Bashkim Veliu ul shikimin teksa kujtimet e marrin me vete dhe e kthejnë çerekshekulli në kohë. “Kur kanë shku, për ne u kanë si kur vdes dikush. Oborri na u duk se mbet shkret”, thotë Bashkimi, tek kujton 18 qershorin e vitit 1999. Atë ditë babai i tij, Bajrami, me veturë ktheu prej Tetovës për në Sadovinë të Vitisë familjen pesë-anëtarëshe Sylejmani, që kishin qëndruar si refugjatë te ta për gjashtë muaj rresht.
Rrëfimi i shkëputet pak kur hyn kamarieri i një kafeneje afër, që i shërben kafetë në tavolinën e punës së Bashkimit, i cili menaxhon mullirin elektrik të familjes në Dobrosht të Tetovës. Fill pas daljes së kamarierit, Veliu u kthehet rrëfimeve të luftës. Edhe të paqes.
I duket se kujtimet i janë të vakëta. Nxjerr telefonin dhe, me aplikacionin “Viber”, e telefonon babain e tij, Bajramin, i cili ndodhet në Gjermani, bashkë me shumicën e anëtarëve të familjes derëmadhe Veliu. Bajrami thotë se për lidhjen me familjen Sylejmani mund të flasë me orë e ditë. Paraprakisht kërkon falje nëse në rrëfim do t’i përzihen lotët.
“Për mu, ata janë si familja jeme, anipse kemi jetu bashkë vetëm gjashtë muaj e tri ditë”, thotë mjekërbardhi nga Gjermania. I lidhet gryka. “Baba është shumë i lidhtë me familjen e Gurselit”, ndërhyn Bashkimi. E mbush boshllëkun e krijuar, derisa në video-lidhje baba Bajrami përpihet e i kthehet bisedës. Qetësinë në zyrë e prish gumëzhima e motorëve të veturave përgjatë rrugës.
Ndërkohë, në Ferizaj zërat e të rinjve dhe të rejave përreth e as veturat përgjatë rrugës së nënkalimit pranë stacionit të trenit, nuk e shpërqendrojnë Pranvera Sylejmanin.
Rrufit makijaton e madhe në një tarracë kafeneje dhe plotëson mozaikun e rrëfimit të nisur prej Bajramit e Bashkimit. Rrëfen teksa shikimin e mban kah shtatorja e dëshmorit Ramadan Rexhepi, bashkëluftëtar i babait të saj, Gurselit dhe xhaxhait, Bajram Sylejmanit. Të dy vëllezërit ranë dëshmorë në vitin 1998 në atë që njihet si Epopeja e Jezercit.
Pranvera mban emrin e stinës së preferuar të babait të saj Gurselit, i cili ishte edhe piktor. “Edhe neve fëmijëve na i ka lanë emrat Pranverë, Kaltrinë e Diell. E ka dashtë pranverën si diçka e re, me rreze dielli, qiell të kaltër”, thotë ajo. Të tre, Pranvera, Kaltrina e Dielli, bashkë me nënën e tyre Alijen dhe gjyshen kah baba, Sofijen, u strehuan në Dobrosht, te familja Veliu në fundvitin 1998 dhe pjesën e parë të vitit 1999.
Çehrja i ndritet kur flet për ahengjet e gëzimet familjare këndej e andej kufirit. “Njerëzit e parë që i kemi thirrë për dasmën e Diellit ishin familja e bacës Bajram (Veliut) se ata i konsiderojmë njerëz t’shpisë tonë. As na e as ata nuk caktojmë numër se konsiderohemi nikoqirë në dasmat e njëri-tjetrit”, thotë fytyrëqeshur Pranvera, tek kujton dasmën e vëllait.
Miqësia midis familjes Sylejmani e Veliu është kultivuar ndër vite e ndër ngjarje të ndryshme të të dy familjeve. Mirëpo, rrethanat në të cilat u lidh kjo miqësi s’janë të zakonta.
Rruga e gjatë drejt Tetovës
Përpara se të gjente strehë në vatrën e familjes Veliu, familja Sylejmani hoqi shumë. Në verën dhe vjeshtën e vitit 1998 u rropatën fshatrave e qyteteve të Kosovës juglindore, duke qëndruar tinëz nëpër farefis e miq pasi shtëpia e tyre në Sadovinë u kthye në cak të bastisjeve të forcave serbe. Pranvera kaloi edhe momente të lumtura fëmijërie, duke u larë në ujërat e rrëmbyeshëm të Lepencit, edhe pse gjithnjë me drojën se dalja nëpër hapësira publike do të përbënte rrezik për ta.
Por kish diçka që ishte mësuar ta harronte me zor për të mirën e saj dhe të familjes.
“Sa herë më pyesnin si e ke emrin ata që nuk më njihnin, ua thosha një emër ndryshe që të mos merrej vesh se kishim frikë se policia serbe do të na gjente e arrestonte”, thotë ajo. Tani, thotë se përnjëmend nuk i kujtohet as emri i pasaportës së falsifikuar me të cilën kishte kaluar kufirin me Maqedoninë në fundvitin 1998. Asokohe, Pranvera, e cila sot është mësimdhënëse në shkollën e arteve, “Çesk Zadeja”, ishte nëntë vjeçe.
Pasi kishin arritur në Tetovë, Maqedoni e Veriut, ku u strehuan 344,500 refugjatë nga Kosova, përkohësisht kishin qëndruar në shtëpinë e një të afërmi, por hapësira e kufizuar e kishte shtyrë shokun e babait dhe xhaxhait të saj, Bilall Sherifin, që ta telefononte mikun e tij nga Tetova, Bajram Veliun, për t’i strehuar ata. Bajrami nuk dinte gjë për familjen Sylejmani, por nuk i vuri në dyshim fjalët e Sherifit — kishte vullnet ta strehonte cilëndo familje shqiptare që përndiqej nga regjimi serb në Kosovë.
Bajrami, nëpërmjet videolidhjes, thotë se nuk e kishte njohur fare Gursel Sylejmanin, por se pas vendosjes së familjes së tij në shtëpinë e re të vëllait në Gjermani, e kishte parë në ëndërr, tek ia linte një tubë lule amanet. Për Gurselin dinte vetëm prej rrëfimeve të familjarëve. Ëndrra sa e kishte ngarkuar emocionalisht, po aq i kishte dhënë zemër që të kujdesej për familjen Sylejmani si të ishte familja e tij.
Bajrami mbyllte sytë edhe në sherret e lojërat e rëndomta fëmijërore në oborrin e madh, paksa të pjerrët të shtëpisë.
“Ngjiteshim në pemë e luanim lojëra të ndryshme me top, por edhe kur kemi ba naj sherr, kurrë nuk na kanë bërtit”, thotë Pranvera. “Axha Bajram, nana, baba i tij, fëmijët, krejt, janë kujdesë që të mos na mungonte asgjë. Edhe bukën e kiflet taze i gjenim në qese te dera në mëngjes. Kemi qenë të përkëdhelur në Dobroshte”.
Bukën e kiflet i bënin gratë — që parreshtur punonin e gatuanin. Nikoqirja Ajshja dhe nëna e Pranverës, Alija, bashkë merreshin me përgatitjen e ushqimit për dy familjet.
“Na kemi hangër me një sofër. Krejt përgjegjësia e ushqimit ka qenë…Ingjja Ajshe e ka përgatitë ushqimin, por normalisht që edhe mami i ka ndihmu dhe është angazhu”, thotë Pranvera.
Sidomos procesi i gatimit dhe pjekjes së flisë i bashkonte edhe fëmijët e dy familjeve, që lodronin poshtë e lart oborrit. Ndonjë rend, Alija ua ndante të nxehtë nga tepsia në prush Pranverës dhe Sevdijes, së bijës së Bajramit e Ajshes, me të cilën shoqërohej më shumë vogëlushja refugjate.
Pranvera, e cila më shumë preferon të flasë për kujdesin e nikoqirëve sesa për vuajtjet e pafundme të familjes e për dhimbjen e humbjes së babait dhe xhaxhit në malet e Jezercit, tregon se edhe shoqet e shokët i trajtonin me dashamirësi. Ajo vazhdoi edhe klasën e tretë në shkollën e fshatit. “Mësuesi shqiptar ishte shumë i dashur dhe shpjegonte shumë mirë, por vështirësinë e vetme e kisha me mësu maqedonishten”, thotë ajo. “Asnjëherë nuk jemi ndi se jemi n’ven t’huj”.
Ngjashëm me Sylejmanin, ato kohë i përjetuan rreth një milion shqiptarë tjerë që u dëbuan nga Kosova drejt Maqedonisë, Shqipërisë dhe Malit të Zi. Përjetimet e tyre janë muralizuar në murin anësor të stacionit të trenit në Ferizaj. Ai vend, rreth të cilit 150 vjet më parë nisi të lëshonte rrënjë qyteti më i ri i Kosovës, në marsin e vitit 1999 u kthye në stacion për zbrazjen e tij.
Më 2021, në kuadër të edicionit të nëntë të festivalit MuralFest, që e bashkëthemeloi, Pranvera përvoli mëngët dhe punoi muralin “Rruga”, që paraqet shqiptarë të ulur në shinat e trenit, në pritje për t’i lënë shtëpitë. Murali është frymëzuar prej fotografisë së agjencisë franceze të lajmeve (AFP), botuar më 1 prill 1999 në gazetën “Washington Post”, me titullin “In a horror movie, you couldn’t imagine this” (shqip: Këtë nuk do të mund ta imagjinonit as në një film horror). Titulli i referohet citatit të Astrit Gashit, asokohe student i dëbuar.
Fotografia ishte shkrepur në stacionin e trenit të Prishtinës. “Në platformë, trupat paramilitare në xhaketa të gjelbra e atlete sportive, tregonin thikat. Disa hynin në tren dhe bërtisnin, ‘Ne jemi vampirë. Na pëlqen të pimë gjak’”, shkruante ndër tjera autori i artikullit Daniel Williams.
Ndërkohë, për Pranverën, murali, që ia ka kushtuar babait të saj, duhet të shërbejë si rikujtim i së kaluarës. “[Murali] ka për qëllim të bashkojë qytetarët tanë përmes rikujtimit se pavarësisht dallimeve aktuale, të gjithë vijmë nga e kaluara e njejtë”, shkruan ajo në faqen e MuralFest.
Prej Zhurit në Gostil
Shtëpive po u dilte flakë e tym kur zhurianët u dëbuan me dhunë nga forcat serbe në pranverën e vitit 1999. Banorët, me pak plaçka të mbledhura shpejt e shpejt morën traktorët, qerret me kuaj, makinat e disa në këmbë dhe u depërtuan dhunshëm drejt kufirit me Shqipërinë.
Megjithëse nuk ishte rrugë fort e gjatë për kah kilometrat, dëshmitë që i shihnin gjatë saj, e kthyen eksodin edhe ashtu të dhimbshëm të zhurianëve në ferr të vërtetë. Advdullah Ademaj, 52-vjeçar, mban mend se si dhjetëra anëtarët e familjes së tij, bashkë me refugjatët tjerë panë përgjatë rrugës civilë të vrarë, plaçka, makineri e ushqime përtokë. Avdullahu thotë se ato skena nuk do t’i harrojë kurrë.
Midis gjithë përjetimit të rëndë, një fije shprese u ndez me të shkelur matanë kufirit. Dikush nga familja Ademaj kishte një lidhje familjare me familjen Cenaj në Gostil të Kukësit, lidhje që ishte shkëputur nga dekadat e hekurta gjatë regjimit komunist në Shqipëri prej mesit të viteve të ‘40-a deri në fillim të të ‘90-ve. Të dërrmuar, por të sigurt, Ademajt, bashkë me familje tjera nga Dragashi e Prizreni, prisnin rrugëve të Kukësit. Fijet e lidhjes së shkëputur familjare u bënë bashkë nëpërmjet thirrjes së refugjatëve në Televizionin e Kukësit. Televizioni ishte kthyer në njërën prej mundësive të pakta publike për ndërlidhje. Përmes tij Ademajt kërkonin ndihmën e Cenajve.
Cenajt, që jetonin në rrafshin e malit hijerëndë Gjallica, kishin vetëm një thes miell në maxhe në ditën kur i strehuan rreth tridhjetë refugjatët e parë në shtëpinë e tyre dy-dhomëshe, kujton 68-vjeçari, Ajet Cenaj, në tarracën e një restoranti të vogël afër rrethrrotullimit që i lidh fshatrat dhe rrugën e aeroportit të Kukësit me qytetin verior.
Herë pas here kërkon të cakërrohen gotat me teke të rakisë së rrushit sepse pavarësisht sfidave, jetësimi i ëndrrës për Kosovën për të është gjithnjë arsye për të festuar.
“Për tri ditë, erdhën edhe nja tridhjetë të tjerë dhe u bënë 76”, thotë Ajeti para shtëpisë, e cila atëherë nuk kishte as ujë e as banjo brenda. “Gjysma kanë fjetë në këto dy dhoma e në ballkon jashtë, të tjerët në këtë shtëpinë e vjetër pa meremetu, ku kemi shtru kashtë, dhe një familje tjetër në tendë, shator siç i thoni ju”, thotë Ajeti, i cili atëherë merrte vetëm 150 marka pagë si pjesë e kompanisë publike të ujësjellësit.
Por kishte ndarë mendjen t’i strehonte dhe të ndante me ta në sofër çfarëdo që kishte.
“Katër fëmijët e mi i pata çu te dajat në Kolisian me lëshu vend për vëllezërit e motrat nga Kosova”, thotë burri flokëthinjur pranë hyrjes së shtëpisë rreth e rreth me lule. “Fëmijët i ngatërronin çizmet e këpucët, aq i madh ishte numri i tyre në radhë. E kam ba për humanizëm, për fëmijët që ishin në moshë me t’mitë. Sot janë ba burra e gra”.
Asokohe, 444,600 refugjatët nga Kosova e gjetën Shqipërinë të lodhur dhe të zhytur në varfëri, sidomos pas trazirave të vitit 1997, pas shembjes së skemave piramidale, ku llogaritet se investuan dy e treta e popullësisë. Përkundër vështirësive, shumë familje shqiptare hapën dyert e tyre pa mëdyshje. Ngjashëm, punët nuk i kishin mirë as Cenajt, që strehuan 76 njerëz.
“Në fillim kemi pasur vështirësi, por pastaj filluan të vinin ndihma nga pushteti vendor dhe organizatat ndërkombëtare”, kujton Ajeti, teksa me qeshje të lehtë mundohet të shmangë sfidat për të siguruar bukën e gojës. “Zinim makarona me një kazan të madh për rreth tetëdhjetë veta. Në ditën kur erdhën, me vete kishin edhe ëmbëlsira se ishte dita e Bajramit kur i dëbuan nga Zhuri”.
Anipse nën jehonën e bombardimeve dhe granatimeve të forcave serbe matanë kufirit që nuk ishte larg as dhjetë kilometra, në oborrin e Cenajve jeta zhvillohej në njëfarë ritmi të zakontë. Gratë, edhe te Cenajt e Ademajt, siguroheshin që askush të mos e kishte barkun thatë — gatuanin, zienin e piqnin fli e krelanë.
Ndërkohë vitet ecën dhe liria lejoi festa e dasma. Një minibus e kishin porositur zhurianët e familjes Ademaj për të marrë udhë drejt Kukësit kur familja Cenaj i ftoi në dasmën e djalit të madh. Edhe Cenajt shkuan në Zhur në dasmën e djalit të Avdullah Ademajt më 12 gusht 2017. “Kemi shku e kanë ardhë. Raportet familjare nuk i kemi prishë”, thotë Avdullahu. “Tre fëmija mi e mbajnë men mirë që kemi nejtë aty, po e dinë edhe nipat edhe mbesat që Ajetin e kemi mik shpie”.
Si Ferizaji i Pranverës, edhe Kukësi, qyteti i parë i nominuar për çmimin Nobel për bujarinë e vet, kujton të kaluarën. Në zemrën administrative të qytetit ndodhet “Kulla e mikpritjes”, ndërtuar në vitin 2009. Kulla prej 23.5 metrash lartësi pasqyron me fotografi kalvarin e rreth gjysmë milionë shqiptarëve refugjatë që i strehoi Kukësi. Brenda janë ekspozuar shumë fotografi, dëshmi të torturave, dëbimit, por edhe të mikpritjes kukësiane.
Zbrazja e kampeve të refugjatëve dhe e shtëpive të kukësianëve sa do të sillte gëzim, do të shkaktonte dhe boshllëk të madh në mesin e vendasve, të cilët për rreth katër muaj vendlindja iu kthye përnjëherë në një qytet tjetër.
“Ishte ca e vështirë, sepse na u zbrazën shtëpitë dhe qyteti, ama na erdhi mirë që nuk u kthyen fytyrëngrysur siç kishin ardhur nga torturat e [regjimit] serb”, thotë Ajeti, që ndërron çehre për ta fuqizuar përshkrimin e gjendjes së atëhershme.
Njëlloj për familjen Sylejmani, mirënjohja tash është shndërruar në miqësi të pashoqe. “Mandej shumë jena enë. Kanë ardhë në dreka, në darka, ose kanë ardhë me bujtë, naj vikend’ thotë Pranvera. “Baca Bajram e ka shpirtin e madh se ti paramendo na patë shti në shpi të re, domethanë sefte na e kemi bo për hajr atë shpi. Kjo mundet me të tregu çfarë zemre të madhe dhe çfarë familje e madhe janë”.
Imazhi i ballinës: Arkivi i familjes Veliu.
Ky publikim është prodhuar në bashkëpunim me forumZFD. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e Kosovo 2.0 dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e forumZFD.