Në të keq e në të mirë

Bashkim Veliu ul shikimin teksa kujtimet e marrin me vete dhe e kthejnë çerekshekulli në kohë. “Kur kanë shku, për ne u kanë si kur vdes dikush. Oborri na u duk se mbet shkret”, thotë Bashkimi, tek kujton 18 qershorin e vitit 1999. Atë ditë babai i tij, Bajrami, me veturë ktheu prej Tetovës për në Sadovinë të Vitisë familjen pesë-anëtarëshe Sylejmani, që kishin qëndruar si refugjatë te ta për gjashtë muaj rresht.

Rrëfimi i shkëputet pak kur hyn kamarieri i një kafeneje afër, që i shërben kafetë në tavolinën e punës së Bashkimit, i cili menaxhon mullirin elektrik të familjes në Dobrosht të Tetovës. Fill pas daljes së kamarierit, Veliu u kthehet rrëfimeve të luftës. Edhe të paqes.

I duket se kujtimet i janë të vakëta. Nxjerr telefonin dhe, me aplikacionin “Viber”, e telefonon babain e tij, Bajramin, i cili ndodhet në Gjermani, bashkë me shumicën e anëtarëve të familjes derëmadhe Veliu. Bajrami thotë se për lidhjen me familjen Sylejmani mund të flasë me orë e ditë. Paraprakisht kërkon falje nëse në rrëfim do t’i përzihen lotët.

“Për mu, ata janë si familja jeme, anipse kemi jetu bashkë vetëm gjashtë muaj e tri ditë”, thotë mjekërbardhi nga Gjermania. I lidhet gryka. “Baba është shumë i lidhtë me familjen e Gurselit”, ndërhyn Bashkimi. E mbush boshllëkun e krijuar, derisa në video-lidhje baba Bajrami përpihet e i kthehet bisedës. Qetësinë në zyrë e prish gumëzhima e motorëve të veturave përgjatë rrugës.

Ndërkohë, në Ferizaj zërat e të rinjve dhe të rejave përreth e as veturat përgjatë rrugës së nënkalimit pranë stacionit të trenit, nuk e shpërqendrojnë Pranvera Sylejmanin. 

Rrufit makijaton e madhe në një tarracë kafeneje dhe plotëson mozaikun e rrëfimit të nisur prej Bajramit e Bashkimit. Rrëfen teksa shikimin e mban kah shtatorja e dëshmorit Ramadan Rexhepi, bashkëluftëtar i babait të saj, Gurselit dhe xhaxhait, Bajram Sylejmanit. Të dy vëllezërit ranë dëshmorë në vitin 1998 në atë që njihet si Epopeja e Jezercit.

Pranvera mban emrin e stinës së preferuar të babait të saj Gurselit, i cili ishte edhe piktor. “Edhe neve fëmijëve na i ka lanë emrat Pranverë, Kaltrinë e Diell. E ka dashtë pranverën si diçka e re, me rreze dielli, qiell të kaltër”, thotë ajo. Të tre, Pranvera, Kaltrina e Dielli, bashkë me nënën e tyre Alijen dhe gjyshen kah baba, Sofijen, u strehuan në Dobrosht, te familja Veliu në fundvitin 1998 dhe pjesën e parë të vitit 1999.

Çehrja i ndritet kur flet për ahengjet e gëzimet familjare këndej e andej kufirit. “Njerëzit e parë që i kemi thirrë për dasmën e Diellit ishin familja e bacës Bajram (Veliut) se ata i konsiderojmë njerëz t’shpisë tonë. As na e as ata nuk caktojmë numër se konsiderohemi nikoqirë në dasmat e njëri-tjetrit”, thotë fytyrëqeshur Pranvera, tek kujton dasmën e vëllait.  

Miqësia midis familjes Sylejmani e Veliu është kultivuar ndër vite e ndër ngjarje të ndryshme të të dy familjeve. Mirëpo, rrethanat në të cilat u lidh kjo miqësi s’janë të zakonta.

Rruga e gjatë drejt Tetovës

Përpara se të gjente strehë në vatrën e familjes Veliu, familja Sylejmani hoqi shumë. Në verën dhe vjeshtën e vitit 1998 u rropatën fshatrave e qyteteve të Kosovës juglindore, duke qëndruar tinëz nëpër farefis e miq pasi shtëpia e tyre në Sadovinë u kthye në cak të bastisjeve të forcave serbe. Pranvera kaloi edhe momente të lumtura fëmijërie, duke u larë në ujërat e rrëmbyeshëm të Lepencit, edhe pse gjithnjë me drojën se dalja nëpër hapësira publike do të përbënte rrezik për ta. 

Por kish diçka që ishte mësuar ta harronte me zor për të mirën e saj dhe të familjes.

“Sa herë më pyesnin si e ke emrin ata që nuk më njihnin, ua thosha një emër ndryshe që të mos merrej vesh se kishim frikë se policia serbe do të na gjente e arrestonte”, thotë ajo. Tani, thotë se përnjëmend nuk i kujtohet as emri i pasaportës së falsifikuar me të cilën kishte kaluar kufirin me Maqedoninë në fundvitin 1998. Asokohe, Pranvera, e cila sot është mësimdhënëse në shkollën e arteve, “Çesk Zadeja”, ishte nëntë vjeçe. 

Pasi kishin arritur në Tetovë, Maqedoni e Veriut, ku u strehuan 344,500 refugjatë nga Kosova, përkohësisht kishin qëndruar në shtëpinë e një të afërmi, por hapësira e kufizuar e kishte shtyrë shokun e babait dhe xhaxhait të saj, Bilall Sherifin, që ta telefononte mikun e tij nga Tetova, Bajram Veliun, për t’i strehuar ata. Bajrami nuk dinte gjë për familjen Sylejmani, por nuk i vuri në dyshim fjalët e Sherifit — kishte vullnet ta strehonte cilëndo familje shqiptare që përndiqej nga regjimi serb në Kosovë.

Bajrami, nëpërmjet videolidhjes, thotë se nuk e kishte njohur fare Gursel Sylejmanin, por se pas vendosjes së familjes së tij në shtëpinë e re të vëllait në Gjermani, e kishte parë në ëndërr, tek ia linte një tubë lule amanet. Për Gurselin dinte vetëm prej rrëfimeve të familjarëve. Ëndrra sa e kishte ngarkuar emocionalisht, po aq i kishte dhënë zemër që të kujdesej për familjen Sylejmani si të ishte familja e tij. 

Bajrami mbyllte sytë edhe në sherret e lojërat e rëndomta fëmijërore në oborrin e madh, paksa të pjerrët të shtëpisë.

“Ngjiteshim në pemë e luanim lojëra të ndryshme me top, por edhe kur kemi ba naj sherr, kurrë nuk na kanë bërtit”, thotë Pranvera. “Axha Bajram, nana, baba i tij, fëmijët, krejt, janë kujdesë që të mos na mungonte asgjë. Edhe bukën e kiflet taze i gjenim në qese te dera në mëngjes. Kemi qenë të përkëdhelur në Dobroshte”.

Bukën e kiflet i bënin gratë — që parreshtur punonin e gatuanin. Nikoqirja Ajshja dhe nëna e Pranverës, Alija, bashkë merreshin me përgatitjen e ushqimit për dy familjet.

“Na kemi hangër me një sofër. Krejt përgjegjësia e ushqimit ka qenë…Ingjja Ajshe e ka përgatitë ushqimin, por normalisht që edhe mami i ka ndihmu dhe është angazhu”, thotë Pranvera. 

Sidomos procesi i gatimit dhe pjekjes së flisë i bashkonte edhe fëmijët e dy familjeve, që lodronin poshtë e lart oborrit. Ndonjë rend, Alija ua ndante të nxehtë nga tepsia në prush Pranverës dhe Sevdijes, së bijës së Bajramit e Ajshes, me të cilën shoqërohej më shumë vogëlushja refugjate.

Pranvera, e cila më shumë preferon të flasë për kujdesin e nikoqirëve sesa për vuajtjet e pafundme të familjes e për dhimbjen e humbjes së babait dhe xhaxhit në malet e Jezercit, tregon se edhe shoqet e shokët i trajtonin me dashamirësi. Ajo vazhdoi edhe klasën e tretë në shkollën e fshatit. “Mësuesi shqiptar ishte shumë i dashur dhe shpjegonte shumë mirë, por vështirësinë e vetme e kisha me mësu maqedonishten”, thotë ajo. “Asnjëherë nuk jemi ndi se jemi n’ven t’huj”. 

Ngjashëm me Sylejmanin, ato kohë i përjetuan rreth një milion shqiptarë tjerë që u dëbuan nga Kosova drejt Maqedonisë, Shqipërisë dhe Malit të Zi. Përjetimet e tyre janë muralizuar në murin anësor të stacionit të trenit në Ferizaj. Ai vend, rreth të cilit 150 vjet më parë nisi të lëshonte rrënjë qyteti më i ri i Kosovës, në marsin e vitit 1999 u kthye në stacion për zbrazjen e tij. 

Më 2021, në kuadër të edicionit të nëntë të festivalit MuralFest, që e bashkëthemeloi, Pranvera përvoli mëngët dhe punoi muralin “Rruga”, që paraqet shqiptarë të ulur në shinat e trenit, në pritje për t’i lënë shtëpitë. Murali është frymëzuar prej fotografisë së agjencisë franceze të lajmeve (AFP), botuar më 1 prill 1999 në gazetën “Washington Post”, me titullin “In a horror movie, you couldn’t imagine this” (shqip: Këtë nuk do të mund ta imagjinonit as në një film horror). Titulli i referohet citatit të Astrit Gashit, asokohe student i dëbuar. 

Fotografia ishte shkrepur në stacionin e trenit të Prishtinës. “Në platformë, trupat paramilitare në xhaketa të gjelbra e atlete sportive, tregonin thikat. Disa hynin në tren dhe bërtisnin, ‘Ne jemi vampirë. Na pëlqen të pimë gjak’”, shkruante ndër tjera autori i artikullit Daniel Williams. 

Ndërkohë, për Pranverën, murali, që ia ka kushtuar babait të saj, duhet të shërbejë si rikujtim i së kaluarës. “[Murali] ka për qëllim të bashkojë qytetarët tanë përmes rikujtimit se pavarësisht dallimeve aktuale, të gjithë vijmë nga e kaluara e njejtë”, shkruan ajo në faqen e MuralFest.