 2016. pruža besplatne psihološke usluge članovima LGBTI zajednice. Cilj je da ih pripreme za život u društvu.

“Ne možemo direktno da utičemo na društvo da bi ono prihvatilo LGBTI osobe, ali možemo te pojedince da naučimo da na neprijatne situacije reaguju na zdrav način”, kaže Morina.

Prema njegovim rečima, problemi zbog kojih osobe iz LGBTI zajednice najčešće traže pomoć odnose se na depresiju, anksioznost i misli o samoubistvu. Međutim, centar ima ograničene kapacitete za pružanje psihološke podrške. Povećanje ovih kapaciteta zahteva dodatne finansije. U međuvremenu, “državne institucije nisu pokazale spremnost da podrže programe psihološke podrške za LGBTI osobe”, kaže Morina.

Bljert Morina, izvršni direktor CEL-a. Fotografija: Majljinda Hodža (Majlinda Hoxha) / K2.0.

Malo broj obučenih psihologa

Psihološko savetovanje namenjeno LGBTI osobama i dalje je jedan od problema kosovskih psihologa koji nisu obučeni da se bave tom tematikom.

Katedra za psihologiju Univerziteta u Prištini osnovana je 2014. Ona nema dugotrajnu tradiciju. Deo je prosvetnog sistema koji mnogi smatraju slabašnim. Takođe, nalazi se u središtu kulture koja smatra da je mentalno zdravlje pravi luksuz. Pored toga, ovaj univerzitet ne uspeva da iznedri psihologe koji su spremni da se pozabave brojnim potrebama jednog posleratnog društva.

Ljend (Lend) Mustafa iz CEL-a kaže da je vrlo teško pronaći psihologe koji imaju znanja iz oblasti problematike LGBTI zajednice.

“Iz mog ličnog i iskustva mnogih drugih osoba iz zajednice, generalno gledano, psiholozi su sasvim neobavešteni”, kaže on. “Dakle, sesije počinju tako što klijent edukuje psihologa ili psihijatra.”

Međutim, ovaj problem se nije pojavio onda kada je regrutovano četvoro stručnjaka za mentalno zdravlje u CEL-u, a koji su ranije bili učesnici na sličnim programima. Oni su bili spremni za rad sa LGBTI osobama. Ovaj centar trenutno ima dva psihologa i dva psihijatra. Ipak, prema Morininim rečima, ako pokušaju da povećaju broj psihologa, problemi [u ovom programu] lako mogu da izrone na površinu. 

Kada je reč o članovima grupa na koje društvo vrši pritisak i koje ono samo diskriminiše, jako je teško za njih pronaći odgovarajući tretman. To je zato što društvo gaji takav pristup prema LGBTI osobama da nastaje ubeđenje da je reč o “devijaciji” koju je moguće ispraviti, dok je takav stav primetan i u državnim institucijama.

Morina govori o važnosti CEL-ovog programa za pružanje psihološke podrške.

“Mi to radimo na način da se LGBTI osobe osećaju sigurno i da dobiju odgovarajuće usluge — ljudi koji dolaze u CEL kažu da su, kada su god tražili psihološku podršku, primetili tendenciju kod psihologa da ih ‘otrezne’ ili da ih ‘okrenu prema Bogu’”, rekao je. “U stvari, ako dobijate takve usluge, mislim da to ne doprinosi boljitku vašeg mentalnog zdravlja. Upravo suprotno, može da ima i negativne posledice.”

Malobrojne studije sprovedene na Kosovu pokazuju da pristup institucija prema LGBTI osobama nije prikladan. Morina nam prepričava nalaze istraživanja koje su sproveli CEL i CSGD, pod nazivom “Socijalna zaštita i pristup zdravstvenoj zaštiti za transrodne osobe na Kosovu”.

“Primetili smo da situacija jako loše stoji u pogledu prihvaćenosti LGBTI osoba kod zdravstvenih radnika”, rekao je on. “Oni nisu bili spremni da budu intervjuisani za potrebe studije. Primetili smo i da psiholozi, endokrinolozi i drugi zdravstveni radnici nemaju dovoljno znanja o LGBTI zajednici.”

Morina smatra da je bolje ne dobiti psihološke usluge nego ih dobiti od neprofesionalnih doktora i psihologa. Jer, tretman bez neophodnih informacija o specifičnostima može da pogorša stanje žrtve. U stvari, jedan od osnovnih principa psihologije počiva na tome da se makar ne pričini šteta onda kada psiholog ne može da pruži neophodnu pomoć.

Ljend Mustafa, projektni koordinator u CEL-u. Fotografija: Majljinda Hodža (Majlinda Hoxha) / K2.0.

Për të adresuar mungesën e kuadrove si dhe të literaturës, CEL ka publikuar një Manual për për praktikën psikologjike me persona transgjinorë dhe ata me moskonformim gjinor. Manuali përfshin një varg përkufizimesh të termave që u ndihmojnë lexuesve të informohen për disa nocione. Po ashtu trajton edhe disa sfida që mund t’i përjetojnë personat transgjinorë, kryesisht duke iu referuar hulumtimeve nëpër botë.

Në veçanti, manuali ofron parimet dhe udhëzimet që profesionistët e shëndetit mendor duhet t’i kenë parasysh kur fillojnë trajtimin e personave transgjinorë. Për shembull, udhëzimi i parë thotë “Psikologët e kuptojnë se gjinia është një konstruksion jobinar që lejon për një varg identitetesh gjinore dhe se identiteti gjinor i një personi mund të mos përputhet me seksin e caktuar në lindje”. 

Njëra nga autoret, Ajete Kërqeli, thotë se ky manual mund t’u ndihmojë psikologëve, psikiatërve, punëtorëve socialë që të krijojnë një marrëdhënie të shëndetshme terapeutike me klientët transgjinorë, gjë që rrit efikasitetin e psikoterapisë. Ajo inkurajon hulumtuesit të merren me çështjet e shëndetit mendor te personat e komunitetit LGBTI, pasi në Kosovë mungojnë hulumtime të tilla. 

Vetëm në Universitetin e Prishtinës çdo vit diplomojnë me dhjetëra psikologë në nivelet Bachelor dhe Master, që i bie se brenda vitit realizohen dhjetëra hulumtime, ndërkohë që jemi në një “terr informativ” për situatën e personave LGBTI. 

Terren i vështirë social, profesional e institucional

Derisa hulumtimet tregojnë se familja mund të luajë një rol shumë të rëndësishëm në mirëqenien psikologjike të personave LGBTI, Blert Morina tregon se në Kosovë përkrahja e ofruar nga familja e rrethi është shumë e rrallë, gjë që e vështirëson jetën e njerëzve të këtij komuniteti.

“Familja është ajo që ne e konsiderojmë shtyllën kryesore, prej të cilës presim përkrahjen më të madhe dhe thyerja e parë që ndodh vjen prej vetë familjes”  thotë ai. “Kjo është traumatike, sidomos te gjeneratat e reja, të cilat janë duke kaluar nëpër një fazë delikate”.

Čini se da izostanak podrške ovoj društvenoj grupi sada postaje način života. Organizacije koje rade na osnaživanju i podizanju svesti kod građana, koje se zalažu za LGBTI prava, funkcionišu u teškim društvenim, stručnim i institucionalnim okolnostima. Primetno je da CEL-ov program nije dobio nikakvu podršku državnih institucija, uprkos tome što postoji već godinama.

Štaviše, broj organizacija je premali da bi one mogle da zadovolje sve potrebe. To je primetno kada uzmemo u obzir činjenicu da zajednica sama po sebi nije homogena jedinica, već je vrlo raznolika.

“Svaka zajednica u okviru LGBTI zajednice ima svoje potrebe”, kaže Morina. “Čak i unutar podzajednica imate dosta različitosti.”

Mnogo toga se radi da bi se pokazalo da je Kosovo inkluzivno društvo u kom se poštuju ljudska prava. Međutim, Morina se priseća da jedna studija iz 2018, a koju je objavila Svetska banka, rangira Kosovo kao zemlju na Zapadnom Balkanu u kojoj postoji najniži stepen prihvaćenosti LGBTI osoba.K

Naslovna fotografija: Majljinda Hodža (Majlinda Hoxha) / K2.0.