Kad sam ove godine upisivao sina u prvi razred, morao sam proći proceduru sličnu onoj koju su morali proći i moji roditelji kad su devedesetih mene upisivali u školu. Dostavio sam fizičke kopije svog rodnog lista, potvrdu o prebivalištu, račun za struju i zahtjev za upis.

Ne možete, a da se ne zapitate da li je devedesetih procedura za upis djeteta u osnovnu školu bila savršena i do te mjere funkcionalna da nije bilo potrebe za iznalaženjem novog, efikasnijeg modela, ili smo pak u međuvremenu ušli u začarani krug u kojem preovladava lijenost.

Mislim da je posrijedi ovo drugo.

U toku svog mandata na funkciji načelnika Opštine Kamenica, koji je trajao od 2017. do 2021. godine, Qëndron Kastrati je pokrenuo inicijativu za reorganizaciju škola na prostoru Opštine. Inicijativu je pokrenuo zbog finansijskih gubitaka Opštine — nastavnika_ca je bilo više nego učenika_ca. Međutim, mnogi su se — uključujući Ministarstvo obrazovanja i Zajednički sindikat nauke i obrazovanja — usprotivili Kastratijevom prijedlogu, poručivši da je neadekvatan i da je van nadležnosti lokalnih vlasti.

Kastrati na lokalnim izborima 2021. godine nije reizabran i to ne zato što nije imao ideja, već zato što je ono što je zamislio bilo izvan područja opštinskih nadležnosti. Od njega se očekivalo da se bavi isključivo standardnim pitanjima, kao što su ulaganja u puteve, kanalizacioni sistemi, rasvjeta i stambena pitanja.

Opštine se već 15 godina fokusiraju na pružanje tih osnovnih usluga, što je sasvim razumljivo s obzirom na to da su investiranja bila prijeko potrebna.

Mada je prije 15 godina razmišljanje o postavljanju elektronskih kioska za administrativne usluge možda spadalo u domen utopijskog, danas nije umjesno ponašati se kao da internet i ostala tehnologija uopšte ne postoje te svu pažnju posvećivati saobraćajnoj infrastrukturi, kanalizaciji i stambenim pitanjima. Organima lokalne samouprave u današnjem vremenu trebaju inovativni pristupi i svježe ideje pomoću kojih će se građanima_kama koji žive u pojedinim opštinama omogućiti efikasnije usluge.

Stare vijesti

Na lokalnim izborima održanim 2021. godine pobjedu je odnijela opozicija. Od 26 opština sa većinskim albanskim stanovništvom, Demokratska partija Kosova (PDK) osvojila je vlast u devet, Demokratska liga Kosova (LDK) u sedam, a Alijansa za budućnost Kosova (AAK) u pet. Vladajuća stranka Lëvizja Vetëvendosje! (VV) pobijedila je u ukupno četiri opštine, što je dovelo do nesaradnje između skupština opština kao i optužbi na relaciji lokalne — državne vlasti.

Prigovori lokalnih vlasti na račun državnih nisu ništa novo. Opštine su se i u prošlim sazivima vlasti žalile na to da centralni nivo nije u potpunosti posvećen razvoju lokala. Stvaranju ovakve atmosfere jedna za drugom doprinosile su političke garniture u državnoj vladi tako što su konstantno donosile odluke bez odgovarajućih konsultacija sa opštinama. S druge strane, pristup nosilaca_teljica funkcija u pojedinim opštinama — koji na one u državnoj vladi gledaju kao na neprijatelje po stranačkoj liniji — samo je pogoršao stanje.

Opštine se često nalaze u bezizlaznim situacijama ili podbacuju zbog različitih stavova lokalnih i državnih vlasti o tome šta je to što je od javnog interesa. Dešava se i to da dva nivoa vlasti u različitim periodima u vezi s istim pitanjem donose oprečne odluke.

Tako je u aprilu 2022. godine vlada na čelu sa VV-om poništila odluku prethodnog saziva državne vlasti pod vođstvom AAK-a iz jula 2018. godine da opštinama dodijeli pojedina zemljišta koja su prethodno bila u društvenom vlasništvu. Zemljišta su dodijeljena opštinama Gnjilane, Uroševac, Suva Reka, Dečani, Junik i Elez Han.

Izuzev prvonavedene, sve pobrojane opštine su u te lokalitete morale uložiti više miliona eura. Ministarstvo lokalne samouprave je potvrdilo da je izgradnja pratećih objekata koja je započeta u periodu od 2019. do 2021. godine zakonita. Međutim, Vlada je 2022. godine poništila dodjelu zemljišta usvojenu 2018. te je pripadajuću nepokretnu imovinu vratila Agenciji za privatizaciju Kosova, obrazloživši svoju odluku time da ona iz 2018. ne može biti implementirana.

Pokrenuti investicioni procesi na kraju su obustavljeni, a očekuje se se da će privatna preduzeća koja su realizovala radove tužiti opštine zbog kršenja ugovora. Pored toga, načelnici su iznevjerili svoje lokalne zajednice.

Iako se atmosfera odsustva saradnje i optuživanja donekle i mogla predvidjeti, prva godina mandata bit će upamćena i po nepreciznim prognozama.

Dešavanja koja su uslijedila poslije pandemije i paralelno sa početkom ruskih ratnih operacija u Ukrajini uticala su na sva tržišta. Cijena raznih usluga je vrtoglavo porasla, stopa inflacije je u većini država dostigla dvocifrenu vrijednost, a ekonomski razvoj je usporen. Sve ove okolnosti su ostavile direktne posljedice na Kosovo uopšte, pa tako i na opštine.

U prvom polugodištu 2022. kapitalna ulaganja na lokalnom nivou su spala na najnižu vrijednost u protekloj deceniji — nižu čak i u odnosu na 2020. godinu, kada su na snazi bile pandemijske restrikcije. U prvih šest mjeseci 2022. godine opštine su utrošile tek 19% sredstava namijenjenih za kapitalna ulaganja, a u prvih šest mjeseci 2020. 21%. U istom periodu prethodne, 2021. godine, opštine su potrošile 26% sredstava izdvojenih za kapitalne investicije.

Pad kapitalnih ulaganja imat će najmanje četiri nuspojave. Prva je ta da će opštine značajnu količinu sredstava vratiti Ministarstvu finansija kao višak; drugo, u realizaciji investicionog plana koji su izradile opštinske vlasti doći će do zastoja, a u većini slučajeva i izmjena; treće, privatna preduzeća zadužena za javne radove vjerovatno će naići na poteškoće u sprovođenju svojih aktivnosti; i četvrto, opadanje vrijednosti kapitalnih ulaganja će se itekako negativno odraziti i na kupovnu moć na tržištu.

Tromost u razmišljanju

Problemi i sveopšte prepreke sa kojima se susreću opštinske vlasti ne mogu se uvijek pripisati eksternim faktorima na državnom nivou. Nažalost, opštine su do sada u desetinama navrata uložile sredstva u javne ustanove i svečano ih otvorile, a one onda ne bi proradile. To se dešava prije svega zato što u sklopu investicionog plana nije obavljena objektivna analiza.

Osvrnimo se sada na stanje na terenu u konkretnim crtama.

Opština Podujevo je 2017. godine započela izgradnju Hitne pomoći u centru grada, koja je dovršena 2020. Kasnije je ustanovljeno da je objekt izgrađen preblizu dvorištu osnovne škole te da hitni medicinski slučajevi negativno utiču na djecu na emocionalnom planu. Tim povodom su se nadležnima obratili i roditelji te je Centar hitne pomoći zatvoren. Prije nekoliko sedmica, Opština je započela izgradnju novog Centra hitne pomoći u drugom kraju grada. Kako je moguće da je utvrđeno da je zdravstvena ustanova na čiju je konstrukciju potrošeno skoro milion eura izgrađena pored školskog dvorišta tek nakon što je otvorena?

I mnoge druge opštine grade zdravstvene ustanove, a da pritom ne preciziraju da li raspolažu stručnim kapacitetima neophodnim za njihovo funkcionisanje.

Primjeri te prakse vidljivi su u svim opštinama na prostoru Kosova.

Tokom godina su pokretane i dobre inicijative, koje se na planu lokalne samouprave mogu smatrati revolucionarnima i postaviti kao novi standardi, ali koje nisu kompletirane.

O jednoj takvoj inicijativi raspravljalo se u Opštini Priština 2017. godine. Naime, planirano je da se nabave dronovi koji bi tokom dana kružili gradom, i to pod nadzorom opštinske Uprave za inspekcijske poslove. Svrha bespilotnih letjelica je bila da potpomognu u stavljanju pod kontrolu neovlaštene gradnje i narušavanja javnog prostora. Zamisao zvuči prosto briljantno, ali ipak nije sprovedena u djelo.

Isto se dešava sa ulaganjima u oblastima obrazovanja, kulture, poljoprivrede i mladih, u kojima vlast svaku investiciju predstavlja kao uspjeh. Investiranje u agrikulturu nije postignuće, već odgovornost lokalnih vlasti. Međutim, ukoliko vlast u toku svog mandata uloži novac u obrađeno poljoprivredno zemljište te tako poveća prinose, to se već može okarakterisati uspjehom. Da li ste čuli da ijedna opština to povećanje predstavlja kao uspjeh, a ne samu investiciju? Ja nisam.   

Lijen način razmišljanja nije prisutan samo u oblasti investiranja, već i u svim drugim sferama.

Da li ste ikada čuli da opština identifikuje lokalne puteve ili područja na kojima se odvija saobraćaj visokog intenziteta, pa tako i najčešće dešavaju nezgode i nesreće? Takve analize mi nisu poznate, iako postoje relevantni podaci koji upućuju na to da se nezgode i nesreće dešavaju na po tri-četiri glavne raskrsnice u svakom gradu. Ipak, u opštinama smatraju da je sasvim dovoljno podsjetiti kako je je njihova nadležnost da postavljaju znakove, uprkos tome što su izmišljeni prije više od stotinu godina — pri čemu valja napomenuti da saobraćajne znakove nismo izumili mi.

Mi u najmanju ruku treba da intervenišemo tako što ćemo prepoznati takve probleme, diskutovati te ponuditi rješenja. Analiza i lokalnih studija manjka i u ogromnoj većini drugih polja, i to generalno zbog toga što nisu uključene u standarde upravljanja kao i zbog toga što trenutno nema inicijativa koje bi imale za cilj da postave nove standarde.

Prema rezultatima ispitivanja javnog mijenja na Kosovu, koje je u junu ove godine obavio DEMOS, 78% ispitanika_ca je zadovoljno uslugama koje se nude u opštinama. Rezultati ispitivanja su također pokazali da 73% ispitanika_ca vjeruje da je njihova matična opština na dobrom putu da se poboljša u narednih pet godina.

Navedeni statistički podaci apostrofiraju dvije pozitivne stvari. Prva je to da su lokalne vlasti uspješne u pogledu rješavanja problema ili ispunjavanja zahtjeva građana_ki. Druga je to da je njihova strateška organizacija adekvatna i da je u skladu sa očekivanjima građana_ki.

Međutim, vrijeme je da građani_ke od svojih matičnih opština zahtijevaju više, pri čemu sve ono što potonje nude mora biti obimnije u odnosu na ono što su nudile do sada.

Iako je svaka od njih neophodna, skoro nijedna opštinska usluga nije proizašla iz neke nove ideje. Lokalne vlasti imaju dovoljno široke budžete i nadležnosti da učine više nego što su činile u posljednjih 20 godina. Nedostaje ideja i inicijativa, kao i hrabrosti da se izađe iz okvira postojećih standarda.

Naslovna fotografija: Majlinda Hoxha / K2.0.

Sadržaj ovog članka je isključiva odgovornost K2.0. Stavovi izneseni u njemu lični su stavovi autora/ice te nužno ne odražavaju stavove K2.0.

Zanima vas kako se naš novinarski rad finansira? Saznajte više ovdje.