“Ndjenjat tona janë të natyrshme, por janë edhe të ndryshueshme”

Vetëdija për të kaluarën vazhdon edhe tek brezat që janë lindur pas luftës së viteve 1998-99 në Kosovë. Kosovarët/et, që janë shumë të rinj/reja për t’i pasur kujtimet e veta për luftën, kanë konceptime për atë që ndodhi, që janë formuar nga një sërë ndërveprimesh shoqërore, familjare dhe personale. Por si? A formëson apo konfirmon filmi narrativat dhe ndërgjegjen historike? A ndikojnë pamjet dhe mesazhet e këtyre filmave në mënyrën se si të rinjtë/rejat kosovarë/e e shohin dhe kuptojnë luftën dhe historinë e vonshme të vendit?

Hulumtimet si artikulli i historianes, Jukka Kortti “War, transgenerational memory and documentary film: mediated and institutional memory in historical culture”, (shqip: Lufta, kujtesa transbrezore dhe filmi dokumentar: kujtesa e ndërmjetësuar dhe institucionale në kulturën historike), tregojnë se filmi ka fuqinë për ta memorializuar luftën dhe për ta formësuar kujtesën kolektive. Qoftë përmes dokumentarëve apo filmave trillim, narrativat dhe pamjet ndikojnë në mënyrën se si kuptohet historia.

Në Kosovë, filmi është marrë me luftën në mënyra të shumta, duke vënë themelet për disa narrativa dhe duke i sfiduar të tjerat. Së fundmi ka pasur shpërthim veprash nga filmbërësit/et kosovarë/e, cilësuar si “valë e re” e filmit kosovar, nga festivali i filmit Dokufest. Disa nga këta filma trajtojnë drejtpërdrejt luftën, apo, më shpesh, mënyrën se si shoqëria është formësuar, ndikuar nga, ose është ende duke e përpunuar të kaluarën. Këta filma kanë prirje të karakterizohen më pak si filma të suksesshëm të tipit hollivudian dhe më shumë si kinema arti, filma në masë më të vogël, të cilët pastaj kanë depërtuar në arenën ndërkombëtare.

Në dekadën e fundit, filma nga Kosova janë nominuar për çmime në Kanë, kanë hyrë në listën e ngushtë për Çmimet e Akademisë dhe kanë fituar çmime në Akademinë Britanike të Filmit (BAFTA), në festivalin e filmit “Sundance” dhe festivalin e filmit në Roterdam, për t’i përmendur disa. Filmat trajtojnë tema të tilla si vështirësitë e të vejave, përplasjet mes brezave në familjet me shumëbrezëshe, të rinjtë/rejat që formojnë një grup për t’i shpëtuar realiteteve të jetës në një qytet të vogël, adoleshentët/et që riformojnë identitetin e tyre dhe njerëzit që e lënë vendin për studime mes trazirave politike.

K2.0 pyeti pesë të rinj/eja kosovarë/e se si filmat e prodhuar së fundmi dhe filmi më gjerësisht, e formëson kujtesën e të rinjve/ejave për luftën. Përgjigjet e tyre, të shprehura qoftë përmes bisedave, qoftë përmes email, tregojnë një sërë këndvështrimesh dhe njohurish.

Disa nga personat e intervistuar nga K2.0, si 27-vjeçari Shpat Ejupi, me origjinë nga Ferizaji, tani jetojnë jashtë vendit. Të tjerët, si Diona Kursari, 26-vjeçare nga Gjakova dhe 26-vjeçari Ismail Myrseli, i cili është nga Prizreni, punojnë në skenën e filmit dhe kulturës së Kosovës. Myrseli dhe familja e tij e kaluan luftën në Sarajevë, Bosnjë e Hercegovinë para se të ktheheshin në Kosovë në vitin 2001. Dhe për fund, disa, si Anđela Mirković, studente 19-vjeçare e artit nga Graçanica dhe 23-vjeçari Arbër Ramadani nga fshati Likoc i Skenderajt, i cili së fundmi po mban praktikë në Parlamentin Evropian, janë lindur pas luftës.

Bisedat me ta prekën tema që variojnë nga mënyra se si filmi mund ta formësojë kulturën e kujtesës, filmat e rinj që po prodhohen në Kosovë dhe ndikimi i rritjes duke u ekspozuar ndaj filmave nga ShBA.

K2.0: Si e kujtoni luftën?

Diona Kusari: Jam lindur në vitin 1997. Ajo çfarë di për luftën është ajo çka më tregoi nëna ime, kujtimet e mia janë të dorës së dytë. S’kam kujtime. Nuk kam përjetuar asnjërën nga këto përvoja. Të jem e sinqertë, më duket se deri sa mbusha 18 vjet, ajo që ndodhi gjatë luftës për mua ishte krejtësisht e parëndësishme. Njohuritë e mia rreth kësaj, apo të kuptuarit se pse kjo është e rëndësishme, apo e asaj çfarë ndodhi në të vërtetë dhe si mund t’i bashkoj pjesët, erdhi pasi nisa studimet e mia universitare, pasi u shpërngula në Prishtinë, si dhe njohja e llojeve të ndryshme të akterëve, shoqërisë politike apo civile në skenën kosovare. Dhe vetëm atëherë mendoj se mund të kisha një lloj konteksti, në njëfarë mënyre, për t’u përballur, duke pyetur anëtarët/et e familjes sime se cila është historia ime personale.

Ismail Myrseli: E dija që na kanë bombarduar, na kanë vrarë, por s’ishin pjesë e përditshmërisë sonë…. Nuk ishte aq mbizotëruese në fëmijërinë time. Më interesonte futbolli, videolojërat si Runescape dhe FIFA, ndoshta ndonjë simpati fëmijërore.

Andjela Mirković: Jam lindur në vitin 2005, kështu që nuk kam kujtime të drejtpërdrejta personale nga lufta. Prandaj, luftën e kujtoj ekskluzivisht nga lajmet dhe të gjitha mediet e tjera që i shoh së bashku me historitë e familjes dhe shoqërisë sime. Nga aq sa kam lexuar, duket një kohë kur gjithçka ishte e pasigurt dhe e frikshme dhe megjithëse nuk e kam përjetuar, do të thosha se ndikimi i saj ndihet ende edhe sot. Formëson mënyrën se si e shohim botën. Për mua, janë më shumë se thjesht fakte historike, ka të bëjë me historitë personale dhe efektet e vazhdueshme në komunitetet tona. Shërben si kujtesë për vlerën e paqes dhe rëndësinë e ruajtjes së saj, nëse ndonjëherë është e pranishme.

Shpat Ejupi: Ta them të drejtën, e kam problem të flas me nënën [për luftën] sepse ajo i mbart ato trauma dhe gjuha thjesht nuk kryen punë. Janë ngritur disa kufij. Nuk e di pse sepse isha shumë i vogël.

Çka mendoni për filmat e realizuar për Kosovën dhe luftën? Si e ndryshojnë apo formësojnë (nëse e kanë këtë ndikim) idenë tuaj për Kosovën dhe luftën? A ka shembuj kur jeni ndierë se keni kuptuar diçka në historinë e Kosovës apo të familjes tuaj kur shikonit një film, apo i keni parë gjërat ndryshe?

Arbër Ramadani: [Në filmin “Heroi” (2014)], Arben Bajraktaraj luan heroin që në fakt ishte një luftëtar dhe që shpëtoi bashkëfshatarët/et e tij. Por pas luftës nuk gjen punë për ta mbajtur familjen, fëmijët. Fëmija i tij është i sëmurë. Pasqyrohen njerëz që u dekoruan me grada, ndërkaq nuk luftuan asnjë ditë në jetën e tyre. Dhe heroi, ai mbet pa energji elektrike, në pamundësi për t’u kujdesur për familjen e tij. [Kjo shpërfaq] se njerëzit që me të vërtetë luftuan, nuk morën trajtimin që merituan. Heroi është hero sepse nuk ishte i korruptuar. U qëndroi besnik idealeve të tij. Njoh shumë njerëz që me të vërtetë luftuan, që humbën anëtarët/et e familjes, që humbën shokët. Dhe nuk u pasuruan. Pastaj ke disa njerëz që në fakt arritën të bëheshin të pasur pas luftës.

Mund ta gjesh veten, jo unë veten, sepse jam lindur pas luftës, por historinë tënde familjare, në shumicën e tyre. Në “Shok”, një ushtar serb vret një djalë të ri. Diçka e ngjashme ka ndodhur në fshatin tim. Apo ndoshta njerëzit që ikin nga shtëpitë e tyre. Kjo është diçka që ka ndodhur në familjen time. Apo në filmat “Babai” dhe “Heroi”, ekziston marrëdhënia e babait dhe fëmijës. Për shkak të situatës së keqe socio-ekonomike në Kosovë, babait tim iu desh të shpërngulej në Slloveni. Pra, ndoshta kjo është arsyeja pse edhe mua më pëlqejnë këta dy filma. Dua të them, nuk portretizojnë çdo gjë në hollësi që është e ngjashme me familjen time, natyrisht. Dhe në të njëjtën kohë, ndoshta, ka shumë gjëra që mund t’i gjesh si të ngjashme me familjet tuaja.

Kusari: Ekziston përshtypja se mënyra se si ne e prezantojmë veten në gjuhën pamore në film ka të bëjë shumë me atë se si narrativa e Kosovës është lufta. Ky është identiteti ynë, në njëfarë mënyre. Mbi këtë është ndërtuar identiteti ynë.

Filmat shfaqin, në njëfarë mënyre, efektet e traumës së luftës. Ata kanë po ashtu energji të errët, të tmerrshme: ndodhemi këtu, në këtë gropë të thellë, sepse kemi vuajtur shumë dhe nuk kemi shpresë të njëmendtë të jetës në fund të tunelit.

Këta filma nuk ofrojnë asgjë. Thjesht ofrojnë këtë rishikim, këtë rishfaqje të traumave tona të luftës pa asnjë aftësi reale për t’i përpunuar dhe për të ecur para. Dhe ka kuptim, sepse mendoj se aty jemi. Shumë njerëz janë prekur drejtpërdrejt dhe tërthorazi në një mënyrë që kurrë nuk është njohur apo vërtetuar, e lëre më të jetë trajtuar, kështu që ndoshta nënkupton se këta filma janë një pasqyrim i saktë i asaj se si ende jemi të lidhur me të kaluarën tonë dhe si po ecën e tashmja jonë. Jemi vetëm duke lëvizur me të kaluarën tonë.

S’jam në dijeni të ndonjë filmi që ofron hapësirë për imagjinatë, fuqizim dhe realitete alternative. Mendoj se çdo gjë është thjesht duke i shërbyer një funksioni afirmativ. Kështu ndodhi gjatë luftës. Njerëzit janë ende të prekur nga ankthi dhe frika. Zakonisht jam e kujdesshme kur e kritikoj këtë, sepse e kuptoj se ndoshta jemi në një moment në kohë në të cilin arti duhej ta lejonte këtë të ndodhte. Para se të bëjmë diçka që ka të bëjë me të ardhmen dhe shtetësinë e Kosovës, apo individualitetin e njerëzve, të patrazuar nga konfliktet politike dhe dogmat.

Më duket sikur shumica e filmave kanë funksion afirmativ. Nuk është se ata qëllimisht ofrojnë një hapësirë për shërim ose fuqizim, apo një mundësi për të imagjinuar një të ardhme ndryshe. Filmat mund të përdoren për ta shtrembëruar dhe portretizuar një histori dhe për ta instaluar një narrativë në kokat e njerëzve, që është krejtësisht e njëanshme. Dhe bazuar në gjykim, përpiqet ta djallëzojë dhe çnjerëzojë një grup të caktuar njerëzish.

S’po e përdor për të thënë, gjërat janë kështu, nuk do të mund të largohemi kurrë nga kjo gjendje e të qenit të ngecur dhe të rënduar nga ndjenjat tona. Po përpiqem të them se ndjenjat tona janë të natyrshme, por ato janë po ashtu të ndryshueshme. Mund të formësohen sërish. Mund ta kuptojmë se nuk do të mbesim peng i tyre gjatë gjithë jetës. Nuk dua të flas vetëm për traumat për pjesën tjetër të jetës sime. Por në “The Hill Where Lionesses Roar” [shq. Luaneshat e Kodrës, i cili tregon historinë e vajzave adoleshente në Kosovë që formojnë një grup për ta kaluar kohën, para se të largohen nga qyteti i tyre i vogël, për ta ndjekur universitetin] nuk flet drejtpërdrejt për luftën. Mund të jetë disi freskuese ta kesh këtë si mësim.

Mirković: Filmat për Kosovën dhe luftën janë të rëndësishëm sepse ndihmojnë në tregimin e historisë sonë dhe mbajtjen gjallë të asaj historie. Është jetike që filmat ta bëjnë këtë me saktësi dhe respekt, megjithëse, shumë rrallë e bëjnë këtë, për fat të keq.

Filmat e kanë zgjeruar të kuptuarit tim, duke paraqitur këndvështrime të ndryshme dhe duke ofruar kontekste të fuqishme emocionale, por ndonjëherë përfshijnë edhe propagandë që mund ta shtrembërojë të vërtetën. Kanë formësuar pikëpamjen time për konfliktin dhe kanë vënë në pah ndërlikueshmërinë, megjithëse mbetem e kujdesshme ndaj paragjykimeve që mund të mbartin. Kanë ndryshuar disi këndvështrimin tim, por nuk jam e sigurt nëse i kanë ndryshuar tërësisht pamjet e mia mendore. Kanë ofruar njohuri të reja, por është e vështirë të gjykohet ndikimi i tyre i plotë. Shikimi i atyre filmave më ka dhënë një ndjenjë të mirëkuptimit, por shpesh më janë dukur të pavërtetë apo të njëanshëm. Ndonjëherë nxirrnin në pah disa aspekte të historisë apo përvojave familjare, ndërkaq nënvlerësonin të tjerat, gjë që e bënte të vështirë ta krijoje një pasqyrë të qartë dhe të saktë.

Ejupi: Njerëzit edukohen përmes atyre filmave. Mendoj se filmat janë më të mirë, për të mos i lënë brezat e rinj apo rininë të bombardohen nga: “si ishte lufta?” dhe kush është fajtori, apo nëse duhet të vdesësh për vendin tënd. Nëse i ushqen njerëzit me narrativa lufte dhe nuk i ushqen po ashtu me letërsi, filma dhe njohuri…

Kusari: Gjithmonë ka vend për të shtruar pyetje dhe për të qenë kritike. Ashtu si kur thua, “si i merrni pamjet në mendjen tuaj?” Mendoj për këtë shumë. Ka pasur shumë filma amerikanë kur isha fëmijë dhe më duket sikur ato pamje janë ende në kokën time. Pra, ka shumë rëndësi të mendosh jo vetëm për atë që e sheh, por çfarë mesazhi po përpiqen të rrënjosin tek ti?

Myrseli: Në shkollën fillore nuk kemi pasur asnjëherë edukim artistik. Krejt gjërat artistike kulturore që kam pasur në jetën time janë nga British Council, Creative Europe, ShBA. Më kujtohet kur isha fëmijë, që shkoja në Këndin Amerikan në Prizren. Shkoja sepse doja t’i lexoja komiket “Batman Begins” dhe nuk pata asnjë mundësi t’i gjeja. Dhe pastaj lexoja në gjuhën angleze për këtë arsye, dhe mësova një gjuhë tjetër. Sigurisht që ka edhe përparësitë e veta dhe gjëra të tilla, por në të njëjtën kohë, ka shpëlarë trurin e shoqërisë duke menduar se s’ka alternativë tjetër. E di opsioni tjetër jemi ne.

Si mendon se të rinjtë/rejat në Kosovë dhe diasporë e mendojnë Kosovën dhe luftën?

Ramadani: Është ndryshe kur dëgjon për një ngjarje traumatike dhe kur në fakt e përjeton atë. Shumë njerëz që njoh, nuk i pëlqejnë, për shembull, filmat aksion, ku ka të shtëna me armë zjarri. Sepse e kanë parë, e kanë përjetuar. Njerëzit që janë lindur në Perëndim… atyre u është mësuar lufta në Kosovë, ata e përjetojnë atë përmes tregimeve, përmes tregimeve mund të kemi një ide rreth realitetit.

Kusari: Mendoj se brezi ynë nuk e ndien domosdoshmërisht nevojën për të qenë apologjetë, s’jemi njerëz që përpiqemi ta shpërfillim të kaluarën tonë. Sigurisht, nëse takon një person serb, me siguri njerëzit nga brezi im janë të gatshëm të kenë debate. S’është diçka e mirë, por në të njëjtën kohë, e ndiejmë: “t’i japim fund kësaj, të mendojmë për të ardhmen sepse kemi shumë përvoja traumatike”. Gjithashtu e kuptoj pse brezi i ri po fillon ngadalë ta humbë interesin për atë që ndodhi gjatë luftës, sepse thjesht këto histori i mësojnë nga njerëzit e tjerë. Nuk u përket më atyre.

Është si marrëdhënie ku nuk e diskuton kurrë me partnerin tënd atë që do dhe më pas ai person ikën dhe pastaj ju kurrë nuk keni ndonjë mbyllje. Është një lloj manipulimi. Pra, mbetesh duke pyetur veten dhe e fiksuar, duke e rijetuar të kaluarën. Por nëse personi s’dëshiron të flasë me ty, si do ta kuptosh atë që ka ndodhur?

Mirković: Të rinjtë/ejat si unë e shohin Kosovën dhe luftën në mënyra të ndryshme. Ndikohemi nga historitë familjare dhe përvojat tona. Disa prej nesh përqendrohen në ecjen përpara dhe rindërtimin, ndërsa të tjerët ende ballafaqohen me dhimbjen dhe ndërlikueshmërinë e së kaluarës sonë.

Ejupi: Çkado që na kanë thënë, të paktën brezit tim, është e qartë se po ta shohësh si pemë, një pjesë e madhe e degëve ishte e rreme.

A ke parë disa nga filmat më të rinj që janë prodhuar në Kosovë? Çfarë mendimi keni?

Ejupi: Ndiej vetëm mirënjohje dhe respekt për njerëzit që e bëjnë këtë. Është thjesht e mahnitshme. E di, jetoj këtu në Lubjanë, ku mund të thuash se njerëzit kanë kushtet më të mira për të realizuar filma, por nuk e bëjnë, kurse në Prishtinë, duket se disa njerëz thjesht nga vullneti i tyre për ta shëruar veten, ose thjesht duke e sjellë veten te bota, sjellin këta filma të mrekullueshëm që mund të shprehin vetëdije shumë, shumë të thellë, jo vetëm të një personi, por të një kombi të tërë. Nëpërmjet kësaj, njerëzit mund të shërohen dhe gjithashtu t’i shpëtojnë krejt narrativës së “jo s’mund ta bësh këtë, s’mund ta bësh atë”.

Myrseli: Mendoj se më në fund jemi, ky është një mendim paksa jo i përhapur, disi më në fund të çliruar nga kjo ideja e: ata erdhën, ne luftojmë, ne vuajmë.

Mirković: S’kam parë shumë nga filmat më të rinj nga Kosova sepse jam skeptike për saktësinë e tyre. Shpesh ndiej se nuk përfaqësojnë plotësisht të vërtetën dhe mund të jenë të njëanshëm, ndaj preferoj të mbështetem në burime të tjera për ta kuptuar historinë tonë.

Kusari: Mendoj se filmat [më të rinj] po shihen nga publiku i gjerë. Ekzistojnë shumë mundësi për kinema alternative, me shfaqjet tona që janë pa pagesë. Sidomos për sa i përket prezantimit pamor të së shkuarës sonë, mendoj se ka shumë interes nga publiku i gjerë për t’i parë.

Ndjenja e përgjithshme është se filmat tanë shfaqin se çfarë jemi dhe ku jemi, gjë që ende me ose pa vetëdije, merret me efektet e luftës dhe shtypjes. E kuptoj se ndoshta jemi në një moment në kohë, ku duhet ta lëmë atë të ndodhë. Para se të bëjmë diçka për t’u marrë me të ardhmen dhe të Kosovës, apo individualitetin e njerëzve. Nuk jam saktësisht tip që do të bëja një film duke spekuluar për të ardhmen dhe duke imagjinuar një realitet alternativ më të mirë, jam ende duke u përpjekur ta përpunoj atë që është këtu. Por në fakt do të doja të ishte dikush që do t’i plotësonte këto zbrazëtira.

Mendoj se është e rëndësishme që të gjithë ne të jemi në gjendje t’i kuptojmë kundërthëniet e vendit.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Bisedat u zhvilluan në gjuhën angleze.

Ky publikim është prodhuar me mbështetjen financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e Kosovo 2.0 dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.