Rudnik Trepča kroz fotografije
Radnici rudnika Trepča simbol su manjka integracije na Kosovu.
Rudarski kompleks Trepča na upečatljiv način simbolizuje unutrašnje podele koja pogađa Kosovo. Ovi rudnici olova, cinka i srebra, koji se nalaze blizu severne granice Kosova sa Srbijom, najveći su u Evropi. Tokom 1980-ih godina, oni su predstavljali oko 70% rudnog bogatstva Jugoslavije i zapošljavali su preko 20.000 ljudi, kako Albance tako i Srbe sa Kosova.
Tokom 1960-ih i 1970-ih godina, rudnici Trepča postali su ekonomska snaga Kosova. Takođe su odražavali nejednakost u ekonomskoj strukturi Kosova i njegovom položaju u socijalističkoj Jugoslaviji. Srbi su držali nesrazmerno veliki broj administrativnih pozicija, dok su Albanci bili značajno nedovoljno zastupljeni u radnoj snazi belih okovratnika. Iz ovakve situacije nastao je slogan “Trepča radi, Beograd se gradi”.
Tokom 1970-ih godina, broj Albanaca na višim pozicijama u lokalnim političkim i ekonomskim strukturama širom Kosova se povećao, delimično zahvaljujući ustavnim reformama i osnivanju Univerziteta u Prištini. Međutim, to nije sprečilo da rudnici Trepča postanu mesto gde će se raspravljati o budućnosti Kosova.
Ustav Jugoslavije iz 1974. godine proglasio je Kosovo socijalističkom autonomnom pokrajinom, ali je režim Slobodana Miloševića krajem 1980-ih tu autonomiju pokušao da ukine. Dana 20. februara 1989. godine, 1.200 rudara kosovskih Albanaca započelo je podzemni štrajk glađu, protestujući protiv predloženog ukidanja autonomije Kosova i zahtevajući da se poštuju njihova prava po Ustavu iz 1974. godine. Aktivisti zabrinuti zbog sve većeg jačanja beogradskih vlasti u drugim delovima zemlje održali su skupove podrške rudarima u štrajku.
Trepča je pokrivala svoje operativne troškove kroz jeftine bankarske kredite, kao i mnogi drugi veliki privredni subjekti u Jugoslaviji. Međutim, tome je došao kraj 1980-ih. Štrajkovi su dodatno razorno uticali na ionako izazovnu ekonomsku sliku, jer su mnogi štrajkači uhapšeni, otpušteni ili i jedno i drugo. Ostali albanski rudari su se u znak solidarnosti pridružili štrajku. Od 1989. do 1991. godine, zaposlenost u Trepči se smanjila za 57%.
Uporni disparitet između etničkih grupa na rukovodećim i radnim pozicijama značio je da je odlazak tolikog broja albanskih radnika rezultirao ogromnim nedostatkom radne snage i prekomernim brojem administrativnog osoblja. Strani rudari su angažovani da dođu iz Bugarske, Češke Republike i Poljske, kao i izbeglice iz Krajine u Hrvatskoj. U ovom periodu su se takođe pojavile i ekološke zabrinutosti; količina olova u vazduhu na kraju je dostigla 125 puta više od količine koju je Evropska unija smatrala prihvatljivom.
Izbijanje rata po prvi put je prekinulo rudarske aktivnosti. Posleratni period nije doveo do integracije kosovskih Srba i Albanaca na rudarskim lokacijama, gde i dalje nastavljaju da rade odvojeno.
U 2024. godini obeležava se 25 godina od završetka rata. Svaka godišnjica je dobra prilika za raspravljanje o temama koje su, možda namerno ili nenamerno, zanemarene.
Kosovo mi je već godinama bilo u podsvesti. Sećam se kako sam kao tinejdžer živeo mirnim i spokojnim životom u Italiji. Odjednom, kao grom iz vedra neba, televizija i novinski časopisi počeli su da govore o ratovima u Jugoslaviji. Nismo imali pojma šta se dešava na drugoj strani Jadranskog mora, iako je bilo samo nekoliko desetina kilometara daleko. Mali broj italijanskih dopisnika u tom području rezultirao je nedostatkom jasnih informacija u Italiji, dok smo se odjednom suočili s neočekivanim izazovom priliva migracija.
Osnovno istraživanje Bruto domaćeg proizvoda Kosova usmerilo me na eksploataciju rudarstva i preduzeće Trepča, koje je ključno za ekonomsku prošlost i sadašnjost Kosova. U bilo kojoj sociopolitičkoj analizi, posebno u zemljama poput Kosova gde su tenzije još uvek prisutne, mnogo toga se može naučiti iz ekonomije i koje industrije i sektori dominiraju. Pored toga, radnička klasa je dobar pokazatelj za razumevanje situacije.
U februaru sam dobio besplatan pristup lokacijama Trepče kroz jednostavan postupak sa Ministarstvom ekonomije. Slobodan razgovor sa direktorima, zaposlenima i rudarima — kako Srbima tako i Albancima — pružio mi je priliku da uporedim situacije na obe strane i steknem uvid u živote radnika. Raspoloživost kompanije da formalno odgovori na pitanja upotpunila je sliku informacija koje su mi bile potrebne.
Tokom moje posete rudniku Stari Trg nedaleko od Mitrovice, rudar albanske nacionalnosti Shyqyri Sadiku, koji sada obavlja funkciju direktora te rudarske lokacije, pričao mi je o stanju na poslu pre rata, sedmodnevnom štrajku glađu 1989. godine u kojem je učestvovao, godinama truda da se otvori poplavljena rudnik nakon sukoba i o 20 miliona evra koje Vlada Kosova namerava investirati u narednim godinama. Taj novac neće biti uložen u opremu ili poboljšanja, već će uglavnom biti korišćen za plaćanje suspendovanih penzijskih doprinosa rudara.
Pre nego što smo se liftom spustili 900 metara ispod nivoa ulaza, upitao sam svog vodiča o procentu Srba i Albanaca prisutnih na toj rudarskoj lokaciji. “A ne”, odgovorio je nehajno, “nema ovde radnika Srba, i nadamo se da će tako i ostati jer ih ne želimo”. Bez obzira da li su to rudari koji silaze u galerije, administrativno osoblje ili pomoćni radnici poput kuvara ili osoblja za čišćenje, svi radnici na lokaciji su Albanci.
Kada sam se prijavljivao da posetim kompaniju, pitao sam predstavnika Trepče o mogućim bezbednosnim problemima u opštinama sa srpskom većinom, gde se nalazi većina lokacija kompanije. Opušteno mi je uzvratio da nisu “nikada imali problema sa rudarskim aktivnostima jer sektorom ne upravljaju pojedinačne opštine, nego je vlada ta koja ga reguliše”.
Disa dhjetëra kilometra në veri të Stantërgut, situata në rafinerinë e Leposaviqit dhe minierën e Crnacit është saktësisht e kundërta. Aty 100% e punëtorëve janë serbë. Shumica e komunitetit serb në Kosovë jeton në anën veriore të lumit Ibër. Lumi shërben si vijë ndarëse në qytetin e Mitrovicës dhe gjithashtu ndan vend punishtet e Trepçës.
Sinisa Milutinović, drejtor i rafinerisë Leposaviq dhe minierës së Crnacit, ma tregoi versionin e tij të ngjarjeve; me versionin e drejtorit shqiptar përputhen vetëm kur bëhet fjalë për bashkëjetesën paqësore të punës para luftës. Sot, punishtet që ai i drejton kanë vetëm punëtorë serbë. As këtu nuk ka asnjë shenjë ndryshimi.
Lista e vështirësive dhe problemeve të Milutinović është e gjatë. Ashtu si drejtori i minierës ku punojnë minatorët shqiptarë, ai vetëm kërkon që punonjësit e tij të kenë mundësi të punojnë dhe t’i marrin pagat e plota në kohë.
Nën tokë, situata është e qartë. Puna e një minatori është e vështirë dhe e lodhshme. Kushtet nuk janë dramatike apo shtypëse, por të vështira për t’u mbajtur në planin afatgjatë. Arben Halili, minatori 45-vjeçar më thotë se “Buka më e vështirë për t’u fituar është ajo që fitohet në minierë.” Lagështia, pluhuri, zhurma, lodhja dhe shkalla e rrezikut e bëjnë punën shumë kërkuese dhe shkurtojnë ndjeshëm jetën e punëtorëve.
Kur pyeta për pagesën e tyre, shumica e tyre u ankuan se si pagat e tyre janë të pamjaftueshme për t’i mbajtur familjet e tyre për shkak të rritjes së çmimeve dhe një ndryshimi të qartë të stilit të jetesës në vend, pasi globalizimi dhe rrjetet sociale nxisin rritjen e konsumerizmit.
Ndarjet e brendshme të punëtorëve të Trepçës zhduken kur flitet për të ardhmen e tyre; ata të gjithë dëshirojnë që politika të hiqet nga ekuacioni, sepse thjesht duan të punojnë, t’i mbajnë familjet e tyre dhe ta shmangin nevojën për të emigruar.
Fotografije: Matteo Placucci.
Dodatno izveštavanje i pisanje: Nicholas Kulawiak.
-
- Ovaj članak je napisan na engleskom.