Dok traju pripreme vjernika za proslavu najvećeg hrišćanskog praznika Vaskrsa, koji će pravoslavni vjernici proslaviti u nedjelju 19. aprila, u Crnoj Gori se opet otvorio prostor za nesuglasice između Srpske pravoslavne crkve (SPC) i države. 

Praznik će biti obilježen u uslovima koje diktira pandemija COVID-19, odnosno restriktivne mjere koje su na snazi, a koje, između ostalog zabranjuju kretanje građana od nedjelje u 11 časova do ponedjeljka u 5 ujutro, odlaske u goste ali i okupljanje u vjerskim objektima. 

Upravo jedno takvo okupljanje je bilo uzrok za privođenje prvog čovjeka SPC u Crnoj Gori, Amfilohija, koji se 12.aprila, sa sveštenstvom, okupio ispred jedne od podgoričkih crkava. Amfilohije je u policiji samo saslušan, ali je to izazvalo ogorčenje i vjernika i sveštenstva koje tvrdi da će uprkos svemu poštovati mjere koje su donijete kako bi se suzbilo širenje zaraze.

COVID-19 je bio razlog zbog kojeg je SPC privremeno prestala sa litijama, okupljanja vjernika i masovne zajedničke molitve, koje je od decembra prošle godine, do 13. aprila organizovala barem dva puta sedmično, u Podgorici, ali i drugim gradovima u Crnoj Gori kao oblik protesta zbog donošenja kontroverznog Zakona o slobodi vjeroispovijesti koji je usvojen posljednjih dana prethodne godine. 

Crkva, ipak, nije u potpunosti odustala od litija, te i u doba vanredne situacije zbog širenja virusa COVID-19, pozivaju na online litije u istim terminima kao one koje su se održavale dok se moglo protestvovati javno. 

Predsjednik Crne Gore Milo Đukanović je učesnike tih litija nazvao dijelom “luđačkog pokreta”, pozivajući građane/ke da se ne odazivaju na tu vrstu okupljanja.  

Crkva je pak ova okupljanja nazivala vraćanjem duše religiji. 

Ipak, dio javnosti sve što se dešava je gledao kao politički sukob sa više dimenzija. Šta se sve krilo u pozadini litija, još uvijek je teško dokučiti. 

K2.0 donosi pregled onog što se dešavalo od donošenja Zakona, pokušavajući pojasniti šta on znači i zašto litije. 

Mjesecima su se dva puta sedmično u gradovima Crne Gore održavale litije na koje je pozivala Srpska pravoslavna crkva. Od 13. Aprila, litije se održavaju online. Fotografija: Boris Pejović / K2.0.

Šta je tako kontroverzno u Crnoj Gori?  

Glavni spor je oko odredbi Zakona koje se odnose na imovinu vjerskih zajednica prema kojoj će vjerski objekti i zemljište koje koriste na teritoriji Crne Gore, izgrađeni ili pribavljeni iz javnih prihoda države ili su bili u državnoj svojini do 1. decembra 1918. godine, postati državna svojina, ako nema dokaza o pravu svojine vjerskih zajednica nad tim objektima.

Ova godina se uzima kao prelomna jer je tada Crna Gora, nakon što je anektirana od strane Srbije, izgubila državnost. 

Kako bi se stvari vratile u “prvobitno stanje”, ali i kako bi se riješilo još jedino preostalo identitetsko pitanje koje jedan dio Crnogoraca progoni još od 2016. godine kada je na referendumu izglasana nezavisnost, bilo je neophodno donijeti zakon slične sadržine, smatraju oni koji podržavaju njegovo donošenje.  

Zakon se odnosi na sve vjerske zajednice, ali će se — ispostavilo se — doticati samo Srpske pravoslavne crkve. Razlog je to što je država ranije sa Katoličkom crkvom i Islamskom zajednicom pitanje imovine regulisala. 

To znači da je ostala samo SPC, ali i Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) koja pokušava da se pozicionira i kojoj Zakon baš ovakav kakav jeste odgovara jer bi joj konačno omogućio da zauzme značajniju poziciju u društvu kroz obnovu autokefalnosti crnogorske crkve. 

Neki od vođa CPC smatraju da im je Zakon dao priliku da dođu do nekih od oko 600 crkava i manastira od kojih ni jedan nije u njihovom vlasništvu. 

SPC se protivi Zakonu jer strahuje za ogromu imovinu, manastire i crkve koji bi mogli da pređu u državno vlasništvo. CPC, koja je praktično ugašena 1918. godine (utopivši se u SPC), nada se upravo toj imovini jer već duže vrijeme pokušava da se pozicionira među pravoslavnim vjernicima ali i pravoslavnim crkvama. 

Zašto ovaj zakon?

Sporni Zakon je donijet krajem prošle godine, i to nakon pet godina pokušaja i mijenjanja predloga, mahom pod pritiskom SPC. 

Samom usvajanju Zakona prethodila je bura i u Skupštini Crne Gore i na ulicama glavnog grada, ali i cijele države, kada su se građani/ke, blokirajući glavne puteve, sukobili sa policijom. 

Predsjednik Đukanović, koji je i predsjednik vladajuće Demokratske partije socijalista, kako sada tako i unazad pet godina govoreći o Zakonu mijenjao je ton od prijetećeg do pomirljivog. No, vidno je da se ni on ni ostali koji podržavaju ovaj zakon nisu snašli i da se nisu nadali otporu na koji su naišli.

Pripadnici SPC, odnosno njenog ogranka Mitropolije crnogorsko-primorske — na čijem čelu je mitropolit Amfilohije — govorili su da će krizno stanje trajati do povlačenja spornog Zakona, što premijer Duško Marković smatra nemogućim tvrdeći da zakon niko ne može da povuče kada je jednom usvojen. Najavljuju i da će pokrenuti i inicijativu za ocjenu ustavnosti. 

Sveštenici koji su predvodili litije najavljuvali su da će okupljanja i protesti trajati sve do povlačenja Zakona, o čemu za sada vlasti ni ne govore. Fotografija: Boris Pejović / K2.0.

Iz Vlade pak najavljuju početak primjene Zakona, koji je na snagu stupio 8. januara, ali i početak pregovora sa Mitropolijom iako još nije definisano pod kojim uslovima i na koji način će se ti pregovori, odnosno dijalog, odvijati. 

Razgovor na tu temu je nešto što i Evropska komisija traži od Crne Gore, ističući da se kroz dijalog mora naći rješenje koje bi bilo prihvatljivo svima u državi.   

Šta rade građani na litijama?

I prije donošenja Zakona atmosfera u Crnoj Gori bila je podgrijana. 

Poslanici koji pripadaju Demokratskom frontu, opozicionom bloku koji čine mahom Srbi iz Crne Gore, pokušali su da onemoguće donošenje Zakona. Isto to su pokušavali sveštenici i monasi svojim okupljanjima ispred Skupštine. 

Uz pomoć građana/ki, ili kako se to ovih dana često čuje “vjerujućeg naroda”, ta protestna okupljanja su prerasla u litije koje su u danima nakon usvajanja Zakona bile svakodnevne, da bi kasnije, odlukom SPC, bile organizovane dva puta sedmično — četvrtkom i nedjeljom — u brojnim gradovima i naseljima po Crnoj Gori. 

Učesnici litija na taj način pokazuju otpor i nepristajanje na Zakon i, kako kažu, “brane svetinje”. 

Predstavnici vladajuće većine litije i okupljanja naroda protiv Zakona nazivali su političkim, optužuju ih da imaju političku/opozicionu konotaciju, ali lideri opozicije nisu bili među onima koji su protestvovali, ili makar nisu bili u prvim redovima. 

Na taj način SPC je slala poruku da se bori zajedno sa vjernicima koji ne glasaju samo za opozicione partije već i za vladajuće, za svoju imovinu i svoju vjeru. Odbijali su da budu povezani sa opozicionim liderima i pretpostavlja se da je to i razlog zbog kojeg su, inače prilično glasni, opozicioni lideri bili mirni tih dana — prepušteno je građanima/vjernicima da se izbore za ono što smatraju svojim.

Ko šeta, a ko ne?

No, i pored stavova Mila Đukanovića i njemu bliskih ljudi, primjetno je bilo da među ljudima koji su šetali i nosili ikone i krstove bili i glasači i aktivisti vladajuće partije. Na taj način davali su primat vjerskom naspram nacionalnog. 

I to je jedan od glavnih problema vladajuće elite — kako sprovesti Zakon, zamjeriti se SPC, a ne zamjeriti se značajnom dijelu svog glasačkog tijela. 

Zato što su šetali i oni koji podržavaju vladajuću partiju počelo je zbijanje redova i u tim strukturama i organizovanje otpora, te se stvara animozitet prema pripadnicima SPC. 

Otpor litijama pokazan je na Cetinju, gdje je i Cetinjski manastir — sjedište Mitropolije i mitropolita Amfilohija. U tom gradu se, na preporuku policije, odustalo od šetnje kako bi se izbjegli incidenti koje su najavili građani koji su, kako su tvrdili, “branili vrijednosti Crne Gore”, nazivajući dušmanima one koji se protive Zakonu.  

Cetinje je, inače, bilo sjedište svih crnogorskih dinastija i prijestolnica stare Crne Gore, a i sada nosi taj naziv koji je više simboličan i u cilju je ukazivanja poštovanja istoriji Cetinja.

Šta je donio ovaj sukob? 

Vlasti su se tih mjeseci stavile u službu odbrane svoje politike pod izgovorom da opet brane ugroženu nezavisnost. Jedan od primjera kako su to radili jeste i saga sa crtanjem i krečenjem jednog motiva koji se u obliku grafita javlja po cijeloj državi. 

U pitanju je trobojna zastava — crvena, plava i bijela — po uzoru na zastavu Srbije, a koja je ranije bila i zastava Kraljevine Crne Gore. Komunalni policajci i redovna policija, prema izvještajima medija, čak su i hapsili građane koji su branili krečenje tih “zastava”. Komunalna policija je pokazala izuzetnu efikasnost u ovom poslu i čak su do te mjere bili selektivni, iako to nisu htjeli da potvrde, da su krečili samo “trobojke”, ostavljajujući druge grafite netaknute.

Da priča o crkvi nije samo priča nego dio veće slike čini se da potvrđuje i nedavna najava “hibridnog rata” o kojem je obavijestio ministar odbrane. Ovo se počelo dešavati neposredno prije parlamentarnih izbora koji su zakazani za jesen 2020. Hibridno ratovanje odnosi se na subverzivne metode koje se koriste kako bi se umanjila snaga protivnika, a rukovodstvo u ovoj zemlji baš na to ukazuje i govori o prijetnjama od takozvanog pokušaja “ruskog puča” 2016. godine. 

Nedugo nakon što su građani građanke po prvi put čuli da tako nešto postoji, počela je i borba protiv virtuelnog neprijatelja. 

U januaru je uhapšena novinarka u Podgorici zbog objavljivanja, kako je Vlada ocijenila, “lažne vijesti” a nakon što je napisala kako su specijalne jedinice sa Kosova došle da pomognu crnogorskoj policiji tokom Badnjaka. Nakon toga, policija je 12. januara privela dva novinara urednika nakon što su objavili informaciju o eksploziji u luksuznoj kući u Podgorici. 

Politička manipulacija vjerskim i nacionalnim identitetima, kao i strahom, nije rijetkost u Crnoj Gori, sada kao ni u prošlosti. I kao i u ostatku regije, takve stvari se naročito dešavaju prije izbora. 

Ipak, nikad ranije vlasti nije krenula na Srpsku pravoslavnu crkvu i to svjesno, znajući da će biti otpora. 

U javnosti se mogu čuti riječi kao “velikosrpski nacionalizam” ili “negatori Crne Gore” ali i “duhovna obnova crnogorske nezavisnosti” i na taj način se podrivaju stare podjele unutar zemlje i produbljuje jaz između dvije najveće nacionalne grupacije u državi.

Šta kažu komšije?

Kao što je to čest slučaj kada se javi problem u nekoj od država Balkana, komšije i nisu od neke koristi. 

Tako je i sada kada gotovo svakodnevno vlasti Srbije daju osvrte na situaciju u Crnoj Gori. Situacija je i redovna tema i predsjednika Srbije Aleksandra Vučića, koji je naprasno iskazao želju da baš na Božić posjeti Srbe u Crnoj Gori, ali i ministara u Vladi Srbije i premijerke Ane Brnabić od kojes su stigle kritike na račun zvanične Crne Gore i odnosa prema Srbima. 

Iako mirni, protesti su se svaki put odvijali pod budnim okom i uz jako prisustvo policije. Fotografija: Boris Pejović / K2.0.

Slično je i u Republici Srpskoj gdje su partije bliske Miloradu Dodiku, članu Predsjedništva BiH, složne u stavu da Zakon nije dobar.

Litije podrške srpskom narodu u Crnoj Gori se organizovane i u Srbiji, ali i u Republici Srpskoj, i na taj način se pokazuje solidarnost sa Srbima u Crnoj Gori. 

Sa druge strane, crnogorske vlasti su naišle na razumijevanje i podršku kod kolega iz Hrvatske, i to i kod ljevice i kod desnice.

Podatak da je za samo mjesec i po na temu crnogorskog Zakona o slobodi vjeroispovijesti u medijima regiona objavljeno više od 10 400 tekstova (od kojih više od 7000 u medijima u Srbiji) dovoljno govori koliko je ova tema aktuelna. 

Ako se tome doda i već navedeni podatak da rješavanje problema nije ni blizu, jasno je da će udarni dnevnici još dugo počinjati upravo sa vijestima u vezi tog Zakona.K

Naslovna fotografija: Boris Pejović / K2.0.