Euforija oko postavljanja spomenika doživotnom predsjedniku Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), Josipu Brozu Titu, u glavnom gradu Crne Gore, trajala je dok spomenik nije postavljen.

Odluku o postavljanju je donijela gradska Skupština krajem oktobra 2018. Uslijedilo je više od mjesec dana do svečanosti u Podgorici 19. decembra, tokom kojih se na sve moguće načine pričalo o Titu. Od toga da je odgovoran za bratoubilaštvo u Crnoj Gori, do toga da je upravo on bio taj koji je postavio temelje povratku crnogorske nezavisnosti.

Inicijativa o povratku Tita u Podgoricu došla je od gradonačelnika Ivana Vukovića koji je rekao da nije riječ o jugonostalgiji, nego “dokaz da Crna Gora ostaje vjerna antifašističkoj orijentaciji”.

Danas, restaurirani spomenik koji je gotovo 30 godina bio u ostavi jedne od podgoričkih kasarni u vlasništvu Ministarstva odbrane Crne Gore, ne privlači pažnju, dok tek nekoliko upadljivih metara staze posute bijelim šljunkom ukazuje da se u dijelu parka pored rijeke Morače nalazi neki spomenik.

Ironiziranje prošlosti

Spomenik Titu postavljen je 19. decembra, na Dan oslobođenja Podgorice u Drugom svjetskom ratu, i to na vrlo simboličnom mjestu. Tito sada stoji na bulevaru koji je nekada nosio ime po Lenjinu, a danas po Svetom Petru Cetinjskom.

U neposrednoj blizini je most Blaža Jovanovića, prvog predsjednika Narodne skupštine Crne Gore (1976), a sam Bulevar siječe ulicu Ivana Milutinovića, partizanskog heroja čije ime je nosio i glavni gradski trg u vrijeme dok se i grad zvao Titograd, od 1946. do 1992. godine.

Tito „gleda“ i na nekadašnju zgradu Saveza komunista, sada u vlasništvu vladajuće Demokratske partije socijalista Mila Đukanovića koja se 1990. odrekla svog komunističkog nasljeđa i preko noći se deklarativno socijaldemokratizovala.

Upravo na to ukazuju oni koji su uspjeli da ostanu hladne glave nakon što je u oktobru prošle godine u Skupštini grada najavljeno da će spomenik biti postavljen.

„Ironija je da spomenik Titu postavljaju oni koji su pomagali u rušenju SFRJ“, kazao je za K2.0 novinar Predrag Nikolić, inače Podgoričanin, podsjećajući da Crnogorci, koliko god vole ili mrze svoje vladare, rado im dižu spomenike – ali ih i ruše lako.

„Za spomenik Titu u Skupštini Crne Gore već najavljuju da neće biti dugog vijeka”, kaže Nikolić.

Činjenica da je Tito bio uklonjen kako ne bi podsjećao na istoriju koje su se do juče stidjeli oni koji ga danas veličaju boli čovjeka koji je u Crnoj Gori najprepoznatljiviji kada se priča o Jugoslaviji.

Marko Perković iz nevladine organizacije “Generalni konzulat Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije” iz Tivta nije prisustvovao otvaranju spomenika i ni do danas ga nije posjetio.

Perković i njegov Generalni konzulat čuvaju sjećanje na tu državu obilježavajući sve značajne datume i podsjećajući građane i građanke Crne Gore na vrijednosti antifašističke borbe i slavnu partizansku prošlost.

„Nisam prisustvovao otvaranju jer smatram da je licemjerno što su ljudi koji su devedesetih godina Tita najviše pljuvali sada po nečijem zadatku postavili taj spomenik”, kaže za K2.0 Perković. “Nisam želio da se njima pridružim, a mi u Tivtu redovno odajemo počast Titu tako da nikakvih problema u tom pogledu nemam i neću svojim prisustvom da dižem cijenu nekom drugom.“

Perković ističe i da u Crnoj Gori sada ima dosta “konvertita” koji su devedesetih godina „bili protiv Tita, blatili Jugoslaviju i bratstvo i jedinstvo”, ideja oko koje je Tito gradio SFRJ.

On tvrdi i da su ljudi koji su sada podržali postavljanje spomenika, isti oni koji su ga se “stidjeli i krili ga od naroda“.

Spomenik Titu, bez cvijeća, bez posjetilaca, na bulevaru koji se nekada zvao po Lenjinu a danas po Svetom Petru Cetinjskom. Foto: Marijana Camović.

Postament i spomenik su u Titogradu stajali u krugu vojne kasarne Masline, ali je uklonjen početkom 90tih da bi u Podgorici je bio sklonjen i zaboravljen u spomen-sobi Pete proleterske udarne brigade.

„Nije podignut spomenik Titu, nego se na svjetlost dana iznijela njegova skulptura koja je do skora imala vrijednost sekundarne sirovine i koje su se stidjeli i omalovažavali je 30 godina”, buni se Perković i dodaje kako se dešava prekrajanje istorije u skladu sa željama onih na vlasti i “njihovim dnevno političkim interesima”.

“I Trinaestojulski ustanak [13. jula 1941, pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije, počeo je ustanak u Crnoj Gori], i AVNOJ i Drugi svjetski rat i sada Tita koriste jer bez antifašizma se navodno ne može u Evropsku uniju i sada bi da izigravaju antifašiste“, rekao je Perković.

Argumentuje ove tvrdnje o licemjerju i ideološkom lutanju vlasti i podatkom da je prije dvije godine upravo u okolini Podgorice otvoreno njemačko groblje. Na ovom groblju sahranjeni su posmrtni ostaci 64 njemačka vojnika koji su se borili protiv partizana tokom Drugog svjetskog rata.

Komunistička partija Crne Gore – osnovana 2009. godine – i sljedbenici ideja antifašizma pobunili su se na dan kada je otvoreno groblje, ne zbog toga što su tu sahranjeni posmrtni ostaci ljudi koji su dugo smatrani nestalim, nego tražeći da vlasti u Crnoj Gori vode računa o zapuštenim partizanskim grobljima. Umjetnica Tanja Maruša je na kraju ceremonija, samoinicijativno postavila buket sa crvenom petokrakom od karanfila.

Ideološka bitka

Među onima koji su se iz ideoloških razloga protivili dizanju spomenika Titu jesu i predstavnici stranaka koje u Crnoj Gori zastupaju interese srpske manjine, prije svih poslanici koalicije Demokratski front (DF).

DF okuplja nekoliko partija među kojima su najznačajnije nacionalno obojena Nova srpska demokratija i Pokret za promjene. Dvojici lidera DF-a, andrija Mandić i Milan Knežević, sudi se za navodni pokušaj državnog udara koji je, kako tvrdi tužilaštvo, trebalo da se desi na dan parlamentarnih izbora u oktobru 2016. godine.

Mandić, jedan od lidera koalicije, rekao je u Skupštini kako je Tito jedan od simbola diktature, te je apelovao na kolege iz vladajuće koalicije da ne idu putem kojim su krenuli jer „ima mnogo boljih primjera u našoj istoriji na koje treba da se ugledate“.

„Ipak je to bio čovjek skromnih mogućnosti, austrougarski kaplar, pripadnik 42. Vražje divizije [hrvatska vojna jedinica poznata i po surovim akcijama na teritoriji Srbije tokom Prvog svjetskog rata], koji je dobio dva ordena što je vješao srpske babe po Mačvi”, ironizirao je Mandić tokom skupštinske rasprave o postavljanju spomenika pozivajući na kraju na povrat monarhije.

I njegov partijski kolega, Slaven Radunović je sličnih shvatanja, ali on je vezano za Tita otvorio i pitanje statusa Kosova.

„Pazite šta radite vi koji ste podržali odluku da se u Podgorici pravi spomenik Josipu Brozu”, upozorio je iz skupštinskih klupa.

“On je praktično preteča kosovske nezavisnosti. On je 1974. godine donio Ustav koji je omogućio kasniju secesiju Kosova [Ustav iz 1974. je dao veću autonomiju pokrajini Kosovo koja je bila sastavni dio Republike Srbije, kao što je pravo veta na odluke Skupštine Srbije]”, rekao je tokom diskusije Radunović.

“Pored toga, on je čovjek koji je zabranio Srbima i Crnogorcima sa Kosova, koje su prognali balisti [antikomunistička organizacija koju su činili Albanci iz više država, aktivna tokom Drugog svjetskog rata] i okupatori sa Kosova, da se vrate na Kosovo posle rata i time direktno uticao na demografsku strukturu.“

Takvim stavovima je podršku dao i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, osoba od izuzetnog uticaja u Crnoj Gori. Predstavnik Srpske pravoslavne crkve molio je predstavnike vlasti da “ne grade budućnost Crne Gore na bratoubilaštvu”, poručujući da je bolje da se podigne spomenik Musoliniju, nego Titu.

Od momenta kada je saopštena namjera da se Titov spomenik ponovo izloži postavljano je pitanje „zašto sad“ i otkud odjednom priča o antifašističkoj borbi i komunistima od čijih se tekovina sad već decenijama peru ruke. Javnost nije dobila logičan odgovor.

A o brzopletosti te odluke i na probleme u njenoj realizaciji ukazuje i podatak da je dan nakon što je postavljen postament na kojem je bista — tekst na njemu mijenjan. Tako je 18. decembra ispred Titove figure pisalo „Josip Broz Tito 1892-1980 zahvalni građani Titograda i Podgorice”, a već sjutradan prilikom otvaranja, tekst je podjeljen na dvije ploče – jedna na kojoj su ime i godine i druga, postavljena sa Titove desne strane, na kojoj se iskazuje zahvalnost.

Osim sa Titovog u proteklom periodu je sa više spomenika u Crnoj Gori uz aplauze skinut crveni pokrivač. Od početka 2019. godine već je jedan novi zasijao – u Nikšiću posvećen komitama [borcima za slobodu Crne Gore u vrijeme austrougarske okupacije u Prvom svjetskom ratu, i borcima za odbranu državnosti nakon što je Srbija anektirala Crnu Goru 1918.] koji je otkrio lično predsjednik države Milo Đukanović.

Najavljeno je podizanje još spomenika u ovoj godini. Posljednji značajan primjer projekta podizanja spomenika u regiji je često kritikovani Skopje 2014, koji je ostavio makedonsko društvo suočeno sa dilemom o tome šta da rade sa tim naslijeđem kada je onaj ko ga je stvorio napustio zemlju. Crnogorci, čini se, bi se mogli lako naći u istoj konfuziji o tome kakav odnos imati prema spomeničkom naslijeđu sadašnjeg lidera.K

Naslovna fotografija: Marijana Camović