Ishte viti 2006. Kishin mbetur vetëm pak metra deri te kufiri i Hungarisë me Serbinë. Sa më shumë afroheshim, aq më shumë tensionoheshin prindërit e mi: a do të mund të kalonim kufirin apo do të na kthenin dhe do të na duhej të bënim një devijim përmes Kroacisë dhe Malit të Zi?
Na erdhi radha dhe polici na bëri pyetje, së cilave prindërit iu përgjigjën në serbisht. Kuptova vetëm fjalën serbe për qytetin e Pejës dhe supozova se po na pyeste se ku po shkonim. Ai shikoi babain, nënën, vëllain dhe mua me radhë dhe na i thirri emrat. Ftohtë thirri edhe emrin tim. Na i ktheu pasaportat, bëri me dorë kah Serbia dhe vazhduam.
Kaluam nëpër Serbi për disa orë, derisa një polic shqiptar na priti në Merdare, kufirin midis Serbisë dhe Kosovës, me “Mirë se erdhët, a jeni lodhë?”
Prindërit ishin edhe të lehtësuar, por në të njëjtën kohë dyshues që e kaluam Serbinë pa asnjë problem. Babai tha se tash ishim të paprekshëm me pasaportën gjermane.
Shtetësinë e Gjermanisë e kisha marrë atë vit, mbi 10 vjet pasi isha lindur e kisha jetuar në Gjermani. Para shtetësisë, në jetën time ka pasur shumë copa letre me të dhënat e mia dhe secila ka pasur një status të ndryshëm në to. Ngjyra e kësaj letre e përcaktonte jetën tonë të përditshme; vendndodhjen dhe perimetrin se kah mund të lëviznim.
Duldung (tolerim, pezullim i dëbimit) ishte statusi ynë i parë, përmes së cilit na lejohej të qëndronim në Gjermani, por nuk na lejohej të dilnim prej qytetit tonë, Braunschweig. Pas disa muajsh vazhdim të afatit të tolerimit, në vitin 1995 morëm lejeqëndrim përmes së cilit na u lejua të dilnim nga qyteti.
Me çdo status të ri, zgjerohej perimetri. Dhe pas çdo letre të re, pyesja veten se ku përkisja: në Gjermani apo Kosovë? Isha lindur në Gjermani, por s’isha nga atje. Prindërit më vinin nga Kosova, por as nga Kosova s’isha.
Prindërit kishin ardhur në Gjermani në vitin 1993, një vit para se të lindesha unë. Sa ishin në Prishtinë, të dy ishin studentë — nëna studionte ekonominë, babai drejtësinë dhe jetonin bashkë si të fejuar.
Prishtina dhe e gjithë Kosova po bëheshin çdo ditë e më të pasigurta për shqiptarët e Kosovës. Në vitin 1989, autonomia e Kosovës si provincë nën ish-Federatën Socialiste të Jugosllavisë u hoq e bashkë me të, nisi të përshkallëzohej heqja e lirisë për shqiptarët — arrestimet, rrahjet, e edhe vrasjet u bënë përditshmëria e tyre.
Paralelisht nisi edhe rezistenca përmes protestave, sidomos atyre studentore, ku morën pjesë edhe prindërit. Të përndjekur dhe të pasigurt, ata përfundimisht u detyruan të largohen nga Kosova për në Gjermani. I pari shkoi babai dhe pas disa muajsh, edhe nëna.
Zgjodhën Gjermaninë, vend të cilin të dy gjyshërit e mi ndihmuan ta rindërtonin në të ‘70-at si gastarbeiter (punëtorë mysafirë) pas dëmeve nga Lufta e Dytë Botërore. Rreth 14 milionë punëtorë/e mysafirë/e shkuan në Gjermaninë Perëndimore midis viteve 1955-1973, përmes programeve qeveritare të rekrutimit, për të ndihmuar në rimëkëmbjen e vendit.
Sapo kishin mbërritur në Gjermani, për prindërit kishin filluar vizitat e rregullta tek autoritetet gjermane. Hapi i parë ishte të regjistroheshin në zyrën për të huaj — Ausländerbehörde. Në zyrën e emigracionit, duhej ta shpjegonin jetën e tyre dhe t’i tregonin mendimet e tyre më të thella në një gjuhë që mezi e kuptonin: Warum sind Sie in Deutschland? Pse jeni në Gjermani?
Sot pyes veten se si mund t’i shpjegohet dikujt e papërshkrueshmja në gjuhë të huaj: lufta dhe shtypja, duke e ditur me siguri se njeriu në anën tjetër nuk do ta kuptojë, pasi me gjasë, e vetmja gjë që e lidh personin prapa sportelit me Jugosllavinë, ishin pushimet në bregdetin e bukur kroat apo atë malazez.
Situata në Kosovë, e as luftërat e njëpasnjëshme në ish-Jugosllavi, nuk ishin garanci se prindërve të mi do t’u lejohej të qëndronin në Gjermani. Shumë njerëz nuk e njihnin Kosovën — ajo as nuk ishte e shënuar nëpër harta për shkak se konsiderohej pjesë e Serbisë. Kosova nuk ishte as në pasaportat e tyre jugosllave me ngjyrë të kaftë të errët, ku shkruhej vetëm qyteti prej nga vinin.
Si rezultat, toni në zyrën e emigracionit bëhej gjithnjë e më i ashpër sepse lufta për një copë tjetër letre kishte nisur: për një ngjitëse rozë me titullin “Aussetzung der Abschiebung (Duldung)” apo “Pezullimi i dëbimit (tolerimi)”.
Njerëzit me Duldung duhet ta linin Gjermaninë sapo situata në vendin e tyre të origjinës të përmirësohej. Vlerësimi për atë se a është përmirësuar situata apo jo bëhej nga qeveria gjermane. Babai im e mori lejen e parë të tolerimit në shkurt 1993 për një periudhë dy-mujore. Pasuan shumë afishe të tjera, të cilat ndryshonin vetëm në kohëzgjatjen e qëndrimit: ndonjëherë e toleronin për pesë muaj, pastaj përsëri për vetëm katër. Ai nuk kishte ndonjë shpjegim se si vendosej kohëzgjatja.
Nëna mbërriti në Gjermani disa javë pas babait. Edhe ajo e mori një tolerim në fillim. Fakti që prindërit e saj kishin jetuar në Gjermani që nga vitet e ‘70-a nuk kishte kurrfarë ndikimi te statusi i saj e as i babait.
Që atëherë, prindërit e mi kanë bërë gjithçka së bashku: çdo vizitë tek autoritetet, çdo kërkesë për lejeqëndrim.
Kufizim pas kufizimi
Që nga dita e parë e hyrjes në Gjermani, prindërit e mi nuk ishin të mirëpritur. Kjo nuk ndryshoi as me lindjen time, në vitin 1994. Jetonim nga një lejeqëndrim i përkohshëm në tjetrin; nga një kufizim në tjetrin, në një kohë që prindërit e mi e përshkruajnë me termin “burg”.
Pas një varg tolerimesh disa-mujore dhe vajtjesh të pafundme në zyrën e emigracionit, në vitin 1995 morëm një ngritje në status, një lejeqëndrim, Aufenthaltsbefugnis. Morëm më shumë liri; perimetri ynë u zgjerua, na lejohej të dilnim prej qytetit tonë. Leja e qëndrimit ishte leje e përkohshme që i jepej një të huaji në kushte të caktuara, si për shembull për arsye të emergjencave humanitare.
Më ishte dhënë zyrtarisht leja për të qëndruar në vendin tim të lindjes. Statusi im varej nga statusi i nënës sime, si fëmijë i migrantëve, s’kisha pasaportë timen, prandaj ekzistoja vetëm në pasaportën e nënës — aty ishte fotografia ime dhe të dhënat e mia.
Sot, si e rritur, shikoj shënimin që ishte në lejen time të përkohshme të qëndrimit kur isha vetëm dy vjeç: Erwerbstätigkeit nicht gestattet — punësimi nuk lejohet. Sot e kësaj dite nuk e kuptoj pse i është vënë ky shënim një dy-vjeçareje. Kur pyeta, në moshën e rritur, autoritetet për një shpjegim, ata thjesht thanë se pavarësisht origjinës dhe moshës, shënimi është pjesë e rutinës se punës. Përgjigja vetëm konfirmoi se ne nuk njiheshim si individë me emra e mbiemra, por vetëm si numra në ngjitësit tanë rozë.
Tri vjet pasi kishin migruar në Gjermani, në vitin 1996, prindërit e mi u martuan. Që martesa të njihej në Gjermani, ata duhej të shkonin në konsullatën jugosllave në Hamburg, 200 km larg nga Braunschweig.
Aty mbiemri im ndryshoi nga Januzaj, mbiemri i vajzërisë i nënës, në Ferizaj, në mbiemrin e babait. Në familje, ende bëjmë shaka se babai im biologjik më adoptoi.
Nëna e kishte paketuar kamerën për të shkrepur një fotografi kujtimi nga dita e saj e martesës. Kur kishin shkuar në konsullatë, ishin gjendur përpara një fotografie të madhe të Slobodan Milošević, udhëheqës politik në Jugosllavi e Serbi dhe njeriu përgjegjës për shtypjen e përndekjen, që i shtyri prindërit ta linin vendin e tyre. Në heshtje, e kishte lënë kamerën në çantë dhe martesa e saj ishte kthyer thjesht në një akt administrativ si shumë akte tjera në jetën e saj në Gjermani.
Njeriu në fotografinë në konsullatë u bë përgjegjës edhe për luftën që nisi në vitin 1998 në Kosovë, dy vjet pas martesës së prindërve, ku u vranë mbi 13,000 njerëz e mbi 1 milion u shpërngulën me forcë, qoftë brenda apo jashtë vendit. Gjatë luftës, ishim “me fat”: vajtjet tona në zyrën e emigracionit kishin përfunduar për pak kohë dhe nënpunësi na njihte prej pesë vitesh tashmë. Në pasaportat jugosllave morëm edhe nga një ngjitës dhe ishim të sigurt nga dëbimi deri në qershor 1999.
Më thonin se duhej të isha falënderuese se isha e sigurt sepse nuk ndodhesha në Kosovë. Prej atëherë jam ndier në faj që isha e sigurt, derisa moshatarët e mi në Kosovë nuk ishin. Ndieva edhe mirënjohje për personin që trajtonte “çështjen tonë”, anipse prindërve të mi u ishte dashur ta bënin luftën e tyre me punëtorët e zyrës se emigracionit që ne të ishim të sigurt prej luftës, por edhe që të mund t’i mbanim njerëzit që kishin ardhur refugjatë prej Kosovës e që ishin strehuar te ne.
Këtu përfshiheshin edhe babgjyshi, Ademi dhe gjyshja, Ajmoni, prindërit e babait tim. Për Ademin s’ishte hera e parë, meqë kishte jetuar në Gjermani në të ‘70-at. Për familjen time ishte detyrë t’u dilnin në ndihmë sa më shumë refugjatëve që ishte e mundur dhe fakti që statusi ynë në Gjermani ishte i papërcaktuar e shpesh i rrezikuar nuk ishte faktor që e zbehte këtë ndjenjë të detyrës.
Shumë prej familjarëve të mi që erdhën në Gjermani nisën të angazhoheshin si përkthyes, për t’i informuar për situatën, detyrat dhe të drejtat e tyre refugjatët nga Kosova, ashtu që ardhja e tyre të ishte, të paktën në aspektin administrativ, më e lehtë sesa e prindërve të mi.
Në anën tjetër, 600 km më në jug të Braunschweig, daja im, si student i informatikës, organizonte demonstrata në Marienplatz, shesh qendror në Mynih, një nga qytetet më të mëdha të Gjermanisë, për të tërhequr vëmendjen për situatën në Kosovë. Daja, si shumë tjerë, kishte lënë Kosovën në vitin 1991, në një kohë kur djemtë e burrat shqiptarë që rekrutoheshin në ushtrinë jugosllave ktheheshin në arkivole me pretendimin zyrtar se ishin vetëvrarë.
Ai po ashtu botoi revistën e studentëve të vetëorganizuar shqiptarë, të quajtur “Ardhmëria”, në gjermanisht dhe shqip, përmes së cilës i informonte jo vetëm refugjatët shqiptarë, por edhe studentët nga Gjermania për luftën në Kosovë. Aty ai shkruante edhe udhëzime për zyrën e emigracionit, Ausländerbehörde.
Si ai, ashtu edhe shokët e tij shqiptarë, me të cilët botonte revistën dhe organizonte demonstratat, në atë kohë jetonin vetëm me lejeqëndrimi të përkohshëm dhe edhe vetë përballeshin me rrezikun për dëbim.
Nga ky rrezik ishin prekur edhe familjarët e mi që rrinin tek ne si refugjatë në atë kohë. Xhaxhai im, asokohe 14-vjeçar, kishte organizuar një arratisje nga Strellci në Shqipëri dhe prej andej nëpërmjet Italisë në Gjermani. Për shkak se ndiqte shumë programe televizive gjermane dhe vëllezërit i kishte në Gjermani, ai e mësoi vetë gjermanishten në Kosovë. Për këtë arsye, ka mundur t’u përgjigjet pa problem pyetjeve të autoriteteve të emigracionit në hyrje.
Megjithatë, ironikisht, siç e mbajnë mend, për shkak të gjermanishtes së tij të rrjedhshme, atij dhe babgjyshit e gjyshes nga ana e babit, autoritetet nuk iu besuan se ishin mjaftueshëm refugjatë dhe diskutohej që t’i kthenin në Kosovë, gjersa fushata e bombardimeve të NATO, që nisi më 24 mars 1999, po ndodhte. Babgjyshi im Ademi e dinte gjermanishten, vërtet, sepse kishte punuar atje gjatë të ‘70-ave.
Siguria se nuk do të dëboheshim nga Gjermania mori fund në qershor 1999, kur u çlirua Kosova. Pas ditës së çlirimit, procesi për aplikimet për lejeqëndrim vazhdoi. Të gjithë u kërcënuam me dëbim. Disa nga anëtarët e familjes sime, që gjetën strehim tek ne, u lejuan të qëndronin, ndërsa shumë të tjerë u dëbuan — përfshirë gjyshen, Ajmonin dhe babgjyshin, Ademin. E dëbuan edhe djalin e hallës, i cili, si unë, u lind në Braunschweig, veç 25 ditë para meje. Gjërat thjesht ndërruan aty për aty. Atë e dëbuan prej vendlindjes. Unë humba shokun e fëmijërisë.
U ndanë edhe familjet. Për shembull, axhin tim e ndanë prej bashkëshortes dhe vajzave, të cilat po ashtu u lindën në Braunschweig. Pas luftës, atij iu lejua të rrinte në Gjermani, kurse vajzave të tij dhe bashkëshortes jo. Nëna e kujton ditën e deportimit të tyre në aeroportin e Hanoverit, në vitin 2000.
Kontrolli i sigurisë dhe pjesa e pritjes ndaheshin prej një muri të xhamit. Kushërira ime, asokohe dy-vjeçare, e kishte shikuar babain e saj — axhin tim — matanë xhamit dhe tek atëherë e kishte kuptuar se babai i tyre s’po shkonte me ta. I kishte trokitur në xham e e kishte shikuar në sy, pak para se të vazhdonte në pjesën tjetër.
Një vit e gjysmë më vonë, në vitin 2001, axhi ia kishte dalë të kthehej në Kosovë. Po e shihte Kosovën e pasluftës. Po e shihte edhe që për vajzën e tij më të vogël ishte një i huaj. Megjithatë, ia doli t’i merrte prapë në Braunschweig, ku kushërirat më në fund mësuan gjuhën e vendit ku u lindën: gjermanishten.
Ndërkohë, prindërit e mi, ndryshe nga plani i tyre fillestar — që të ktheheshin sapo gjërat të bëheshin më mirë — vendosën të qëndrojnë në Gjermani dhe, nga njëra anë, të vazhdojnë t’i mbështesin familjet në Kosovë siç bënë gjatë luftës e, nga ana tjetër, që unë dhe vëllai të kishim një jetë më të mirë.
Prandaj, filluam të shkonim sërish në zyrën e emigracionit.
Ajo që na lidhte nuk ishte gjuha e fjalëve, por gjuha e lojës dhe e pritjes, që s’kish fund.
Tashmë isha rritur pak dhe më kujtohen ato korridore të verdha. Ajo që më ngeli në mendje ishte veçanërisht koha e gjatë e pritjes dhe aroma e karrigeve plastike të gjelbër. Ishte vapë në verë dhe nuk e kuptoja pse rrinim në këtë korridor të mbytur me erë plastike dhe nuk shkonim në pishinë.
Më kujtohet gjithashtu se luaja me fëmijë të tjerë, të cilët si unë, rrënjët i kishin tjetërkund, pos Gjermanisë. Ajo që na lidhte nuk ishte gjuha e fjalëve, por gjuha e lojës dhe e pritjes, që s’kish fund.
E mbaj mend mirë edhe udhëtimin e parë në Kosovë pas luftës, në fund të vitit 2001. Nuk kishte shumë fluturime për në Prishtinë. Ky udhëtim i parë ishte i veçantë për prindërit e mi — po shkonin në Kosovën e lirë dhe po udhëtonim e gjithë familja me aeroplan për herë të parë.
Kur mbërritëm më në fund në Kosovë, gjurmët e luftës dukeshin kudo. Shtëpitë e djegura ishin një kontrast nga jeta në Gjermani — kontrast për të cilin u bëra e vetëdijshme tek më vonë. Në Gjermani s’i tregoja askujt për gjurmët e luftës, por për jetën rurale me gjyshërit në fshat. Në fund të fundit, loja me pulat që vraponin gjithkund nëpër fshat ishte diçka që fëmijët tjerë në klasë nuk e kishin. Vetëm mësimdhënësit/et më vonë më pyetën për luftën dhe u mërzita që përvoja ime në fshat nuk ishte më interesante përballë diçkaje aq të trishtë sa lufta.
Ditët e mia të shkollës
Në vitin 2000 u regjistrova në shkollë. Kjo nuk përbënte ndonjë ndryshim sa i përket statusit tonë. Shpresonim se tashmë ai integrimi që pritej ta bënim, po ndodhte njëmend dhe se kjo do t’i ndryshonte gjërat. Vazhduam të merrnim lejeqëndrimi të përkohshme, njëra pas tjetrës.
Në një anë, pritej të integrohesha në mënyrë të përsosur: ndoqa një shkollë gjermane dhe mora notat më të mira në orët e gjermanishtes. Në diktim isha më e mirë se shokët e klasës, anipse në shtëpi flisja vetëm shqip. Edhe në lëndën e historisë gjermane isha më e mira në klasë.
Në anën tjetër, për shkak të statusit të qëndrimit, më futën në Deutsch Förderunterricht — kurse përmirësuese të gjuhës gjermane. Në klasët përmirësuese shkonin vetëm ata që kishin mangësi në gjuhën gjermane. Mërzitesha shumë që jo dija ime, por letra rozë në pasaportën time përcaktoi rrugën time në shkollë atëherë.
Çdo verë, shkonim në Kosovë. Nuk më shqetësonin më vështrimet plot habi të fëmijëve të tjerë në klasë që flisnin se si do të udhëtonin në Itali, Francë apo Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe vazhdonin të pyesnin “nuk doni të shihni ndonjë vend tjetër në botë?”; “ka vende shumë më të bukura në botë, pse po e bëni një pushim kaq të mërzitshëm?”
Ishte e qartë se ne nuk do të shkonim me pushime askund tjetër. Unë isha e vetmja shqiptare në klasë dhe isha mësuar të isha e huaj. Udhëtimet në Kosovë ishin udhëtime në shtëpi — një lloj ikje nga fjalët e shokëve të klasës. Ato udhëtime u bënë edhe gati mënyra e vetme për t’i takuar familjarët tanë atje. Për dekada të tëra, qytetarët e Kosovës u përballën me regjiimin e vizave për të udhëtuar në zonën Schengen, përfshirë Gjermaninë ku ndodheshim ne. Familjarëve në Kosovë u duhej ta kalonin një mal me pengesa e shpenzime për të marrë një vizë që të na takonin në Gjermani — e prapëseprapë asgjë s’ishte e sigurt.
Ishte udhëtimi për në vendin ku prindërit e mi dukeshin vërtet të lumtur.
Mezi prisja ditët e fundit para nisjes, edhe pse prindërit e mi stresoheshin se mos po harronin diçka dhe pavarësisht se udhëtimi ishte rraskapitës. Menjëherë pas luftës, si shumë shqiptarë tjerë, nuk kalonim përmes Serbisë, por udhëtonim me veturë për tri ditë me radhë përmes Gjermanisë për në Bari në jug të Italisë dhe më pas me traget, ose në Tivar në Mal të Zi ose në Durrës në Shqipëri dhe prej andej më në fund në Kosovë.
Por, as pushimet në Kosovë s’u çliruan prej burokracisë. Na duhej një pasaportë e re dhe duhej të shkonim në Deçan për ta marrë. Më kujtohet mirë ndërtesa me veturat e bardha me shkrimet UN me ngjyrën e zezë të parkuara përreth.
Në vitin 2003, aplikuam për pasaportë të lëshuar nga Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, UNMIK-ut — nën protektorat të së cilit ishte vendosur Kosova menjëherë pas luftës.
Pritëm edhe atje, si në zyrën e emigracionit në Gjermani, që të na thërrisnin. Salla e pritjes ishte e mbushur plot me shqiptarë, që jetonin në diasporë, si unë dhe prindërit e mi. Ishte vapë dhe ngushtë, dritaret ishin mjegulluar nga nxehtësia, që rëndohej prej turmës. E urreja këtë pritje të pafundme, këtë varësi ndaj një autoriteti.
Kur na erdhi rendi, më në fund, gjërat shkuan shpejt. Aty ishin punëtorët shqiptare, jo-shqiptare prej UNMIK dhe një përkthyese. U shkrepën fotografitë. Në fotografi shihet lodhja ime nga dita e mundimshme. Pasaporta e UNMIK-ut më në fund u shtyp dhe më lejuan që për herë të parë në jetën time të nënshkruaja një dokument, prandaj doja ta bëja siç duhet, pa asnjë gabim.
Kur shkrova “Ferizaj, Serafina”, përkthyesja shqiptare më qortoi: “E ke bërë gabim. Këtu në Kosovë, shkruajmë një herë emrin, pastaj mbiemrin. Këtu s’je në Gjermani”. Më erdhi turp dhe në atë moment e kuptova për herë të parë se njerëzit në Kosovë nuk më shihnin si shqiptare, por si gjermane. Në Gjermani, nga ana tjetër, isha shqiptare. Çfarë isha tani dhe çfarë duhej të bëja për t’u pranuar?
Megjithatë, nuk isha më e shënuar në pasaportën e nënës sime. Kisha një pasaportë, anipse jo të Gjermanisë ku isha lindur. Por atëherë nuk e dija që mundësitë e udhëtimit ishin shumë të kufizuara. Për mua ishte e rëndësishme vetëm që të mund të udhëtoja në Kosovë.
Përjetësisht duke shmangur dëbimin
Pushimet në Kosovë mbaronin me nisjen e vitit të ri shkollor. Në vitin 2004 shkova në gjimnazin gjerman. Vazhduan lejeqëndrimet. Nuk përbënte ndonjë ndryshim as fakti që shkova në gjimnaz. Megjithatë, qysh atëherë, përktheja letra nga autoritetet gjermane për familjen. Anipse më çuan në Deutsch Förderunterricht, unë veç e kisha mësuar fjalorin e zyrave të panumërta.
Gjatë kësaj kohe në Braunschweig erdhi daja im nga Mynihu. Nuk e kuptoja pse ishte larguar nga ai qytet sepse gjithmonë më thoshte se e donte Mynihun dhe i pëlqente të jetonte atje. Megjithatë, isha e lumtur, veçanërisht pasi, si i diplomuar në Universitetin Teknik të Mynihut, një universitet elitar, më ndihmonte me detyrat e mia të matematikës.
Vetëm pas disa vitesh, kur u kthye në Mynih, më shpjegoi arsyen: donte të shmangte dëbimin. Më tregoi se si duhej të firmoste një copë letër duke u zotuar të largohej nga Bavaria sapo të merrte diplomën universitare.
Gjuha amtare ishte shqip, por për shkak se Kosova ishte pjesë e Jugosllavisë, autoritetet besonin se ishte "jugosllave", anipse nuk kishte një gjuhë jugosllave.
Ai e shmangu dëbimin dhe një vit më vonë, mori nënshtetësinë gjermane. Më kujtohet mirë ajo ditë. Erdhi tek ne për vizitë dhe ne, njëri pas tjetrit, ia shikonim pasaportën gjermane — jo se ishte ndonjë thesar me vlerë, por se ishte një domosdoshmëri, një nevojë. Aty për herë të parë shqiptova fjalinë që do të më shoqëronte mua dhe shumë të tjerë në krizën time të identitetit: Ti je gjerman.
Pasi kaluan shumë vite, ai më tregoi se sa e vështirë ishte dhe si i ishte dashur të luftonte për dinjitetin e tij. Për të marrë nënshtetësinë gjermane, duhej hequr dorë nga çdo shtetësi e mëparshme. Ai kishte pasur më parë një pasaportë jugosllave, por nuk kishte dashur ta mbante — donte një dokument nga Kosova. Megjithatë, problemi ishte se pasaporta e UNMIK-ut nuk përmbante informacione për shtetësinë. Në të shkruhej vetëm se poseduesi i pasaportës është banor i Kosovës, gjë që i ndërlikonte punët.
Për këtë arsye, autoritetet kishin kërkuar prova se daja është me origjinë shqiptare, pa specifikuar saktësisht se për çfarë lloj prove bëhej fjalë. Shumë, përfshirë edhe prindërit e mi, përdornin vërtetime nga shkolla ku gjuha dhe letërsia shqipe ishte lëndë mësimore. Mirëpo, në brezin e dajës nuk i referoheshin si gjuha shqipe, por gjuha amtare. Gjuha amtare ishte shqip, por për shkak se Kosova ishte pjesë e Jugosllavisë, autoritetet besonin se ishte “jugosllave”, anipse nuk kishte një gjuhë jugosllave. Daja arriti ta vërtetojë origjinën e tij më në fund me një dokument të vjetër kur kishte punuar si përkthyes shqip-gjermanisht-shqip për refugjatët nga lufta në Kosovë në vitet 1998-99.
Ligjet e qëndrimit dhe zbatimi i tyre ndryshojnë në 16 shtetet federale të Gjermanisë edhe sot. Në biseda, shumë njerëz tregojnë histori të ndryshme, në varësi të gjendjes së tyre, se si e kanë marrë nënshtetësinë: secili tregon histori të ndryshme nga tjetra.
Pas marrjes së nënshtetësisë gjermane, daja u kthye në Mynih jo shumë kohë më vonë. Pata përsëri ndjesinë se njerëzit do të më linin, do të largoheshin për shkak të një copë letre — një copë që përcaktonte se ku mund të rrija e ku jo.
Më 31 janar 2006 kishte ardhur koha: shkuam në zyrën e emigracionit pasi prindërit dhe daja kishin kaluar shumë netë duke shkruar CV-të e tyre dhe duke përshkruar pse donin të merrnin nënshtetësinë gjermane dhe kishin mbledhur me kujdes të gjitha dokumentet e nevojshme. Çdo fazë e CV-së duhej të mbështetej nga dokumenti përkatës.
Më kujtohet edhe dhimbja kur të afërmit e mi, të cilët po ashtu luftonin për shtetësinë gjermane në atë kohë, më thanë: “Tani je gjermane”. Por unë nuk u ndieva ashtu.
Edhe sot e kësaj dite më duket e çuditshme. Për të marrë shtetësinë gjermane, duhej çregjistruar pasaporta e UNMIK-ut, pra duhej hequr dorë nga të gjitha shtetësitë tjera. Në të njëjtën kohë, autoritetet nuk besonin se ne ishim me origjinë shqiptare. Mirëpo, kur na pyetën se çfarë ishim, ata thanë “nuk e dimë, ju duhet ta dini më mirë”.
Pa thënë asnjë fjalë, i firmosa letrat që m’u paraqitën me “Serafina Ferizaj”, siç më kishte thënë gruaja në Deçan. Në fund, gruaja nga zyra e emigracionit ma bëri pyetjen për shtetësinë, një pyetje që më shqetëson edhe sot dhe që shkaktoi krizën time të identitetit: Deutschland oder Kosovo, Gjermani apo Kosovë?
E di që disa janë pyetur edhe Deutschland oder Serbien? Madje edhe tani, deri para pak muajsh, njerëzve me pasaportë nga Kosova, për të pasur qasje në shtetësi gjermane, iu kërkohej të çregjistroheshin në Serbi. Kjo pasi ata regjistroheshin jo si shtetas të Kosovës, por si shtetas të Serbisë dhe si rrjedhojë u duhej të heqnin dorë prej një shtetësie që nuk e kishin — asaj të Serbisë. Disa kanë aplikuar për pasaporta serbe, vetëm që t’i dorëzojnë ato menjëherë. Disa nuk kanë arritur të marrin shtetësinë gjermane vetëm për shkak të këtij rregulli. Edhe ne, dikur ishim të regjistruar si shtetas të Serbisë.
Unë, me zë të ulët u përgjigja “Deutschland” — Gjermania. Nuk doja të jepja këtë përgjigje. Më dukej sikur po tradhtoja vendlindjen e prindërve. Në të njëjtën kohë, e dija se për çfarë kishin luftuar prindërit e mi për vite të tëra. Më kujtohet edhe dhimbja kur të afërmit e mi, të cilët po ashtu luftonin për shtetësinë gjermane në atë kohë, më thanë: “Tani je gjermane”. Por unë nuk u ndieva ashtu.
Të jesh dhe të mos jesh gjermane
Kështu fillova ta hulumtoja historinë e familjes sime. Mësova shumë për jetën e prindërve të mi kur erdhën si të huaj në Gjermani, përmes dokumenteve zyrtare, që dikur i përktheja, por nuk i kuptoja. Kuptova për zgjedhjet përpara të cilave u vendosëm, për mundimet burokratike, për pasigurinë dhe tensionin e vazhdueshëm, si dhe për hutinë që e shkaktonin gjithë këto procese.
Në njërën anë, në pasaportën e UNMIK-ut thuhej se isha banore e vendit që e njihja vetëm nga pushimet verore dhe nga historitë e familjes sime. Në anën tjetër, dokumentet nga vendi im i lindjes ma kufizonin perimetrin dhe kohën e qëndrimit në të. Tolerim pas tolerimi e kushedi sa lejeqëndrime pas, mora nënshtetësinë gjermane në vitin 2006.
Edhe pse pas nënshtetësisë shumëçka u bë më e lehtë, ndjenja e të mos qenët as nga këtu, as nga atje vazhdoi. Por, më në fund, pas shumë vitesh, tek në 2024 gjërat nisën të merrnin tjetër kthesë.
Së pari, në janar 2024, për qytetarët e Kosovës erdhi liberalizimi i vizave. Djali i axhit mundi të më vizitonte në Mynih dhe t’i tregoja birrën e famshme bavareze dhe sheshin “Marienplatz”, ku daja kishte organizuar demonstratat 25 vjet më herët. Më në fund, dera e botës ishte e hapur edhe për ta.
Tani më kujtohet edhe marsi i vitit 2024, kur gjatë kthimit nga Prishtina në Memmingen, një grua më pyeti nëse mund ta shoqëroja. Për të ishte hera e parë që po vizitonte fëmijët e saj, të cilët jetonin të shpërndarë nëpër Gjermani dhe Norvegji dhe ishte hera e parë në një aeroport. Nuk kishte më nevojë të priste që fëmijët e saj ta vizitonin.
Ishte e natyrshme që ta shoqëroja dhe të përktheja gjatë mbërritjes së saj në Memmingen, kur policët kufitarë gjermane e pyetën se pse donte të shkonte në Gjermani. Në atë çast, m’u kujtuan prindërit e mi, se si iu ishte bërë e njëjta pyetje kur kishin ardhur në Gjermani, në vitin 1993: Warum sind Sie in Deutschland?
Së dyti, në qershor 2024, qeveria gjermane e mbajti premtimin e saj elektoral: më në fund më lejuan të kem shtetësi kosovare përveç asaj gjermane. Menjëherë pas kësaj, Qeveria e Kosovës deklaroi se marrja e shtetësisë së Kosovës do të ishte pa pagesë për diasporën. Po ashtu, gati një vit pas, në 2025, u vendos që qytetarët e Kosovës nuk do të regjistroheshin më si qytetarë të Serbisë.
Gjërat nisën të bien në vend. E mora pasaportën e UNMIK, me fotografinë time me sy të lodhur, pasi kërkohej si evidencë se unë përkisja në Kosovë dhe shkova në zyrat e njëjta ku kisha shkuar në vitin 2003 në Deçan. Zyrat kishin ndryshuar prej atëherë — gjithçka ishte më moderne dhe procesi shkoi shumë më shpejt sesa 20 vjet më parë. E vetmja gjë që s’kishte ndryshuar ishte punëtori.
Më në fund, tek në moshën 30-vjeçare, nuk u gjenda para dy zgjedhjeve: isha shtetase edhe gjermane, edhe kosovare. M’u duk sikur një cikël, më në fund, u mbyll. Ndihesha më e lirë. Isha më e lirë.
Imazhi i ballinës: Kolazh me fotografi nga arkivi i autores.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.