Hapësira të shpresës, solidaritetit e rezistencës
Çka ishin të '90-at dhe çka mund të mësojmë prej tyre?
Nga Linda Gusia | 18 mars 2025
Në fillim të viteve të ‘90-a, perëndimi i diellit zakonisht nënkuptonte që të gjithë duhej të mbylleshim në shtëpi. Duke i kërcitur tenxheret dhe çelësat prej dritareve dhe ballkoneve tona, si të ishim të burgosur, e bënim të dukshme praninë tonë gjatë orës policore, që niste prej orës 19:00 deri në 07:00, në qytetin e militarizuar të Prishtinës. Nganjëherë i fiknim të gjitha dritat në shtëpi, rrafsh në ora 19:30, kur nisnin lajmet kryesore të mbrëmjes, për të protestuar kundër propagandës së medieve shtetërore serbe, sidomos pas mbylljes së të gjitha medieve në shqip, me përjashtim të njërës. Këto protesta simbolike na bënin të zëshëm, na e ushqenin ndjesinë e përkatësisë dhe na ndihmonin ta shfrynim sadopak zemëratën që ndienim.
Çka sot njihet thjesht si vitet e ‘90 në Kosovë, ishte një dekadë e mbushur me ndryshime të thella strukturore dhe kulturore, të formësuara nga pasiguria, dhuna shtetërore dhe ballafaqimi me vështirësi të mëdha. Shfuqizimi i autonomisë së Kosovës, në vitin 1989, shënoi fillimin e fundit të Jugosllavisë, ndërsa ngjarjet, që u shpalosën më pas, e shpërfaqën hapur qëndrimin nacionalist serb se shqiptarët ishin “të tjerët” e përbetuar — barbarë kuazi njerëzorë, pjesëmarrja e të cilëve në modernitetin jugosllav, apo madje edhe vetë ekzistenca e tyre, ishte e lejueshme vetëm nën sundimin serb.
Kjo logjikë koloniale u trashëgua nga kushtet strukturore të Jugosllavisë, pasi shqiptarët u përjashtuan në mënyrë sistematike nga të drejtat dhe vetëqeverisja. Kushtetuta e vitit 1974 e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë i garantonte Kosovës autonominë, e cila përfshinte disa të drejta ligjore dhe politike, si në nivel individual, ashtu edhe kolektiv, përfshirë qasjen në arsimin e lartë në gjuhën shqipe. Kjo kishte mundësuar krijimin e një klase të mesme, e cila deri në vitet e ’80-a, kishte nisur t’i udhëhiqte institucionet kryesore në Kosovë. Megjithatë, pabarazitë strukturore vazhduan. Trajtimi i shqiptarëve si “të tjerët”, e ushqeu margjinalizimin ekonomik dhe politik, duke e bërë Kosovën rajonin më të varfër, me shkallën më të lartë të papunësisë dhe njërën nga popullsitë më të brishta në Jugosllavi.
Kjo shtypje strukturore dhe racializimi përbënin themelin për ndërtimin dhe riprodhimin shoqëror të diskriminimit, veçanërisht me ngritjen e regjimit të Slobodan Milošević. Milošević, një zyrtar banke i shndërruar në politikan, u bë udhëheqës i Partisë Socialiste të Serbisë në vitin 1987, duke e çuar përpara një valë nacionalizmi, të nxitur tutje nga kriza ekonomike, e cila u karakterizua nga një inflacion i lartë, papunësi dhe borxhe të huaja.
Beogradi, nën udhëheqjen e Miloševićit, tashmë e kishte përcaktuar drejtimin e vet.
Fjalimi i tij, në prill të vitit 1987, në Fushë Kosovë, para rreth 15,000 nacionalistëve serbë, të pakënaqur me gjendjen e rënduar ekonomike, të cilët fajësonin shumicën shqiptare për humbjen e vendeve të tyre të punës, dha shenjat e para të fundit të epokës socialiste. Shprehja kryesore e fjalimit të tij, “Askush nuk guxon t’ju rrahë më”, shënoi fillimin e një periudhe të re — atë të ndryshimit të baraspeshës së pushtetit në federatë, e cila përbëhej nga gjashtë republika dhe dy krahina autonome, drejt një procesi të centralizimit të pushtetit në Serbi. Milošević po shtronte terrenin për dominimin e tij të mëvonshëm politik dhe për politikat nacionaliste, që çuan në shfuqizimin e autonomisë së Kosovës, në vitin 1989.
Prapëseprapë, teksa kufizime të reja politike ashpërsoheshin, rezistenca dhe mobilizimi rriteshin, duke marrë një urgjencë të re përballë shtypjes që përshkallëzohej. Në nëntor të vitit 1988, teksa Milošević shtrëngonte kontrollin, lindi mobilizimi i parë në shkallë të gjerë në kundërshtim të politikës së tij. Rreth 3,000 minatorë — mishërim i idealit socialist të punës jugosllave — u nisën në këmbë nga minierat e Trepçës, në Stantërg të Mitrovicës, drejt Prishtinës, një distancë prej rreth 45 kilometrash. Të veshur trashë për t’u mbrojtur nga i ftohti i nëntorit, ata mbanin pankarta, flamuj jugosllavë dhe të Shqipërisë, si dhe portretin e Titos, duke marshuar në mbrojtje të asaj që nuk pranonin ta dorëzonin: autonominë e Kosovës.
Beogradi, nën udhëheqjen e Miloševićit, tashmë e kishte përcaktuar drejtimin e vet. Më 23 mars 1989, teksa Kuvendi i Kosovës mblidhej në rrethana të jashtëzakonshme për t’i ratifikuar ndryshimet kushtetuese, rrugët e Prishtinës u mbushën me tanke. Brenda Kuvendit, autonomia e Kosovës u shpërbë — pika kulminante e një projekti ideologjik, që synonte ta ripërcaktonte identitetin e shqiptarëve si të huaj përbrenda federatës jugosllave.
Me shfuqizimin e autonomisë së Kosovës, u vendos ligji ushtarak, që krijoji de facto një “gjendje të jashtëzakonshme”, e cila thelloi sistemin e aparteidit, me segregim etnik dhe dhunë sistematike shtetërore. Shpejt pasuan korniza të reja ligjore, me Parlamentin serb që miratoi ndryshimet kushtetuese. Politikat ligjore, në mënyrë cinike të emëruara me tituj, si “Plani për Paqe, Liri, Barazi, Demokraci dhe Mirëqenie në Kosovë”, hodhën themelet për një kontroll të gjithmbarshëm të shtetit, nga fabrikat deri te forcat e policisë.
Secila formë e jetës publike dhe institucionale u militarizua: tanke dhe forca policore patrullonin ditë e natë, duke veçuar në mënyrë racore shqiptarët; policia mori nën kontroll RTP, radion dhe televizionin e Prishtinës, duke ndaluar çdo transmetim në gjuhën shqipe; pothuajse të gjithë nëpunësit publikë shqiptarë, filluan të pushoheshin nga puna nëpër institucione shtetërore si në sistemin gjyqësor, në banka apo forcat policore.
Nën regjimin autoritar të Miloševićit, tubimet u shpallën të paligjshme; më shumë se dy persona nuk guxonin të ecnin bashkë në hapësira publike. Askush nuk u kursye nga totaliteti gjithpërfshirës i segregimit dhe përjashtimit. Kosova u shndërrua në një vend të ndarë: serbët, që përbënin më pak se 10% të popullsisë, mbanin pushtetin në të gjitha institucionet, ndërsa shqiptarët ishin plotësisht të shtypur.
Dhuna shtetërore dhe racializimi në vitet e ’90-a, të zbatuara përmes pranisë së ashpër ushtarake dhe policore, nuk lanë vend për shqiptarët brenda regjimit të ri autoritar. Përballë përjashtimit sistematik dhe mungesës së çdo mjeti ligjor apo institucional për t’u mbrojtur, shqiptarët iu kthyen rezistencës të organizuar civile, që ishte e rrënjosur në parimet e të drejtave të njeriut dhe përpjekjes paqësore. Në kundërshtim të autoritetit të regjimit autoritar të Miloševićit dhe të shtetit jugosllav, i cili deri në vitin 1992 u reduktua vetëm në Serbi dhe Mal të Zi, Kosova shpalli pavarësinë nga Serbia dhe Jugosllavia, ratifikoi kushtetutën e re, krijoi një sistem të pavarur politik, përfshirë Partinë e Gjelbër, zgjodhi kritikun letrar, Ibrahim Rugova për president dhe krijoi një sistem të tatimeve. Ky sistem, i njohur si Fondi i 3%, mobilizoi diasporën për ta mbështetur infrastrukturën e rezistencës paqësore.
Në vend që t’i formësonte kërkesat e saj në terma të ngushtë nacionalistë, lëvizja u pozicionua brenda diskurseve të demokracisë dhe lirisë, si për ta mobilizuar solidaritetin ndërkombëtar, ashtu edhe për të mbetur e përkushtuar ndaj parimit të mosdhunës. Rezistenca ishte paqësore, kryesisht për arsye pragmatike: për t’i sfiduar dhe thyer paragjykimet e përhapura rreth shqiptarëve si “primtivë” dhe “të dhunshëm”, por mbi të gjitha, për ta shmangur përshkallëzimin e mëtejshëm të dhunës.
Këto struktura formale të rezistencës dhe veprimit politik u bënë të mundshme vetëm përmes solidaritetit të ndërthurur në forma të përditshme të mosnënshtrimit, qoftë përmes shkollave dhe rrjeteve të fshehta të kujdesit shëndetësor, apo përmes kërcitjeve të gjithmbarshme të tenxhereve dhe çelësave në ballkone, kundër heshtjes së okupimit. Lëvizja e grave, në veçanti, ishte shembull i fuqishëm i mënyrës se si solidariteti u rrënjos në akte të përditshme të rezistencës, duke krijuar hapësira të kundërshtisë dhe duke sfiduar totalitetin e segregimit. Megjithatë, njëkohësisht, aktivizmi dhe solidariteti i grave në vitet e ’90-a shpesh është heshtur në rrëfimet historike të rezistencës gjatë dekadës. Ky artikull synon t’i sjellë në vëmendje ngjarjet dhe veprimtaret e lëvizjes feministe, duke theksuar fuqinë që konteksti dhe solidariteti luajtën përgjatë dekadës.
Drejt politikave të shpresës
Në prag të dekadës së re në Kosovë, reagimi i parë ndaj shfuqizimit të autonomisë, pushimit masiv të punëtorëve/eve nga puna, mbylljes së Universitetit të Prishtinës dhe shkollave të mesme në gjuhën shqipe, si dhe ndaj dhunës sistematike policore ndaj të gjitha shtresave të shoqërisë, ishte përmes muajsh të tërë protestash masive. Ndaj këtyre protestave, policia u përgjigj me dhunë brutale dhe arrestime masive. Vlerësohet se midis janarit dhe shkurtit të vitit 1990, të paktën 30 protestues shqiptarë u vranë dhe mbi 1,000 u burgosën. Mesazhi i dhunës policore ishte i qartë: të gjithë e të gjitha ishim të dyshuar/a dhe tashmë të shpallur fajtorë/e, thjesht sepse ndodheshim aty.
Grevat, shpeshherë të organizuara nëpërmjet sindikatave, u bënë një nga format kryesore të rezistencës. Më 3 shtator 1990, u thirr një grevë e përgjithshme te të gjithë/a punëtorët/et shqiptarë/e. Në mesin e atyre që morën pjesë ishte edhe nëna ime dhe kolegët/et e saj. Pas grevës, ajo u pushua nga puna, siç ndodhi me shumë të tjerë/a që morën pjesë. Ndërkohë, drejtorë të rinj emëruan nën masat shtypëse, veçanërisht në sektorin e arsimit dhe ndaj punëtorëve u bë presion të deklaronin besnikëri ndaj ligjeve të reja. Pjesëmarrja në greva dhe refuzimi për t’iu nënshtruar regjimit shpesh çonin në largim nga puna.
Duke i bashkuar mosbindjen me njëfarë logjike të improvizimit, lindi infrastruktura e re mobilizimit dhe një sistem i ri i kundërshtisë.
Dëbimi masiv nga vendet e punës u bë nën pretekstin e shkurtimeve ekonomike — njohur me termin famëkeq si “teprica teknologjike” — një masë që, çuditërisht, goditi vetëm punëtorët shqiptarë. Vetëm në vitin 1990, rreth 45% e 164,210 punëtorëve/eve shqiptarë/e të Kosovës humbën vendet e punës për shkak të këtyre masave. Përfundimisht, gati 90% e shqiptarëve/eve të Kosovës u pushuan nga puna. Duke qenë se shqiptarët nuk kishin qenë kurrë plotësisht të integruar në tregun e punës në sistemin socialist, këto dëbime masive i lanë ata pa asnjë siguri sociale dhe shëndetësore, pa sigurim pensional, pa ndihma financiare apo përfitime sociale. U humb çdo lloj mbështetjeje shtetërore.
Shqiptarët e Kosovës u gjendën para luftës për mbijetesë, duke krijuar ndërvarësi që forcuan ndjenjën e komunitetit. Duke i bashkuar mosbindjen me njëfarë logjike të improvizimit, lindi infrastruktura e re mobilizimit dhe një sistem i ri i kundërshtisë.
Kur mjekëve/eve iu ndalua ushtrimi i profesionit, ata/o vazhduan të punonin në klinika të improvizuara, ofruan shërbimet e tyre në hapësira private dhe shkuan nëpër shtëpitë e komuniteteve rurale dhe atyre më të margjinalizuarve. Krijimi i hapësirave alternative për ushtrimin e mjekësisë dhe edukimin e kuadrove të reja të studentëve/eve të mjekësisë, mundësoi ndërtimin e një tjetër infrastrukture të rëndësishme. Gjatë gjithë dekadës, breza të njëpasnjëshëm të profesionistëve/eve të shëndetësisë u formësuan në këto hapësira. Përveç kësaj, filluan të funksiononin shumë klinika private.
Kur na u ndalua hyrja në shkolla, mësimdhënësit/et tanë/ona na ftuan nëpër shtëpitë e tyre për biskota e për t’i ndjekur orët e pasdites, duke nisur vullnetshëm atë që më vonë do të njihej si sistemi paralel i shtëpive-shkolla. Deri në vitin 1992, mbi 3,000 hapësira private — shtëpi, garazhe, xhami dhe kisha — u shndërruan në klasa.
Me mbylljen e shkollave dhe universiteteve për shqiptarët, në vitet ‘90 u krijua një sistem arsimor i vetëorganizuar, i ndërtuar mbi solidaritetin. Shtëpitë dhe banesat private u shndërruan në klasa të improvizuara, duke siguruar vazhdimësinë e arsimit përkundër represionit shtetëror. Foto: Arkivi i Agim Sylejmanit.
Ky sistem varej nga shumëçka. U mbështet në solidaritetin e sinqertë të mësimdhënësve/eve, të cilët/at, vitet e para punuan pa pagesë dhe pastaj morën paga modeste nga Fondi i 3%. Varej nga prindërit, të cilët dhuronin dru për ngrohje dhe ndërtonin karrige e banka. Varej nga nxënësit/et, të cilët pastronin klasat e tyre e të shtunave pastronin edhe dritaret e shtëpive. Varej në kultivim të komunitetit, teksa krijuam gazetat tona shkollore, si “Feniksi”, dhe si gjimnazistë vizituam dyqane e biznese të vogla shqiptare, duke kërkuar kontribute modeste, për t’i mbuluar shpenzimet e shtypit. Por më e rëndësishmja, sistemi i shtëpive-shkollave mbështetej tek njerëzit që, me zemërgjerësi, hapën dyert e shtëpive të tyre për gati një dekadë.
Kur shqiptarëve iu ndalua hyrja në teatër, ekspozita dhe koncerte, hapësirat, si teatri “Dodona”, buruan si vende alternative të rezistencës. “Dodona” fillimisht ishte teatër kukullash, i themeluar në vitin 1987, në një hapësirë të vogël, me një skenë dhe 167 ulëse. Teatri funksiononte në rrethana të pazakonta, në njërën nga rrugicat e ngushta të Prishtinës, duke ia arritur disi të operonte pa rënë në sytë e regjimit, kryesisht falë famës dhe gjenialitetit të aktorit dhe regjisorit, Faruk Begolli.
Begolli, aktor i shquar në kinematografinë jugosllave, gjeti një formë për ta marrë me qira hapësirën, e cila, nën masat speciale, nuk përdorej shpesh. Për më tepër, falë statusit të tij si yll, ia doli ta bindte drejtorin serb dhe policinë gjithmonë të pranishme, se shfaqjet që i vendosnin në skenë, ishin thjesht komedi dhe se publiku thjesht argëtohej. Ai e përdori humorin si formë të kundërshtisë dhe, bashkë me aktoren dhe regjisoren, Melihate Qena dhe shumë të tjerë, e udhëhoqi teatrin e kukullave, duke krijuar një teatër rezistence.
Teatri “Dodona” organizonte shfaqje kukullash për fëmijë gjatë ditës dhe shërbente si sallë koncertesh për grupet muzikore të reja. U bë gjithashtu shtëpi larg shtëpisë e teatrit të Kosovës, i cili ishte mbyllur, si dhe shkollë për aktorët/et dhe regjisorët/et e rinj/eja. Teatri mbahej falë të ardhurave nga biletat e shfaqjeve të njohura. Shkuarja në teatër u shndërrua në akt të mosbindjes politike, një shprehje e agjencisë individuale dhe kolektive, ku vetë prania në turmë, që nuk përfshinte protesta të drejtpërdrejta apo përplasje me policinë, përbënte formë rezistence. Nga viti 1997, edhe galeria “Dodona” u funksionalizua, duke hapur ekspozita në lagje dhe duke u krijuar hapësirë sidomos artistëve/eve të rinj/eja pamorë/e, për t’i ekspozuar dhe shitur veprat e tyre. Gjithashtu, veprat e temave të diplomës së studentëve/eve të artit u ekspozuan shpesh në atë galeri.
Një tjetër hapësirë rezistence ishte restoranti i njohur “Hani i dy Robertëve”, një kafene dhe vendtakim për ekspozita, performanca solo dhe lexime publike. Artistë si Sokol Beqiri, Gjellosh Gjokaj dhe Zake Prelvukaj, veprat e të cilëve/ave sfiduan shtypjen dhe mbajtën gjallë shprehjen artistike, i ekspozuan punimet e tyre. Ky vend ishte gjithashtu shtëpi për poetë si Ali Podrimja, poezia e të cilit për identitetin dhe zhvendosjen, pasqyronte qëndresën tek e cila shumë njerëz u mbështetën gjatë asaj periudhe. Piktorë/e, filozofë/e dhe intelektualë/e nga Kosova e gjetën shpesh strehën e tyre në këtë hapësirë. Për gazetarë/e, diplomatë/e dhe të gjithë ata/o që vizitonin Kosovën, “Hani i dy Robertëve” u bë ndalesë e rregullt. Aty u vu në skenë edhe drama “Audienca” e Václav Havel, nën regjinë e Fatos Berishës — një vepër që trajtonte bindjen dhe rezistencën, duke e bërë vetë shfaqjen një akt të kohshëm të mosbindjes.
Strukur në rrugica e ngushta dhe skajeve të qytetit, kafenetë dhe restorantet e vogla u shndërruan në galeri dhe salla koncertesh, hapësira për diskutime dhe rezistencë. Gjithçka ndodhte në hapësira gjysmë-private dhe të vogla, duke krijuar kulturë të fshehur dhe duke e rritur ndjenjën e klaustrofobisë. Dyqanet e video-kasetave, që nisën të shfaqeshin në çdo lagje, jepnin me qira filma të pirateruar, kryesisht prodhimet e fundit të Hollywood. Ndërkohë, video-kasetat me përmbajtje të kuruar barteshin dorë pas dore, duke krijuar një formë alternative të shpërndarjes së materialeve kulturore. Videot e realizuara në shtëpi dhe DVD kontrabandoheshin nga një vend në tjetrin, përmes autobusëve të diasporës, që sa shkonte e shtohej, duke shpërfaqur jetën e përditshme të të dyja anëve dhe duke luftuar disi izolimin ekstrem.
Ndërkohë, garazhet e vogla private dhe lokalet e errëta u shndërruan në strehë për adhuruesit e muzikës metal dhe grunge, duke ushqyer një subkulturë të re. Në vitet e ’90-a, prodhimi i muzikës dhe koncertet live u bënë ndër të paktat aktivitete të fshehura, por të qasshme, për të rinjtë e të rejat. Rinia e Prishtinës zhvilloi një subkulturë, duke imituar muzikën dhe modën që e shihnin në filma dhe në Music Television (MTV), duke rimarrë hapësira nga të cilat ishin plotësisht të përjashtuar.
Ta ndaje me tjetrin një ve, një filxhan me miell, një libër, një recetë apo video-kasetë u bë përditshmëri, një mënyrë për ta përballuar bashkë shtypjen.
Izolimi, papunësia dhe mbyllja në shtëpi, për shkak të dhunës policore dhe orëve të gjata policore, i shndërruan përcjelljen e vëmendshme të lajmeve dhe kërkimin e shpërqendrimit përmes argëtimit në një domosdoshmëri, duke e bërë antenën satelitore të vetmen formë komunikimi me botën. Shumica prej nesh nuk kishim pasaporta dhe udhëtimi ndodhte zakonisht vetëm përmes një forme: ilegalisht. Antenat satelitore, që shumë shpejt u bënë dekori i ri i qytetit, e sollën botën brenda dhomave tona të ndejës, ose më saktë, brenda lagjeve tona. Si gjithçka tjetër, ato ndaheshin me fqinjët. Kjo na detyroi t’i mësonim gjuhët angleze dhe gjermane, si dhe t’i pranonim shijet dhe preferencat televizive të fqinjëve, që ishin aq zemërgjerë sa ta ndanin kabllon e antenës satelitore.
Komuniteti i lagjes, i bërë bashkë nga skamja, u shndërrua në burim mbështetjeje dhe solidariteti. Ta ndaje me tjetrin një ve, një filxhan me miell, një libër, një recetë apo video-kasetë u bë përditshmëri, një mënyrë për ta përballuar bashkë shtypjen. Në lagjen time, në “Dardani”, pothuajse çdo ditë në ora 11:00 paradite, gratë e ndërtesës sime, të cilat tashmë ishin kryesisht të papuna, mblidheshin për kafe dhe çaj. Kjo përditshmëri e pirjes së kafesë ishte një formë e shprehjes së kujdesit dhe solidaritetit — një mënyrë për t’u siguruar për mirëqenien e njëra-tjetrës, për ta ndarë barrën e punës riprodhuese dhe për të krijuar strategji të kursimit.
Krijimi i këtyre komuniteteve të kujdesit dhe aleancave të solidaritetit u zgjerua përtej ndërtesave të banimit, duke u shndërruar në struktura gjysmë-formale, të njohura si “komitete të solidaritetit”. Këto organizime grupore vepronin sipas parimit “familja ndihmon familjen”, duke siguruar ushqim, veshje dhe mbështetje bazike për ata që ishin më në nevojë. Duke qenë në kontakt të drejtpërdrejtë me komunitetin, këto grupe i njihnin më mirë nevojat e tyre, gjë që ua mundësonte t’i lidhnin me organizata më të mëdha humanitare, si shoqatën “Nëna Terezë” dhe Këshillin për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, që dokumentonte shtypjen dhe dhunën.
Rezistenca e përditshme, e manifestuar përmes akteve të kujdesit, dhurimit, shpresës dhe mirëmbajtjes, ishte akt i vetëdijshëm i sfidimit të regjimit.
Rezistenca e përditshme, e manifestuar përmes akteve të kujdesit, dhurimit, shpresës dhe mirëmbajtjes, ishte akt i vetëdijshëm i sfidimit të regjimit dhe mbetet njëri nga aspektet më pak të dokumentuara të strukturës shoqërore të viteve të ‘90-a. Prapa euforisë kolektive për t’iu bashkuar partive politike, për ta ndërtuar dhe mirëmbajtur infrastrukturën e sistemit të shtëpive-shkollave, sistemit shëndetësor dhe pjesëmarrjes në protesta, ishin tavolinat e kuzhinës. Shpeshherë, mu aty merrnin formë këto politika — hapësira ku fomësohej politika dhe të qenit politik.
Aktivizmi dhe solidariteti i grave
Vendi prej të cilit gratë flasin është shpesh i padukshëm dhe vazhdon të skajohet e të mbetet i panjohur në rrëfimet historike. Shkatërrimi brutal i infrastrukturave shoqërore e ndryshoi strukturën e shoqërisë, duke i shtyrë gratë, sidomos ato të zonave rurale, edhe më në cep të sferës shtëpiake, nën mëshirën e strukturave patriarkale të familjes dhe izolimit. Megjithatë, kjo dekadë vendosi shumë gra në krye të ndërtimit të komunitetit, duke e bazuar aktivizmin e tyre në ndihmën e ndërsjellë dhe manifestimin e solidaritetit.
Përjashtimi i grave nga institucionet dhe hapësira publike i motivoi ato të angazhohen në vullnetarizëm dhe kujdes komunitar, duke krijuar një bazë të fortë për politizimin dhe lulëzimin e lëvizjes së grave. Përbrenda këtyre strukturave, nën kushte të dhunës shtetërore, gratë kërkuan transformim radikal të shoqërisë. Ato përqafuan një identitet të ri, të formësuar nga aktivizmi në rritje — si diçka e re, jashtë kontrollit të partive politike dhe si mjet që u ofronte agjenci, legjitimitet dhe shpresë në komunitetet e tyre. Siç u shpreh aktivistja e shquar, Sevdije Ahmeti, në një intervistë të vitit 2015: “Ne e quanim veten aktiviste. Aktiviste për të drejtat e njeriut dhe të drejtat e grave, ishim aktive në rezistencën kundër regjimit të Miloševićit dhe aktive në komunitetet tona”.
Ndërkombëtarizimi i kauzës së rezistencës civile dhe luftës në Kosovë ishte një nga shtyllat kryesore të rezistencës së viteve të ’90-a dhe, në këtë drejtim, gratë patën rol udhëheqës. Ato krijuan rrjete rajonale dhe ndërkombëtare, duke ndërtuar aleanca mes vete dhe me gra nga rajoni e përtej.
Si rezultat, hapësira të reja dolën në sipërfaqe, duke u mundësuar grave ta përjetonin të qenit politikisht aktive si asnjëherë më parë. Kur një grup aktivistesh nga Prishtina mori pjesë në Konferencën Botërore për të Drejtat e Njeriut, të organizuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB) në Vjenë, në vitin 1993, ato hasën në një kornizë dhe fjalor ndërkombëtar, i cili ishte i aplikueshëm në punën që tashmë po e bënin në Kosovë. Ky diskurs ndërthurej me rezistencën paqësore dhe gramatikën e të drejtave, lirive, demokracisë dhe vetëvendosjes, të cilat ishin në thelb të lëvizjes paqësore në Kosovë.
Kjo konferencë shtroi udhën për diskursin ndërkombëtar lidhur me të drejtat e njeriut që erdhi pastaj, veçanërisht kur është fjala te kornizimi i të drejtave të grave si të drejta të njeriut. Motoja “të drejtat e grave janë të drejta të njeriut”, ishte i qartë dhe i prekshëm në kontekstin shoqëror dhe politik të Kosovës. Gratë shqiptare të Kosovës tashmë vepronin brenda kësaj kornize, edhe pse ajo buroi si parim kyç i praktikës më të gjerë feministe në vitet e ’90-a. Në një intervistë të vitit 2014, Sevdija kujtonte se, gjersa grave shqiptare të Kosovës u ishin mohuar të gjitha të drejtat, kërkesa themelore për respektimin e të drejtave të njeriut, u shfaq në të gjithë Kosovën. Hapësira të reja lindën me këtë vizion të aktivizmit dhe solidaritetit të grave, dhe me mbështetjen e solidaritetit feminist në nivel botëror.
Në vitin 1993, Sevdija dhe aktivistja për të drejtat e njeriut, Vjosa Dobruna pranuan një donacion të vogël, pas një takimi feminist ndërkombëtar në Itali. Ato shprehën nevojën për një qendër për gratë në Prishtinë. Një ngjarje për mbledhje fondesh u organizua në mbështetje të kësaj nisme dhe, përmes një donacioni të vogël, u sigurua qiraja për disa muaj për Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve, që u bë pikë referimi për lëvizjen feministe në Prishtinë gjatë viteve të ‘90-a. Qendra u krijua për të qenë një hapësirë e sigurt për gratë, duke ofruar shërbime gjinekologjike dhe pediatrike, një vend ku gratë mund t’i ndanin përvojat dhe sfidat e përditshme, si dhe një qendër për dokumentimin e shkeljeve të të drejtave të njeriut. Ishte gjithashtu vend për punëtori feministe. Me fjalë të tjera, ishte një hapësirë për organizim dhe aktivizëm.
aktivistet feministe krijuan hapësira për gra dhe vajza, hapësira që do t’i tejkalonin kufijtë e kohshmërisë, që do të lidhnin breza të ndryshëm, klasa shoqërore dhe përkatësi etnike, duke shkëmbyer strategji, aftësi dhe, mbi të gjitha, duke ushqyer shpresë.
Solidariteti ka qenë gjithmonë në qendër të praktikës feministe, duke u bërë element qenësor i feminizmit global në fund të shekullit XX. Përvojat e feminizmit të grave të zeza dhe e grave në kontekste koloniale, nxorën në pah shumësinë e përpjekjeve dhe domosdoshmërinë e ndërlidhjes me lëvizje të tjera. Siç u shpreh shkrimtarja feministe, Audre Lorde, në një fjalim në Universitetin e Harvardit, gjatë Muajit të Historisë së Zezë në vitin 1982: “Nuk ka përpjekje për një çështje të vetme, sepse nuk jetojmë jetë me një çështje të vetme”. Për më tepër, ta shohësh solidaritetin si praktikë politike kërkon tejkalimin e të kuptuarit të solidaritetit thjesht si dhembshuri. Ngjashëm, autorja dhe teoricienia, bell hooks, argumentoi: “Solidariteti nuk është e njëjta gjë si mbështetja… Solidariteti kërkon përkushtim të vazhdueshëm dhe të qëndrueshëm”.
Gratë në Kosovë, përmes rrjeteve të reja feministe, krijuan shoqëri, shkëmbyen përvoja, burime dhe aftësi, duke i dhënë njëra-tjetrës hapësirë dhe legjitimitet, si në nivel ndërkombëtar, ashtu edhe atë vendor. Kjo strategji përfshinte angazhimin për ndërtimin e komunitetit, ofrimin e ndihmës, edukimit, ndërgjegjësimin, angazhimin në peticione, organizimin, dokumentimin e dhunës, pjesëmarrjen në protesta, përkthime dhe krijimin e rrjeteve lokale dhe ndërkombëtare të solidaritetit. Për më tepër, aktivistet feministe krijuan hapësira për gra dhe vajza, hapësira që do t’i tejkalonin kufijtë e kohshmërisë, që do të lidhnin breza të ndryshëm, klasa shoqërore dhe përkatësi etnike, duke shkëmbyer strategji, aftësi dhe, mbi të gjitha, duke ushqyer shpresë.
Kujtimi im i parë për Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve është prej kur isha adoleshente, në vitin 1996, gjatë punëtorisë sime të parë feministe rreth zgjidhjes paqësore të konflikteve, që u bashkëorganizua me “Gratë në të Zeza” nga Beogradi. Më kujtohet sesi, me kujdes, shtyja anash dollapin që e fshihte derën e bodrumit — një hapësirë ku takova dhe krijova miqësi me disa nga feministet e jashtëzakonshme, që ishin në krye të lëvizjes së grave.
Ndër to ishin Sevdija dhe Vjosa, themeluese dhe udhëheqëse të qendrës, të cilat ishin ndër gratë e parat që udhëtuan nëpër Kosovë për t’i dokumentuar dhe mbështetur të mbijetuarat e dhunës seksuale të kryer nga ushtria. Igballe Rogova dhe Safete Rogova themeluan shoqatën “Motrat Qiriazi” dhe e vendosën aktivizmin e tyre në zonat rurale, një qasje që më vonë e kuptuan se ishte aktivizëm feminist i bazuar në komunitet. Sidomos në rajonin e Hasit, ato punuan nga afër me gratë në çështje të ndryshme, duke krijuar emisione radiofonike teatrale, një gazetë për gratë dhe duke u përqendruar në arsimimin e vajzave. Ato gjithashtu organizuan ndarjen e çmimeve për poezinë dhe prozën më të mirë, duke u ofruar grave një platformë dhe duke i inkurajuar ato që ta shprehin zërin e tyre.
Motrat Qiriazi organizuan aktivitete, përfshirë emisione teatrale dhe botimin e gazetave, në rajonin e Hasit në Kosovë gjatë viteve ‘90. Foto: Arkivi i Safete Rogova.
Gratë e tjera të përfshira në lëvizje përfshinin Shukrije Gashin, aktiviste feministe dhe poete, e cila u burgos për aktivizmin e saj politik në vitet e ’80-a dhe Nora Ahmetajn, aktiviste feministe dhe për të drejtat e njeriut. Të dyja ishin ndër gratë, të cilat dokumentuan shkeljet sistematike të të drejtave të njeriut, shkruan dhe ndërtuan rrjete në lëvizjet feministe rajonale. Të dyja ishin gjithashtu pjesë e rrjetit feminist dhe anti-luftë, “Gratë në të Zeza” gjatë viteve të ’90-a, që protestoi kundër militarizmit, nacionalizmit dhe dhunës shtetërore përmes tubimeve të heshtura dhe akteve të tjera të rezistencës civile në mbarë rajonin. Në lëvizje ishte edhe Naxhije Buçinca, arsimtare dhe njëra nga themelueset e Forumit të Grave të Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK). Së bashku me bashkëshortin e saj, ajo bashkëthemeloi Grupin e Krijuesve dhe Veteraneve të Arsimit në Kosovë, me përqendrim kryesisht në arsim dhe çrrënjosjen e analfabetizmit. Ndërkohë, Sazana Çapriqi, profesore e letërsisë, ishte njëra nga themelueset e “Sfinga”, një prej serive të para të botimeve feministe në Kosovë. “Sfinga” nuk botoi vetëm vepra origjinale lidhur me çështjet gjinore, por gjithashtu përktheu në shqip letërsi ikonike feministe, si veprat e Virginia Woolf, Simone de Beauvoir dhe Audre Lorde.
Këto ishin vetëm disa nga shumë gra të jashtëzakonshme që u angazhuan në këtë lëvizje. Së bashku, ato mblidheshin shpesh në bodrumin e qendrës, edhe në fund të viteve të ‘90-a, për të organizuar disa nga protestat më të rëndësishme të grave dhe për të shkruar raporte, që më pas i shpërndanin ndërkombëtarisht. Ishte një hapësirë solidariteti, rrjetëzimi dhe rezistence.
Forumi i Grave i LDK ishte i lidhur ngushtë me vetë partinë, ndërsa Lidhja e Gruas Shqiptare — nën udhëheqjen e Flora Brovinës, Greta Kaçinarit, Sanije Gashit, Afërdita Saraçini-Kelmendit, Kimete Agajt dhe Hanumshahe Iliazit — organizoi shumicën e protestave të grave në fillim të viteve të ’90-a. Ndërkohë, një rrymë më feministe u shfaq përmes organizatave si “Motrat Qiriazi”, “Gratë në të Zeza”, “Elena” dhe Shoqata Humanitare e Grave; deri në vitin 1997, një numër i konsiderueshëm organizatash joqeveritare ishin përqendruar në çështjet e grave.
Në qendër shkova si anëtare e një tjetër organizate të grave, “Media Project”, e themeluar nga Xheraldina Buçinca-Vula dhe Afërdita Saraçini-Kelmendi. Në ditët e para të “Media Project”, në vitin 1995, dhjetëra vajza adoleshente mblidheshin rreth tryezës së kuzhinës dhe sallonet e shtëpive të Xheraldinës dhe Afërditës. Ato krijuan një hapësirë të domosdoshme për vajzat e reja, të cilave u mungonin plotësisht vendet ku të mblidheshin dhe të mësonin. Ne, një grup prej rreth dhjetëra vajzash gjimnaziste, takoheshim rregullisht dhe ndjeknim kurse joformale dhe trajnime për gazetari, kompjuterë, fotografi dhe zgjidhjen paqësore të konflikteve. Herë pas here, lexonim edhe poezi feministe, të shkruara nga Shukrija dhe Xheraldina. Ishte hapësirë për të shkëmbyer shkathtësi e fuqizim dhe për të ndërtuar komunitet.
Nga mesi i viteve të ’90-a, në një peizazh politik në ndryshim, si në nivel vendor ashtu edhe rajonal, aktivistet përballeshin me tensione si brenda vendit ashtu edhe në rrafshin ndërkombëtar. Duke qenë se përpjekjet e grave në Kosovë ishin rrënjësisht të ndërthurura me luftën kombëtare, zgjerimi dhe manifestimi i solidaritetit ishin shpesh vështirë të viheshin në praktikë. Ishte veprim sfidues për aktivistet që t’i tregonin përjetimet dhe mundimet e tyre me një audiencë që ishte shpesh skeptike ndaj ndërlidhjes së lëvizjes feministe me çlirimin kombëtar.
Aktivistet gra të viteve të ’90-a u sfiduan vazhdimisht, si në nivel vendor, ashtu edhe ndërkombëtar, për ta pozicionuar luftën e tyre brenda lëvizjes së rezistencës paqësore ose lëvizjes ndërkombëtare të grave. Në vitin 1995, Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve nisi të kryente hulumtime specifike për jetën e grave në Kosovë. Hulumtimi për jetën e grave, shëndetin, ekonominë dhe planifikimin familjar, nga disa elita politike, u kritikua si i papërshtatshëm dhe i panevojshëm, në një kohë kur lufta për çlirimin kombëtar ishte në qendër të vëmendjes. Nga ana tjetër, raporti kombëtar i përgatitur për Konferencën e Katërt Botërore për Gratë, organizuar nga OKB në Pekin në vitin 1995, i hartuar nga Sevdija, Afërdita, Edita Tahiri dhe Mustafe Blakaj, hasi në kritika ndërkombëtare për shkak të përqendrimit të tepërt te shtypja ndaj shqiptarëve të Kosovës dhe rrethanat e përgjithshme politike në Kosovë, në vend se të trajtonte hollësisht pozitën e grave në Kosovë.
Këta shembuj ilustrojnë barrën e “motërzimit botëror” dhe vështirësinë e të qenit e përkushtuar ndaj punës me bazë komunitare lokale, ndërkohë që angazhohesh në rrjete feministe ndërkombëtare gjatë okupimit. Përveç kësaj, pasqyrojnë heterogjenitetin e lëvizjes, si në nivel botëror, ashtu edhe në Kosovë. Solidariteti feminist, në veçanti, duhet t’i njohë strukturat e ndërthurura të shtypjes në jetën e grave dhe të bazohet në besim, duke u mundësuar grave t’i përcaktojnë vetë përpjekjet e tyre.
Mbajtja e baraspeshës mes punës me bazë në komunitet dhe rrjetëzimit ndërkombëtar, kërkonte artikulim të vazhdueshëm dhe rritje. Si i tillë, kultivimi i ndërgjegjes feministe ishte i pandashëm nga përjetimet e tyre; gratë që angazhoheshin në aktivizëm komunitar dhe veprim politik dilnin prej tij të ndryshuara.
Deri në vitin 1997, një varg organizatash joqeveritare po vepronin në Kosovë. Këto përfshinin:
– Motrat Qiriazi (1990)
– Rrjeti i Motrave Serbe (1992)
– Lidhja e Gruas Shqiptare (1992)
– Mikja (1992)
– Krijueset dhe Veteranet të Arsimit të Kosovës (1993)
– Qendra për Mbrojtjen e Gruas dhe Fëmijës, QMGF (1993)
– Gratë në të zeza – Kosova (1994)
– Legjenda (1995)
– Media Project (1995)
– Aureola (1996)
– Elena (me vonë Liria) (1997)
– Sfinga (1997)
Burimi: Farnsworth, N. (2008). History is Herstory Too: Historia e grave në shoqërinë civile në Kosovë, 1980-2004. Prishtinë: Qendra Kosovare për Studime Gjinore.
Ky përshkrim i shkurtër ilustron një aspekt të aktivizmit dhe lëvizjes së grave në vitet e ’90-a, si dhe potencialin e solidaritetit të shumëfishtë për transformim. Gjithashtu, tregon se si presioni dhe vështirësitë mund të mundësojnë dhe të nxisin mobilizime të jashtëzakonshme. Rrugët, aspekti tjetër i aktivizmit, ishin gjithashtu hapësira të shfaqjes dhe fuqizimit të pranisë së grave në lëvizje. Protesta nënkuptonte paraqitjen e trupave që kishin rëndësi në këtë përpjekje.
Protestat e grave ishin një tipar përcaktues i viteve të ’90-a, megjithatë rrëfimet e tyre ishin dhe shpesh vazhdojnë të mbesin të panjohura. Protesta e parë ndodhi qysh në vitin 1990, kur tensionet politike kishin filluar të thelloheshin dhe Jugosllavia po shkonte drejt shpërbërjes. Atë vit, gratë u mblodhën si nëna për paqe dhe kundër dhunës.
Më 8 mars 1990, mbi platon e Qendrës Rinore “Boro Ramizi”, ato lexuan një letër të hapur drejtuar udhëheqjes jugosllave dhe zyrtarëve ushtarakë, duke kërkuar llogaridhënie për vrasjet e 54 të rinjve shqiptarë — rekrutë 18-vjeçarë — të cilët kishin vdekur mes viteve 1981 dhe 1990, gjatë shërbimit të detyrueshëm në ushtrinë jugosllave. Të rinjtë ktheheshin në arkivole pasi vriteshin, viktima të ngacmimit dhe racizmit.
Përmbledhje e deklaratave të lexuara në protestat e 8 marsit 1990:
“Ne, nënat shqiptare, ngrisim zërin dhe kërkojmë:
Që lufta në Kroaci të ndalet menjëherë,
Që ushtarët shqiptarë të trajtohen në mënyrë të barabartë me ushtarët e kombeve dhe kombësive të tjera në vend,
Që vrasjet e ushtarëve shqiptarë të ndalen,
Që të gjithë ushtarët shqiptarë të burgosur për dezertim nga radhët e Ushtrisë Popullore Jugosllave (JNA) apo për refuzimin e shërbimit ushtarak, të lirohen dhe të amnistohen, ndërsa përndjekja e ushtarëve shqiptarë nga policia ushtarake dhe civile të ndalet,
Që të gjithë ushtarët shqiptarë ta kryejnë shërbimin ushtarak në Kosovë”.
(Tërmkolli, 2009, 97)
Heshtja ishte një element përcaktues i të gjitha protestave, përfshirë edhe këtë, siç e kujtonte Afërdita në një intervistë në vitin 2016: “Nga frika e provokimeve që mund të shkaktonin të infiltruarit e mundshëm të policisë, u thamë grave të qëndronin të heshtura, që të mos provokonim arrestime. Atë mëngjes, përpara protestës, ishim marrë në pyetje nga policia dhe e dinim që ata po kërkonin pretekst për të na arrestuar. Një thirrje e vetme ‘Kosova Republikë’ do të na kishte dërguar të gjitha organizatoret në burg“.
Ndërsa protestat u ndalën nga viti 1992 deri në 1996 — për shkak të kufizimeve të vetëvendosura nga lëvizja e rezistencës paqësore, e cila synonte t’i shmangte përplasjet — heshtja mbeti element i fuqishëm, pasi gratë ishin të parat që i rinisën protestat. Heshtja ishte simbol i fuqishëm i qetësisë dhe përbashkimitt, përmes së cilës gratë bashkuan qytetarët kundër dhunës dhe zgjeruan lëvizjen. Shumë protesta nisën si protesta të heshtura, ku heshtja jehonte dhimbjen, kohët e zymta dhe qëndresën stoike.
Nënshkrimi i Marrëveshjes së Dejtonit në vitin 1995, që i dha fund luftës në Bosnjë e Hercegovinë, ishte ngjarje kyçe politike që i shtyu shumë aktivistë/e t’i rishqyrtonin strategjitë e tyre të rezistencës. Në Kosovë, kishte pritshmëri se marrëveshja do të ofronte zgjidhje edhe për Kosovën. Në vend të kësaj, shpërfilli plotësisht vitet e rezistencës paqësore dhe dhunën sistematike. Kosova nuk u përmend fare, kurse Miloševići u shpall paqebërës. Lënia jashtë e Kosovës nga bashkësia ndërkombëtare e thelloi zemërimin.
Më 21 prill 1996, kur Armend Daci, një student i mjekësisë, u vra me snajper para banesës së tij, kjo ngjarje riktheu kujtimet rrëqethëse të snajperëve, me të cilët ishte gjuajtur mbi civilët rrugëve të Sarajevës, gjatë viteve të mëparshme. Atë mbrëmje, qindra gra u mblodhën në lagjen “Kodra e Diellit” në Prishtinë, ndezën qirinj në vendin ku u vra Armendi dhe, në heshtje, ecën drejt qendrës së qytetit, duke thyer modalitetin e rezistencës pasive në tubimet publike. Përveç kësaj, Unioni i Pavarur i Studentëve të Universitetit të Prishtinës thirri protestë në mbrëmjen e 26 prillit, duke u bërë thirrje njerëzve në mbarë Kosovën t’i fiknin dritat për pesë minuta dhe të ndeznin qirinj në orën 21:00, ashtu siç kishin bërë në vitin 1990.
Që atëherë, praktikat e rimarrjes së hapësirës publike përmes protestës paqësore, përbënin ndryshim në politikë dhe mobilizimin masiv, si reagim ndaj dhunës në rritje. Policia përdori forcë — gaz lotsjellës, ujë me presion dhe plumba të vërtetë — kundër protestuesve, duke u kthyer te akti i fundit të dramës së shpërbërjes së Jugosllavisë. Përshkallëzimi i dhunës ndryshoi kornizat e rezistencës paqësore. Protestuesit nisën ta shfaqnin hapur pakënaqësinë e tyre, gjë që shënoi ndryshim në qëndrimin ndaj mbrojtjes së armatosur.
Deri në shtator të vitit 1997, Unioni i Pavarur i Studentëve filloi të organizonte ecje nëpër qytet, pas shumë vitesh mungese në rrugë. Ecjet ishin pjesë e procesit të rimarrjes së hapësirës publike; turmat konsideroheshin të paligjshme, më shumë se dy persona nuk mund të ecnin së bashku në hapësira publike. Ky veprim ndihmoi në ushqyerjen e kurajos për protestë dhe përballje me policinë dhe civilët serbë të zemëruar, të cilët shpesh sulmonin protestuesit/et, duke i rrahur ose duke i shtypur me vetura gjatë protestave.
Pak kohë më vonë, më 1 tetor, u organizua protestë masive studentore, duke kërkuar që studentët/et shqiptarë/e të kishin qasje në ndërtesat e Universitetit të Prishtinës. Ndërkohë, në nëntor të vitit 1997, Ushtria Çlirimtare e Kosovës mori pjesë hapur në varrimin e një mësuesi të vrarë në fshatin Llaushë, në Kosovën qendrore, duke e bërë të ditur praninë e saj si në nivel vendor, ashtu edhe ndërkombëtar.
Deri në vitin 1998, rrugët u shndërruan në hapësira kundërshtie ndaj vrasjeve brutale. Masakrat në Drenicë shpërfaqën publikisht llojin e dhunës që regjimi i Miloševićit ishte në gjendje ta ekzekutonte dhe planifikonte ta kryente në të ardhmen. Protestat ishin të rëndësishme jo vetëm sepse shfaqnin hapur kundërshtinë, por edhe sepse fuqizonin performancën simbolike si formë e komunikimit me botën e jashtme.
Në frymën e protestave paqësore, aktivistet gra ishin gjithashtu të parat që reaguan ndaj përshkallëzimit të dhunës, pas masakrave ndaj familjeve Ahmeti dhe Jashari, në shkurt dhe mars të vitit 1998. Mbrojtja e familjeve, grave dhe fëmijëve, si dhe mobilizimi publik në mbështetje të tyre, harmonizoi qasjet e ndryshme mes grave në Forumin e LDK dhe atyre të shoqërisë civile. Gratë u bashkuan nën emrin “Rrjeti i Grave të Kosovës” dhe nisën angazhimin e tyre të përbashkët publik. Marsi i vitit 1998 shënoi muajin kur lëvizja e grave u bë më e dukshme dhe më aktive në hapësirën publike përmes protestave.
Protestat e udhëhequra nga gratë në mars 1998
Ky përbashkim përballë kërcënimit real të luftës, dëshmoi përkushtimin e tyre ndaj paqes dhe pohimin e agjencisë së tyre politike. Çka duhet theksuar këtu është heterogjeniteti i lëvizjes dhe qëndrimet e ndryshme të grupeve të përfshira në protestat dhe lëvizjen e grave. Ky moment kolektiv i veprimit, që u shpërfaq mes kësaj përpjekjeje, solli simbolikë të re, fjalor të ri dhe kërkesa të reja. Ngritja e dy gishtave në shenjë fitoreje dhe demokracie, u bë shenjë e protestës kolektive dhe, në disa raste, edhe mënyrë për ta përshëndetur njëri-tjetrin.
Duke reflektuar për këtë periudhë, nuk mund të mos vërehet hapësira e ngushtë, e cila iu përcaktua grave në këtë artikulim politik. Gratë vazhduan të protestonin si nëna, duke u përshtatur në mënyrë strategjike me gjuhën patriarkale dhe duke shfrytëzuar rendin normativ patriarkal të policisë dhe shoqërisë, i cili ua atribuonte trupave të grave një lloj brishtësie të veçantë. Megjithatë, gratë nuk ndoqën kokë e këmbë këtë skenar patriarkal; akti i protestës jo vetëm që e sfidoi këtë rend, por gjithashtu rriti lëvizjen dhe negocioi pozicionin e tyre. Duke zgjeruar format e rezistencës përmes ndarjes së burimeve, legjitimitetit dhe shumësisë së zërave, gratë ndryshuan modelet e aktivizmit, negociuan përkatësinë dhe, përfundimisht, formësuan rezistencën.
Të mbjellësh shpresë përmes solidaritetit
Kur i shohim lëvizjen e rezistencës civile dhe lëvizjen e grave si pjesë të njëra-tjetrës, krijojmë hapësirë për një ndërlikueshmëri në analizë. Kështu, theksohet gjithashtu ndërlidhja mes lëvizjeve dhe strategjive të rezistencës, duke i bërë ato të rëndësishme edhe sot.
Të shkruash për ngjarje që shumica prej nesh, si studiues/e vendor/e, i kemi hulumtuar gjerësisht dhe i kemi përjetuar vetë, i bie të ndodhesh shpesh mes dy ekstremeve: ofrimit të tepërt apo të pamjaftueshëm të përvojave, në përpjekje për të prodhuar njohuri, që njëkohësisht rithekson rëndësinë e përvojave emocionale. Si gjeneratë, që kemi qenë dëshmitare/ë të këtyre ngjarjeve dhe dhunës së asaj kohe, duhet të këmbëngulim në rikthimin e agjencisë dhe në domosdoshmërinë e ilustrimit të qëllimtë të linjave të shumëfishta të rezistencës, diskurseve, hapësirave dhe, mbi të gjitha, solidariteteve që e kanë mundësuar këtë rezistencë.
Siç e kanë theksuar shumë, ekziston mungesë e narrativës dhe politikave të institucionalizuara të memorializimit për vitet e ’90-a. Nëse mund ta kthej në alegori, e tashmja u ngjan shumë të të ‘90-ave, kur ne ishim fëmijët e prindërve ankthshëm të preokupuar me mbijetesën dhe tranzicionin, në kohë të vështira dhe neve na mbetej t’i krijonim interpretimet tona. Identiteti, mundësia dhe ekzistenca e Kosovës si shtet ndoshta më shpesh janë vënë në dyshim sesa që janë pohuar në historinë e saj të re. Edhe një herë, na takon neve të improvizojmë, t’i plotësojmë zbrazëtitë e rrëfimit, arkivimit, kujtimit dhe dokumentimit. Paradoksalisht, mundësimi që një shumësi zërash dhe përvojash të dalin në sipërfaqei, e bën këtë proces më demokratik dhe plural.
Si gjeneratë e gdhendur nga betejat, refuzojmë t’i reduktojmë përvojat tona në disa ngjarje të izoluara dhe e dimë se nevojiten komunitete të forta dhe të mëdha për t’ia dalë. E kemi përjetuar dëshpërimin e të qenit të zhveshur nga të drejtat, të të jetuarit nën dhunë, të qenit të çnjerëzuar e në gjendje emergjente e prapëseprapë, përkundër gjithçkaje që ishte kundër nesh, ne shpresuam dhe ndërtuam rrjete solidariteti. Është detyrë e jona të gjejmë mënyra për ta treguar mësimin më të rëndësishëm që e nxorëm nga vitet e ’90-a: solidariteti mund të na sjellë shpresë në këto kohë krizash. T’i ndash përvojat e viteve të ’90-a nënkupton, në thelb, t’i ndash strategjitë dhe shpresën se disa nga këto taktika mund të funksionojnë, në një kontekst tjetër dhe në kohë të ndryshme, duke ofruar një hartë udhëzuese të mësimeve të nxjerra. U mbijetuam viteve të ’90-a dhe e krijuam një mundësi për rezistencë përmes solidariteteve. Solidariteti na fton t’i ndërthurim vizionet tona për të ardhmen me njëri-tjetrin. Është ajo që Havel e quajti “fuqia e të pafuqishmëve”.
Imazhi i ballinës nga Hazir Reka: Protesta me fletë të bardha, e mbajtur më 8 mars 1998.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.