Kujtesa e trenit

Në freskun e dhjetorit të vitit 2009, në prag të krishtlindjes e nisa një aventurë një-javore në Berlin për ta shijuar atmosferën festive të fundvitit. Rruga deri aty nuk qe e lehtë pasi Kosova atëkohë i nënshtrohej regjimit të vizave, i cili përveç që ishte i mundimshëm ishte edhe i shtrenjtë në aspektin financiar dhe kohor. 

Po pse Berlini? Jo sepse kisha ndonjë të afërm ose ndonjë mik atje, por doja ta shkoja në një vend komplet të ri. Zgjodha Berlinin sepse ai nuk është veç kryeqytet siç janë rëndom kryeqytetet, ku është e vendosur administrata shtetërore, universitetet dhe institucione tjera të rëndësishme. 

Berlini është i mbushur plot me histori, art dhe kulturë. Me muze të shumtë, galeri dhe grafite, ky qytet është testament i gjallë i së kaluarës së trazuar të Gjermanisë. Për ta shëtitur qytetin natyrisht se duhej të përdorej transporti publik. Por kur vjen nga një vend si Kosova, ku transporti publik përbëhet veç prej autobusëve, labirinti i rrjeteve U-bahn, S-bahn dhe Regiobahn dukej si ndonjë ekuacion dërrmues me shumë të panjohura. Nga deshifrimi i hartave, linjave, stacioneve deri te zotërimi i etikës së pritjes në platformë ishte sikur të jesh në një xhungël të frikshme, të cilën duhet ta eksplorosh. Mjeti që më dukej më interesant dhe intrigues ishte treni dhe kishte laramani të bollshme të tyre. 

Akropolisi si relikt

Njohuritë e mia për trenat vinin kryesisht prej letërsisë dhe filmave. Prej udhëtimit tragjik të Anna Kareninës së Tolstoyt, pëshpëritjet klandestine të Anne Frank, listës së shpëtimit të Schindler, hetimit të Hercule Poirot në romanin “Vrasja në Orient Express” nga Agatha Christie. Këto histori kishin ngulitur në mendjen time një perspektivë unike mbi fuqinë e trenave për të formësuar fatet dhe zbuluar të vërtetat e fshehura në zhurmën ritmike të rrotave mbi çelik. Në skutat e kujtesës sime ishin edhe disa pëshpëritje të një epoke të shkuar, kur një mrekulli e hijshme e quajtur “Akropolis Express”, që kishte nisur qarkullimin në vitin 1968,  kishte përshkuar rajonin tonë.

Njerëzit tregonin se si “Akropolis” ishte simbol i modernitetit dhe unitetit, që transportonte pasagjerë nëpër shtete dhe fate të ndryshme në brigje të largëta. Një mrekulli e e inxhinierisë bashkëkohore, që përfshinte pajisje të avancuara dhe dizajn të sofistikuar, ai operohej bashkërisht nga hekurudhat federale gjermane, austriake, jugosllave dhe hekurudhat shtetërore helenike. Itinerari i atij treni shumë modern për kohën ishte: Athinë—Shkup—Fushë-Kosovë—Beograd—Zagreb—Lubjanë—Vjenë. Stacioni i fundit ishte në Mynih të Gjermanisë. “Treni i 1001 aventurave” siç quhej ndryshe treni “Akropolis Express”, në territorin e Kosovës, përveç Fushë Kosovës, ndalej edhe në stacionet hekurudhore të Mitrovicës dhe Ferizajit. Ky tren pushoi së qarkulluari në vitin 1991 kur edhe nisën luftërat në ish-federatën e Jugosllavisë. 

Unë atëherë kam qenë 10 vjeçe dhe meqë jeta në Kosovë sa shkonte e bëhej edhe më e vështirë, pak kush kishte mundësi të udhëtonte për qejf asokohe. Por udhëtimin imagjinar s’ta ndalte kush. Edhe unë si shumë fëmijë të tjerë, fantazoja të udhëtoja me tren, por edhe me aeroplan dhe të vizitoja vende të mëdha e të bukura që i shihja në televizor. Fantazoja po ashtu që, kur të rritem, do të bëhesha si Dona (Tory Spelling) në serialin “Beverly Hills, 90210”, që shfaqej asokohe. Prej aty fantazoja po ashtu të vijoja një shkollë të mesme që kishte dollape personale ku liheshin porosi nga simpatitë, menzë ku takoheshin sytë me ata që i pëlqenim, oborr dhe të rinj e të reja që jetonin bukur. 

Unë rritesha, mundësitë zvogëloheshin. Në moshën 15-vjeçare, kur e fillova shkollën e mesme, shkollat u zhvendosën në shtëpi private ku mbanim mësim. Menzë nuk kishte. Madje nuk kishte mjaftueshëm as ushqim — shkonim e ktheheshim të uritur, në këmbë, por ama simpati kishim. Mbase kjo ishte e vetmja gjë që na përafronte pak a shumë me personazhet e “Beverly Hills, 90210”. Kjo dhe kanali muzikor “MTV” përfaqësonin njëfarë normaliteti për brezin tim. 

MTV ka pasur rol goxha të rëndësishëm në formësimin tonë muzikor në veçanti me shpërthimin e muzikës së zhanrit rap, e cila jo vetëm që argëtoi, por gjithashtu sfidoi dhe fuqizoi të rinjtë dhe të rejat që ta vënë në dyshim autoritetin, ta përqafojnë diversitetin dhe të shprehen lirshëm. Jetonim në një shtet policor, që ushtronte dhunë të vazhdueshme ndaj shqiptarëve, prandaj ishte e natyrshme që të identifikohemi me muzikën rap, e cila siguroi një zë për ata që ndiheshin të padëgjuar dhe adresonte çështje sociale si varfëria dhe brutaliteti policor. 

Në vitet e ’90-a, përkrah reperëve dhe grupeve të tjera të këtij zhanri, u shfaq edhe grupi N.W.A me këngën “Fuck tha Police”. Ky grup nxiti polemika dhe debate të shumta. Ish-ndihmës drejtori i Byrosë Federale të Hetimeve (FBI) i dërgoi një letër paralajmëruese shpërndarësit të albumit, ku dënonte përmbajtjen e dhunshme të albumit “Straight Outta Compton” ku ishte edhe kjo këngë. Unë dhe shumë bashkëmoshatarë të mi i incizonim këngët nga televizori në kaseta për t’i dëgjuar dhe për t’u çirrur me tekstet plot sharje. Ata shanin në këngë më mirë sesa që baba e shante sistemin e Slobodan Milošević, ish-presidentin e Jugosllavisë, i akuzuar për krime lufte në Kosovë dhe Bosnjë e Hercegovinë. Për ne, ky përjetim ishte çlirues. Refrenin e këngës “911 is a Joke” nga Public Enemy e këndonim së bashku në kor: “So get up and get, get down, 911 is a joke in your town.” 

Një tjetër artist që pati ndikim të madh mbi mua dhe brezin tim atëherë dhe që ende e dëgjoj me kënaqësi është 2Pac. Ai me tekstet e tij, trajtonte tema si vështirësitë e rritjes në ambiente dhune dhe në geto, që përmbanin mesazhe të barazisë politike, ekonomike dhe racore, na frymëzonte të ëndërronim dhe të luftonim për drejtësi. Ky zhanër na ushqente mllefin kundër padrejtësive dhe njëkohësisht na çlironte duke na ofruar një mënyrë për të shprehur rebelimin. Si i tillë, rap u bë pjesë e pandashme e identitetit tonë rinor.

E nxitur nga joshja e ëndrrës amerikane, përkundër faktit që jetoja në një vend ku bëhej luftë, i numëroja ditët deri në ditëlindjen time të tetëmbëdhjetë. Sot nuk e di pse isha aq naive sa të besoja se, sikur me magji, ajo ditëlindje do të më transportonte në një botë më të mirë me ndonjë tren të shpejtë. Por derisa ditët kalonin, fati bëri që kjo ditëlindje në vitin 1999, të më gjejë në Bllacë, kufirin Kosovë—Maqedoni, si refugjate. Deri aty shkuam me tren, që ndryshe njihet edhe si “treni i eksodit për Bllacë”. Për mua, dhe shumicën e moshatarëve të mi, ky ishte udhëtimi i parë me tren. 

Me netët pa gjumë, urinë që gërryente zorrët dhe rrobat e njollosura nuk i përngjaja fare Donës së “Beverly Hills, 90210” dhe realiteti i zymtë ishte me kilometra larg gëzimit dhe festës së imagjinuar. Megjithatë, përkundër realitetit, unë prapëseprapë fantazoja sikurse Viktor Frankl, psikiatër dhe i mbijetuar i Holokaustit, i cili e mbante të gjallë imazhin e bashkëshortes së tij gjatë ditëve më të errëta në Auschwitz, kampin nazist gjerman më të madh të përqendrimit dhe shfarosjes gjatë Luftës së Dytë Botërore në Poloni. Ngjashëm, unë e mbaja gjallë imazhin e një jete më të bukur në një vend të lirë dhe me shumë drita, si vendet që i kisha parë në kartolinat e vitit të ri. 

Vend të tillë gjeta, 10 vjet më vonë, në Berlin, në tregun e krishtlindjes tek sheshi “Alexanderplatz”, i mbushur me tezga të vogla që ofronin verë të zier, bajame të pjekura dhe të gjitha llojet e ëmbëlsirave. Aty ishte edhe një shesh patinazhi rreth shatërvanit të Neptunit dhe një rrotë gjigante Ferris me kabina të mbyllura, prej të cilës shihej një pamje mahnitëse e Berlinit. 

Labirinti i linjave hekurudhore ishte sa i frikshëm aq edhe magjik. Në stacionin nëntokësor të “Alexanderplatz” në Berlin hyra në trenin U2 për të shkuar në stacionin “Stadtmitte” dhe prej aty në këmbë deri tek “Checkpoint Charlie”, pikëkalimin e famshëm kufitar midis Berlinit Lindor dhe Perëndimor. Por, diçka brenda meje ende ndiente një peshë të padukshme. Me të hyrë në tren, frymëmarrja nisi të përshpejtohej, ndieja një shtrëngim në gjoks dhe pëllëmbët e duarve më djersitnin furishëm. Zemra më rrihte me aq shpejtësi sikur donte të shkëputej prej gjoksit. Fytyrat e udhëtarëve tjerë në atë tren nisën të mjegullohen. Përpiqesha ta qetësoj veten dhe ta kuptoj se çfarë po ndodh. “Mund të jetë frikë nga e panjohura”, i thoja vetes teksa përpiqesha ta shijoj udhëtimin. “Po po… ajo duhet të jetë, nuk kemi ne sisteme të tilla transporti në Kosovë prandaj po ndjehem kështu. Merr frymë thellë, merr frymë me hundë dhe liroje me gojë”. 

Kërcitja ritmike e rrotave të trenit më bëri ta kuptoj që këtë ndjesi e kisha përjetuar edhe më parë. Ndërsa treni lëvizte, fytyrat e mjegulluara të udhëtarëve përreth meje nisën të transformohen. Papritur, ato fytyra të panjohura filluan të marrin forma të njohura, duke u shndërruar në fytyrat që kisha parë dikur në trenin për Bllacë. Ky transformim i papritur më ktheu pas në kohë, duke më bërë të ndiej të njëjtën ankth dhe frikë që përjetova gjatë atij udhëtimi të tmerrshëm. Çdo zhurmë, çdo lëvizje më kthente pas në kohë, duke më bërë të përjetoja sërish ato momente të vështira. Rrotat silleshin nëpër binarë dhe fytyrat e udhëtarëve filluan ta rimarrin formën e tyre të vërtetë, të panjohur për mua, por ndjesia e rëndë në gjoks mbeti. Ishte si të kaloja nëpër një portal kohor, ku e tashmja dhe e kaluara përziheshin në këtë realitet. Sikur u ktheva në prill të vitit 1999. 

Më 2 prill më saktësisht, policia serbe kishte hyrë në shtëpinë e gjyshes në lagjen “Tophane”, ku kishim shkuar edhe ne për t’u strehuar me këmbënguljen time sepse në ndërtesën ku jetonim kishte shumë serbë dhe unë nuk ndihesha rehat. E pata lutur babin që të largohemi prej banesës sonë dhe të shkojmë në ndonjë lagje tjetër. 

“Mrš odavde, idite u Albaniju”, (Largohuni nga këtu, ikni në Shqipëri), dëgjoheshin urdhrat e ashpra të policisë serbe tek i përplasnin dyert e shtëpive me këmbë dhe me tyta automatikësh. Dolëm të gjithë jashtë, u mblodhëm bashkë dhe nisëm të ecim pa ndonjë destinacion. Turma njerëzish ishin nisur drejt stacionit të trenave. Iu bashkuam edhe ne turmës. Trenat, dikur simbole të lirisë, u shndërruan në instrumente dëbimi. Platforma ishte një tablo kaotike plot me fytyra të dëshpëruara, secila prej tyre shihej qartazi se mbante peshën e ëndrrave të rrënuara, fytyra të zbehta, sy pa jetë. Derisa hipëm në tren, pa fjalë e pa zhurmë ndjehej gulçimi ynë kolektiv, e dinim që ky mund të jetë edhe udhëtimi jonë i fundit, një-drejtimësh drejt së panjohurës.

Trauma e luftës në binarë

Në Berlin, megjithëse isha udhëtare, zhurma e trenit nxori në sipërfaqe traumën dhe plagët e luftës që kishin qenë në gjumë deri atëherë. Përkundër që ndodhesha në një tren modern në një vend modern, përvojë kjo që do duhej të ishte e këndshme dhe emocionuese, unë u përballa me një valë të papritur të ankthit dhe frikës. Ishte një kujtim i gjallë që trauma e luftës nuk zbehet me kohën, por mbetet e pranishme dhe e gatshme të shfaqet në momente të papritura. Siç thotë Judith Lewis Herman në librin e saj “Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence – From Domestic Abuse to Political Terror” (në shqip: Trauma dhe rimëkëmbja: Pasojat e dhunës – prej abuzimit përbrenda në terror politik): “Pas një përvoje traumatike, sistemi i vetëmbrojtjes duket se kalon në një gjendje të përhershme alarmi, sikur rreziku mund të rikthehet në çdo moment”. Sipas saj, çdo zhurmë e papritur, çdo situatë që kujton përvojën traumatike, mund të rikthejë ndjenjën e frikës dhe rrezikut të menjëhershëm. 

Kjo kishte ndodhur me mua dhe kjo do të ndodhte pas disa vitesh me bashkëshortin tim, po ashtu në Berlin. Sistemi i njoftimeve me zë që i paralajmëronte stacionet e radhës e nxiti traumën e tij. “Kam përshtypje që këto paralajmërime nuk janë për stacionet e radhës por sikur janë paralajmërime për ndonjë tragjedi”, më tha. Aty m’u kujtua përvoja ime dhe po ashtu m’u kujtua që asnjëherë nuk e kam pyetur ku ka qenë gjatë luftës. “A je dëbuar me tren gjatë luftës?” e pyeta. “Po”, m’u përgjigj. Aq mjaftoi për mua që ta kuptoj plotësisht ndjesinë e frikës së tij.