Lufta vazhdon edhe pas luftës
Duke sjellë nevojën për t’u kthyer mbrapa.
Nga Uridije Lajci | 30 shtator 2024
Është disi e çuditshme kur mendoj se si në përditshmëri më duket se ajo periudhë e jetës sonë, e viteve të para të pasluftës në Kosovë, e ka shijen e një kapitulli të mbyllur. Sikur dikur gjatë rritjes është tërhequr një segment, që na ndan prej së kaluarës. Por, pastaj sërish diçka më kthen vrullshëm pas, tek një emocion i fortë, tek një ndjesi e trishtë, e kahmotshme. Ndonjëherë është një këngë, ndonjëherë një video-incizim i shkurtër a një rrëfim, ndonjëherë një postim i shokëve të babait në rrjetet sociale, pastaj një fletore e vjetër e detyrave të shtëpisë ku ke vizatuar shkujdesur emblemën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Dhe kujtimet brofin në mendje, të trazojnë, të bëjnë të mendosh. E mendon se si, si një fëmijë i pasluftës e ke ndjerë prekjen e luftës, gjatë e rëndë mbi kokë.
Pas kësaj, nyjet ku janë lidhur soditjet si fëmijë vijnë e lëshohen dhe e vëzhgoj veten prej këtu, prej të tanishmes: herë si fëmijë pesë-vjeçar, herë si tetë-vjeçar e herë pak më i rritur. E shoh familjen tonë, një grumbull njerëzish prej secilës moshë. E shoh gjyshen tek rri në ballë të dhomës, na vëzhgon e hesht. Në dorë i kanë vënë një infuzion. Ajo nuk e di se ka kancer. Nuk i dëgjon të tjerët tek thonë: “e ka kapë smuja e keqe, se ni lot nuk e ka nxjerrë për Selmanin, prej që o vra”.
Pak më lart, mbi kokën e saj, janë fotografitë mbi mur dhe në njërën prej tyre duket djali i saj, Selmani, veshur në uniformën e UÇK-së. Ai ka zënë një pozicion pranë një lisi, në krahun e një rruge malore të mbuluar nga bora. Përfundi fotografisë shënon data kur ai ka rënë dëshmor, 19 prill 1999.
Ne fëmijët luajmë e përvidhemi nëpër hapësirën e ngushtë të sallonit. Jemi ai konstruksioni i përhershëm, i më të vegjëlve të familjes: unë, vëllëzërit e mi, Dritani e Urani, e pak vite më vonë Jeta dhe dy fëmijët e axhit tim Selmanit, Driloni dhe Diellëza. Katër fëmijët më të rritur të axhit janë gati gjithmonë në shkollë.
Në ecajake të përhershme kuzhinë— holl, shoh nënën time dhe bashkëshorten e axhit Selman, që nxitojnë të gatuajnë, të lajnë, të na veshin, të kujdesen për gjyshen.
Babai im duket vetëm pas orës 4:00. Atëherë ai vjen nga puna dhe ne i hidhemi të gjithë përnjëherë në krahëror. Ndonjëherë na duket shumë interesante ta nxisim të na i tregojë me gisht gropa-gropat e vogla, pak të errëta në barkun dhe në këmbën e tij. Madje çuditemi fort, kur na rrëfen se aty vende-vende ka predha minash, qysh prej se, si ushtar i UÇK, ishte plagosur, teksa sillte armë nga Shqipëria gjatë luftës. Po atij duket se aspak nuk i bëjnë përshtypje. Gjithmonë i pëlqen të na vë përballë dhe të na thotë t’i këndojmë himnin e flamurit. Pas himnit, vijnë vjershat dhe kështu përvijohet në kujtimet e mia rutina jonë sa ishim fëmijë.
Besoj se atëbotë ne të gjithë e ndienim se diçka mes atyre poezive, që flisnin për luftën për liri dhe fjalisë të shpeshthënë të babait “jeta është e poshtër”, diçka nuk përputhej. Ai i dhembshur, i lodhur, ende i pazhveshur nga uniforma e Trupave Mbrojtëse të Kosovës (TMK) , na përcillte me kokën që pohonte ngadalë çdo fjalë që sygjerohej ta thonim me patos. Të rreshtuar para shporetit të druve, ne tre fëmijët e tij dhe dy fëmijët e vegjël të vëllait të tij, përkrah të cilit kishte luftuar edhe ditën kur ai ishte vrarë, jepnim shfaqjen tonë të vogël recitale. Përkuleshim pak në fund siç na kishin mësuar dhe shijonim duartrokitjet. Dhe pastaj të habitur vështronim në heshtje sytë e përlotur të nënës sime dhe bashkëshortes së axhit.
Arsyet i kemi ditur gjithmonë. Megjithatë, vinte i beftë kalimi nga diçka e hareshme në diçka aq mërziplotë. Hutuese ishte t’ia këndosh gjithë ato të mira shqiponjës dhe trimërisë dhe pastaj të strukeshe në gjokse që dridheshin nga dihatje të heshtura.
Mbase për të gjithë kanë qenë hutuese ato vite. Një tentativë për të jetuar diçka të re, veprimin e lirë, fjalën e lirë. Pastaj një thumbim i fortë në zemër, kur e sheh se si jeta duhet të vazhdojë edhe pse nuk jeni të gjithë së bashku si më parë. Pastaj vështirësi pas vështirësie për t’u rimëkëmbur dhe liria mjerisht nuk duket më aq e bukur.
Nevoja për t’u kthyer prapa
Në shtatorin e vitit 2003, pesë vite pas përfundimit të luftës, unë dhe djali i axhës, Driloni po fillonim klasën e parë. Një ditë para ditës së parë të shkollës, babai, në pamundësi për të na i blerë librat dhe fletoret, ishte detyruar të kërkonte para borxh. Dhe kështu, me ndihmën e borxhit ne filluam shkollën dhe shpesh me ndihmën e borxheve ia dilnim të kishim bukë në tavolinë gjatë viteve të tjera të fëmijërisë.
E mbaj mirë mend se si atëbotë muajt ishin shumë të gjatë. Kjo mbase i gjithë koncepti për muajin lidhej me rrogat e ulëta të pasluftës ose ndihmat sociale për familjet e dëshmorëve që mirreshin në fillim të muajit dhe shpenzoheshin po në fillim të muajit. Gjysma e muajit e tutje ishte vetëm një pritje e gjatë, arrnim dhe mbijetesë nga dita në ditë, deri në muajin e ardhshëm. Dhe kjo nuk vinte si pasojë e keqmenaxhimit. Si mund të ketë në fakt një menaxhim të të ardhurave në një familje katërmbëdhjetë-anëtarëshe, me vetëm dy familjarë që punojnë dhe dhjetë të mitur, së cilës krejt çka i kishte mbetur pas përfundimit të luftës ishte një stallë gjysmë e djegur dhe një shator i UNICEF-it, donacion i agjencisë së OKB për mbrojtjen e fëmijëve.
Kjo rimëkëmbje nga e shkuara, duhej të menaxhohej me të njëjtat para, që duhej të na e siguronin të tashmen e të na bënin gati për të ardhmen. Si rrjedhojë, në shkollë unë dhe Driloni kishim të dy një libër për një lëndë ose në lëndë të caktuara, asnjë libër. Për këtë shpeshherë edhe duhet të përgjigjeshim para mësuesit duke shpresuar se parehatia e të “mospasurit” të kyçet brenda dhe jashtë të dalin vetëm fjalët që të shtëpisë na kishin mësuar t’i thonim në rast kërkesash të tilla.
Por, ne disi mësoheshim të bashkëjetonim me të tri kohët, me ngjarjet nga lufta e përjetimet e babait e të nënës sime si të burgosur politik të viteve të ‘80-a; me jetën tonë të përditshme, shkollën dhe lojërat në oborrin e shtëpisë; me dëshirat e planet për të ardhmen. Por edhe këto të fundit, si për hir të ironisë, dilnin nga një lidhje e pashkëputshme me të shkuarën, si për shembull ëndërrat e Drilonit ose Uranit për t’u bërë ushtarë kur të rriteshin.
Po gjithsesi, duke qenë shumë të vegjël, dhe prandaj naivë, ne arrinim t’i shkonim ditët me plot çaste të lumtura. Madje edhe kur këto krijoheshin në situata krejtësisht paradoksale. Për shembull, çdo vit kur vinte 8 marsi, bashkëshortja e axhit, Nexhmija bënte ndërrimin e përvitshëm të luleve të plastikës mbi fotografitë e familjes në mur, disa nga të vetmet fotografi që kishin shpëtuar prej luftës. Si një ritual, ajo i pranonte me dashuri, me fjalë të mira e gjithë përkëdhelje lulet që ne i kishim blerë asaj për ditën e 8 marsit dhe i vendoste në vendin e atyre që ia kishim blerë vitin e kaluar. Kështu lulet e ditës së gruas shndërroheshin në lule të festës së mallëngjimit a dhimbjes, për bashkëshortin e saj dëshmor, për fëmijët e saj pa baba dhe padyshim për veten e vet, të vendosur si gur, në mes të rrjedhës së ashpër që kishte marrë jeta.
Paradoksale kanë qenë edhe vizitat tek varri i axhit gjatë verimeve tona në bjeshkë. Unë me dy vëllëzërit e mi dhe dy fëmijët më të vegjël të axhit ishim pothuajse të një gjenerate. Bashkë me nanën Nexhmije, të cilën ashtu edhe ne si fëmijët e saj ishim mësuar ta thërrisnim “nanë”, niseshim nga tëbani në krye të katundit gjithë hare. Nana, gjithmonë e butë, gjithmonë e qetë na priste deri sa ne rrugës ndaleshim tek-tuk për të mbledhur lule gjithfarë ngjyrash. I shtrëngonim fort me grushte bishtat e tyre, deri sa secili të kishte nga një tufë të vogël, por të denjë për ta vendosur te varri i axhit. Të gëzuar arrinim tek varrezat e dëshmorëve dhe tashmë të mësuar, identifikonim varrin e parë dhe futnim lulet mes pllakës së alumintë dhe dërrasës së drunjtë të varrit.
Aty poshtë betonit gjendej babai i Drilonit dhe i Diellëzes dhe axhi ynë. Sipas udhëzimit të nanës ne mbanim një minutë heshtje. Gjatë atij zgjatimi të organizuar të heshtjes nuk di të them se kush prej ne fëmijëve çfarë do të ketë qenë duke menduar. Por pas kësaj intermezzoje di se ne gjarpëronim mes grumbullit të varrezave, disa gati krejt të sheshuara në tokë, duke lozur dhe vrapuar, duke lënë pas axhin, heshtjen dhe lulet e këputura. Shëtitja kishte përmbushur qëllimin dhe kështu ne ngjitnim rrugën e thepisur për tu kthyer te tëbani sërish.
Ndonjëherë, kur nuk kishte energji elektrike dhe qirinjtë ndizeshin, të rriturit bisedonin mes vete, rikujtonin, ndërprisnin njëri-tjetrin për të shtuar një detaj, diku dikujt i mbytej zëri nga lotët, diku dikujt i qeshej me një hutim, ne fëmijët dremiteshim rreth tyre, në prehër, në një qosh të dhomës, në dysheme dhe paramendonim. Edhe tani e kujtoj qartë se si i kam vizualizuar disa rrëfime të tyre në renditje kronologjike: ecjen për disa orë në borë maleve të Rugovës të nënës, sime, gjyshes, nanës Nexhmije dhe fëmijëve të tjerë të familjes; pastaj momentin kur nëna ime i humbet ndjenjat gjatë rrugës dhe nuk ka më forcë të ushqejë vëllaun tim Dritanin shtatë muajsh; frikën e Dardanit shtatë-vjeçar që mbetet i fundit në vargun e familjarëve që ngjiten maleve, natën në një shpellë që pikon dhe ushton sa herë bombardohet kazerma ushtarake në Pejë; luftimet e axhit dhe babait në Hajlë; udhëtimin nga Rozhaja për në Krujë me autobusë të stërmbushur; mbërritjen në Krujë dhe telefonatën që konfirmon rënien e axhit e të bashkëluftëtarëve të tjerë në luftime; gjyshen që nuk qan dhe dhimbjen që ua ngurtëson gjoksin fëmijëve më të rritur të axhit në atë moment.
Shpeshherë si fëmijë kam pasur përshtypjen se këto i kam parë me sytë e mi. Shpeshherë kur natën ka rastisur të më dalë gjumi, jam frikësuar se ushtarët serbë po zbrisnin nga mali dhe trupi më ngrihej nën jorgan. Madje edhe sot është aq e zakonshme që dikush nga ne një mëngjes të zgjohet dhe të rrëfejë për ëndrrën që ka parë në një situatë ankthi me ushtarë që përndjekin, vrasin a përdhunojnë, me veten që do të mbrohet, të shpëtojë.
Krejt vonë, kur jam kthyer të shoh pas, e kam kuptuar se lufta vazhdon edhe pas luftës. Dhe madje për gjatë kohë. Sot, 25 vite pas, ndiej se si ajo bartje e traumave ka filluar të nxisë nevojën për t’u rikthyer, për të menduar, për të rrëfyer.
Mbase kjo nxitje në fund të fundit jep vetëm një shembull të shumë mënyrave, se si lufta e dikton jetën e njeriut, të atij që e jeton dhe atij që vjen pas.
Imazhi i ballinës: Uridije Lajci.
Ky publikim është prodhuar me mbështetjen financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e Kosovo 2.0 dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.