Heshtjet e zhurmat e nji dekade
Përditshmëria e imët midis kujtesës dhe historisë së të ‘90-ave.
By Eli Krasniqi | 18 mars 2025
E kam dëgju herë pas here që gjeneratës që asht rritë a kanë qenë adoleshentë në vitet e ‘90-a, zakonisht në kontekstin e arsimit, i asht thanë gjeneratë e humbun. Kjo gjithmonë më ka ba me mendu. Humbje asht vetëm kur harrohet apo çka harrohet. Kush vendos se çka kujtojmë e çka harrojmë?
Kur kujtohet apo shkruhet për periudhën e të ‘90-ave, rëndom ajo gëlltitet brenda narrativave të mëdha të kombit, ndërkombëtarizimit të çashtjes kombëtare, lëvizjeve shoqnore e luftës, tu e lanë me humbë jetën e përditshme. Këtu del në sipërfaqe randësia e mikro-historisë dhe historisë së përditshmërisë (Alltagsgeschichte): përpjekja me kuptu se si zhvillimet politike, shoqnore e ekonomike shenjojnë jetën e njerëzve. Në Kosovën e viteve të ‘90-a, për shkak të margjinalizimit dhe padrejtësive sistemike e sistematike, që këto zhvillime sollën, shoqnia shqiptare krijoi nji sistem vlerash të bazum në kolektivitet, solidaritet dhe rezistencë.
E panevojshme me u thanë që realitetet e ndërthuruna si pasojë e shtypjes së shumëfishtë kombëtare, gjinore e klasore në Kosovë, nuk munden me u shtri brenda një artikulli. Por, ky shkrim, i organizum në formë të rrëfimeve nga përvojat krejt personale, detajeve për ngjarje, tek-tuk të mbështetuna me referenca arkivore e teorike, mëton me e kriju nji përshtypje të përgjithshme të përditshmërisë në dekadën e të ‘90-ave.
Kjo dekadë pati rezistencën paqësore që, si fillim, synonte rujtjen e jetëve tu e marrë parasysh përndjekjen, vrasjet dhe burgosjet e shqiptarëve nga shteti; sistemin paralel përmes së cilit synohej rifunksionalizimi i shoqnisë shqiptare, e shtyme në margjina të skajshme, pas marrjes së autonomisë së Kosovës, në mars 1989; ndërkombtarizimin e çashtjes së Kosovës, në kuptimin që shtypja e shqiptarëve nuk do të zgjidhej si çashtje e brendshme e Jugosllavisë, po nuk mori vëmendjen, e edhe presionin ndërkombëtar; dhe së fundi, rezistencën e armatosun në vitet 1998-1999.
Çdo segment i kësaj periudhe ishte shtegu drejt lirisë së mungume, ndërkohë imagjinata e synimet për të, ishte boshti rreth së cilit shqiptarët mbijetonin.
Nji kepë në ditë e mban gazin lotsjellës larg
Nana na i vendosi pjatat me pasul në tavolinë. Mimozën, shoqen tem të ngushtë, pasi tha “faleminderit”, e pashë që i hoqi disa copa t’ima të kepës, që kishin mbetë pa u blu ose pa u shtypë.
Nana, me buzëqeshje i tha: “Mimozë, nuk të hahen a?”
Me buzëqeshje, ia ktheu ajo: “Jo, jo tezja Remzi, më hahen, por edhe nuk paska, veç këto copa t’ima”.
Unë e Mimoza vazhdum me i largu ato copëza të kepës si “separatiste” që ishim. E kështu, nisëm muhabetin për kepë e për hudra. Nana tu kallxu sa janë të shëndetshme, na tu thanë sa janë të dobishme, sidomos kepët kundër gazit lotsjellës, dhe tu qeshë.
Na e dinim vetë, por edhe prej motrave e vllaznive ma të mëdhej që prej 1989-ës, kur Serbia pati revoku autonominë e Kosovës, dilej me kepë nëpër xhepa për shkak të demonstratave të shpeshta. Fillum me kariku situata, nanat te dera, tu i përcjellë fëmijët: “uuu prit, e ke harru kepën”, “eeeh ma mirë keptë nër krye, jo po në xhep”.
Përtej të qeshunave e humorit, në realitet, na po ashtu e dinim që gazi lotësjellës ishte thujse kurgja në krahasim me vrasjen. Na kishim qenë të vogla, kur me 1 shkurt 1990, në demonstratë, në Lupç të Poshtëm të Podujevës, policia e vrau Ylfete Humollin, 16-vjeçare. Polici, kishte dalë prej veturës e kishte shti në demonstrues. Po të njëjtën ditë të vrasjes, në mramje, në oborret e shtëpive të Humollve, jo larg prej ku e kishin vra Ylfeten, policia kishte gjujtë gaz lotësjellës, derisa trupi i Ylfetes ishte në morg. Këtë nuk e kam ditë atëherë ose e kam ditë, por e kam harru. E kam rimësu ma vonë, tu i shiku arkivat në hulumtimet e mia për vitet e ‘90-a.
Në shenjë proteste, shqiptarët i patën ndalë dritat në gjithë Kosovën për pesë minuta dhe patën ndezë qirinj në dritare dhe nji sërë aktivitetesh tjera gjatë ditës. Radiotelevizioni i Prishtinës (RTP), nuk e kishte dhanë këtë lajm.
Brenda viteve 1990-1991, policia pati vra 75 demonstrues. Përgjatë të ‘90-ave, na e mësum që madje nuk kërkohej me qenë në demonstratë për me përfundu i vramë.
Në natën e 21 prillit 1996, Armend Dacin, student, tu u kthy në shtëpi, e vrau nji civil serb i qujtun Zlatko Jovanović, në lagjen “Aktash” në Prishtinë. Krejt serbez kishte dalë në ballkon apo në dritare dhe prej aty kishte shti me armë, disa thonin me snajper, në Armendin, i cili sa i kishte mbushë 20 vjet.
Dy ditë ma vonë, me 23 prill, Forumi i Grave së Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK), partia ma e madhe përgjatë viteve të ‘90-a, së bashku me Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve, dhe Lidhjen e Grave shqiptare pati ftu gratë në nji protestë të heshtun me qirinj e lule që u vendosën në vendin ku e vranë Armendin, vetëm 500 metra larg shtëpisë së tij. Ndërsa, Unioni i Pavarun i Studentëve të Universitetit të Prishtinës (UPSUP) — i atij paralel të shqiptarëve — po ashtu pati thirrë protestë me 26 prill, në orën 21:00, për pesë minuta me i fikë dritat në krejt Kosovën e me ndezë qirinj, sikur në vitin 1990.
Autonomia që u murr në vitin 1989, u arrit me ndryshimet e Kushtetutës së vitit 1974, e që elita politike shqiptare bani përpjekje me e mbrojtë, së bashku me minatorët, studentët, punëtorët, e qytetarët në përgjithësi, nëpërmjet protestave, marsheve e grevave. Trajektorja e statusit të Kosovës prej pas Luftës së Dytë Botnore, reflekton në fakt tensionet politike midis parimeve të barazisë së Jugosllavisë vetëm në letër dhe ambicieve të Serbisë në vepër.
Pa rroga, pa mbrojtje sociale, pa shëndetësi e arsim, shqiptarët u varfnun skajshmërisht, por u organizun kolektivisht.
Pas suprimimit të autonomisë, Serbia i instaloi ato që u qujtën “masat e dhunshme” që nënkuptonin centralizimin e krejt institucioneve në Kosovë në ato të Serbisë dhe “diferencimin”. Ky i fundit, nënkuptonte margjinalizimin e shqiptarëve në vende pune, deri te pushimi i tansishëm dhe kishte pasoja shumë-shtresore. Apo, “vdekje civile” siç e pat qujtë Antoine Garapon, juristi e anëtari i Komisionit të Federatës Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut, pas vizitës së tij në Kosovë në nandor 1989.
Pushimi nga puna në fakt ishte dëbim nga tana institucionet publike, në shumicën e rasteve me dhunë brutale policore ndaj punonjësve shqiptarë, të cilët u zavendësun me punonjës serbë. Si pasojë, konsiderohej se 700,000 familje ngelën pa të drejtë në sigurim shëndetësor, pensional e shtesa të fëmijëve. Pa rroga, pa mbrojtje sociale, pa shëndetësi e arsim, shqiptarët u varfnun skajshmërisht, por u organizun kolektivisht.
U kriju i ashtuqujtuni sistemi paralel. U formu Qeveria e Kosovës në ekzil dhe i tanë sistemi mbështetej prej nji sistemi financiar që u kriju me 3% taksë nga të ardhunat e shqiptarëve kudo, ku shqiptarët e diasporës patën rol qendror. Arsimi e shëndetësia operonin në objekte private. Tu qenë që shqiptarët ishin dëbu edhe nga RTP-ja në korrik 1990, Radio Televizoni Shqiptar i Shqipnisë (RTSH), i dha këtij kolektiviteti dy orë transmetim, që na e ndiqnim përmes satelitit. Ndërkohë e përditshmja “Rilindja”, që po ashtu e mbyllën, vazhdoi nëpërmjet “Bujku”, gazetë që deri atëherë ishte marrë me çashtje bujqësore në vend.
Kur regjimi i mbylli shkollat e universitetin për shqiptarë, qytetarët i lëshun shtëpitë dhe lokalet e tyne të zbrazuna për mbajtjen e mësimit. Shkolla e mesme e muzikës “Prenk Jakova”, të cilën e ndiqja, mbante mësimin në shtëpinë e veprimtarit kombëtar, Ibrahim Gashit. Tu qenë vetë ai pjesë e Ilegales, në po këtë shtëpi ishin mbajtë takimet e para për organizimin e demonstratës së vitit 1968. Këtë nuk e dinim në atë kohë. E pata kuptu ma vonë tu hulumtu për gratë e Ilegales. Lëvizja Ilegale përbahej nga grupe dhe organizata që operonin fshehtas nga pas Luftës së Dytë Botnore, në periudha të ndryshme. Me gjithë ndryshimet programore në faza të ndryshme të veprimit, synimi bazë e i përbashkët ishte luftimi i diskriminimit dhe shtypjes jugosllave, veçanërisht serbe, ndaj shqiptarëve.
Nuk rebeloheshim kundër kushteve të këqija sepse me shku në shkollë e me qenë nxanëse e mirë u shndërru gati si në nji detyrë patriotike.
Në shtëpinë e familjes Gashi, klasat tona ditën, ishin dhomat e Arbërisë, Mirëditës, Milotit e Mrikës natën. Ata njisoj mbanin mësim në shtëpitë e familjeve tjera. Brenda oborrit të kësaj familje ishte shtëpia tjetër në të cilën banonte familja Vehapi, nji çift me dy fëmijë të vegjël, Segjën dhe Burakun. Na mbanim mësim edhe në këtë shtëpi, në dy dhoma, njena prej të cilave, dhoma e ndejës, kishte akuarium me peshqi t’artë. Ndërsa dy dhomat tjera ishin ba klasa ku ishin pianinot e tabelat me pentagram. Në vend të ulëseve, kishim ose dërrasa, që ishin të vendosuna në dy cunga anash, ose disa tip ulësesh, si mindera. Nuk kishim banka. Nuk kishte nxjemje dimnit. Nxeheshim me nji nxemëse me tre tela, nji prej të cilave shërbente si zavendësuese e mirë e shkrepsës kur “ilegalisht” pinim duhan në “shkollë”. Nuk rebeloheshim kundër kushteve të këqija sepse me shku në shkollë e me qenë nxanëse e mirë u shndërru gati si në nji detyrë patriotike.
Pasi i fshijtëm pjatat me pasul e i diskutum në hollësi dobitë e kepës, me Mimozën dolëm në “shëtitje“ që UPSUP n’atë kohë, viti 1997, po i organizonte në korzot e qyteteve. Korzo e Prishtinës gjithmonë kishte qenë pjesa e ndamjes, rrallë e bashkimit midis rinisë shqiptare e serbe. Përgjatë viteve të socializmit, shqiptarët shëtiteshin në njenën anë në nji drejtim, e në anën tjetër, në drejtim të kundërt, serbët e malazezët. Shqiptarët i rrallun shëtitjet pas vitit 1988, e ma shumë pas 1989, ndërsa pas demonstratave të mëdha të fillim viteve të ‘90-a, u banë veç kalimtarë.
“Shëtitjet“ në korzo, në vitin 1997, ishin akt politik, për me tregu praninë tonë në hapsinën publike dhe parapërgatitje për demonstratën e 1 tetorit, e që ishte e para demonstratë masive pas “pauzës” disa-vjetëshe të rezistencës paqësore të udhëhequn nga LDK, e cila e shihte politikën e durimit dhe përmbajtjes si rrugëzgjidhje për rujtjen e jetëve, ndër të tjera.
Për mu e për Mimozën, Tinën e Benetin e të tjera shoqe e shokë të gjeneratës teme, ishte dita e parë e universitetit — 1 tetor 1997.
Në demonstrata, heshtja asht e nji lloji ndryshe. Sidomos para hedhjes së gazit, apo edhe plumbave. Nuk asht heshtje e zakonshme. Diçka ndodh në ajër, që bjen ajo heshtje
Ishte demonstratë paqësore. Prandaj, na ishte thanë që të gjithë studentet e studentët me veshë këmisha të bardha. Mbi 30,000 studente e studentë në “Velani”, në tana rrugicat. Policët të armatosun, me pancira e pendrekë, ishin si në mes, por edhe në pjesë tjera të lagjes e të gjithë qytetit. Të renditun horizontalisht para çdo kolone të protestës, me kambë të zgjerume, u binin durve të veta me pendrekë.
Na ishim të heshtun. Në demonstrata, heshtja asht e nji lloji ndryshe. Sidomos para hedhjes së gazit, apo edhe plumbave. Nuk asht heshtje e zakonshme. Diçka ndodh në ajër, që bjen ajo heshtje. Bjen në supe, por nuk randon. Shpon trupat si gjilpanë pahetueshëm, me fije që i lidhin te tanë. Lidhje fijesh që shndërrohen në veprime, në unitet e solidaritet. Fija nuk këputet. Kushdo që bjen, tjerët e kapin për krahësh, e zvarritin deri te vendi ku mujnë me e këndellë. Kështu duhet ta kenë tërheqë edhe Ylfeten, me shpresën se ka me u këndellë. Kështu duhet t’i kenë tërheqë edhe tjerët të vramë në demonstratat e ‘89-ës e të fillimit të të ‘90-ave, me shpresën se kishin me u këndellë.
Më 1 tetor 1997, pas “pauzës” disa-vjetëshe të rezistencës paqësore, mbi 30,000 studente e studentë mbushën rrugicat e lagjes "Velania" në Prishtinë. Fotografia majtas: arkivi i autorës. Fotografia djathtas: arkivi i Mihane Salihu-Bala.
Urdhni u dha e dukej si me u pasë dhanë prej helikopteri, i cili na sillej, jo larg mbi krye. Policët na u vërsulën. Organizatorët na thanë me u ulë në tokë, si shenjë që nuk po kofrontoheshim. Na, me këmisha të bardha, të ulun, shprehnim kërkesat tona për të drejtën në arsim në objektet shkollore e universitare. Ndërkaq, ata, policët, na goditnin me pendrekë e hedhnin gaz lotsjellës.
Për dreq, kepë nuk na qëllun nëpër xhepa. Nuk e kuptoj si asht e mundun që nuk morëm kepë me veti atë ditë. Në mes të djegieve në sy e fyt, kollitjeve, lotëve, mpakjes, vrapit, stampidos, mrrijtëm te nji shtëpi, derën e së cilës na e hapi nji gru. Na i thamë: “kepë, na jep kepë”. Ajo, me zanin që i dridhej bashkë me trupin, na tha që keptë janë në podrum të shtëpisë.
E morrëm nji gajbe të drunjtë plot me kepë dhe e shpërndamë. Si “separatiste”, me Mimozën i ndanim shtresat e kepës, i vendosnim nër sy, hundë, por në nji moment fillum me i hangër. Si mollë. Neve që na pengonin copat e ima të kepës në pasul.
Fletat e bardha
Viti 1989, kur u mor autonomia, na shenjoi jetën te tanve. Por shenjimet në sipërfaqe, për të cilat do të kem qenë e vetëdijshme në atë vit, janë kryesisht të vogla, aq sa mosha në të cilën isha — 10 vjeç. Në mars u mor autonomia, në korrik më erdhën menstruacionet, në shtator veç ishim nda nga mësuesi e po hynim në klasën e pestë me arsimtarë, e në tetor u bana 11 vjeç.
Nuk e dija tamam se çka donte me thanë heqja e autonomisë, por nuk flitej për tjetër gja në shtëpi e jashtë. Por, po atë vit, dhe vitin më pas, me lajmet për protestat masive e vrasjet, me dëbimin prej punave, e pastaj me ndamjen e shkollës në baza etnike përmes mureve e me helmimet, heqja e autonomisë mori kuptim edhe për moshën tonë, bashkë me vetëdijësimin e thellë se ne nuk kishim bash kurrëfarë të drejtash për shkak se ishim shqiptarë. Mu për këtë, rreziku ishte si vdekja, që thonë, ma afër se këmisha veshë. Ndamja e shkollave me mure u ba ashtu që, si me thanë, 80% e nxanësve shqiptarë u shtyen në 20% të hapsinës së shkollës, ndërsa 80% tjetër e hapsinës i mbeti nxanësve serbë, që ishin ndoshta edhe ma pak se 20%. Kjo varej edhe nga vendbanimet.
Patëm demonstru para shkolle, krejt spontanisht, por kujtesën e kam të vagulltë për detajet e këtij episodi. Demonstratat tona duhet të kenë qenë të thjeshta, me dy gishta të ngritun si simbol i paqes e demokracisë. Ngritja e gishtave, ishte ba gati si përshëndetje për ne, e për ata, policët e shumicën e serbëve civilë: “provokacija” (provokim). Pretekst i mjaftueshëm për rrahje brutale e burgosje. Në këtë periudhë, çdo veprim i shqiptarëve përbante “provokacija”.
Kur ndodhën helmimet masive në shkolla, pas ndamjes etnike, ishte e kuptushme që ishin vetëm nxanësit shqiptarë që ishin të prekun — mbi 3,000 prej tyne, sipas nji komisioni ndërkombëtar, i kryesum nga nji mjek nga Médecins du Monde, Bernard Benedetti. Pala serbe thoshte që fjala ishte për nji histeri kolektive dhe për të rinjtë e rejat e helmum/e thonin që atyne do t’ua kishin lakmi edhe aktorët e festivalit të filmit të Kanës.
Forma tjera të protestës, që pothujse secili nga ne i mban në mend, janë ajo me goditje të tenxhereve e tiganëve me lugë a me çka na qëllonte, diçka që bante zhurmë, prej ballkoneve. Kjo formë e protestës — cacerolazo — e përdorun në shumë vende të Amerikës Latine gjatë viteve të ‘70-a e ‘80-a, ishte thirrë në qershor të vitit 1991 nga Partia Parlamentare e Kosovës, nji nga partitë që u formun pas marsit 1989.
Në orën 12:00, dilnim në ballkone dhe banim zhurmë për pesë minuta, me tenxhere e tiganë, si simbolikë e urisë, që ishte pasojë e largimit masiv nga puna e shqiptarëve — deri në vitin 1991, 146,025 shqiptarë ishin pushu prej punës. Pastaj ajo tjetra tu i tundë çelësat, apo shumë më vonë, nji ditë në vitin 1997 ose 1998, nuk më kujtohet saktë, ajo me orë me zile, që cingrronte në të njëjtën kohë. Më duket se po atë ditë, patën dalë studentët serbë në demonstrata dhe, tu qenë kundër kërkesave të studentëve shqiptarë për të drejtën në arsim, në objekte universitare e shkollore, pankartat e tyne thonin: “Ne dajte im olovke” (Mos u jepni lapsa).
UÇK kishte dalë në sipërfaqe. Kur shihnim pamjet në televizor, kuptum që ata ushtarë ishin kryesisht të rinjë, djem e vajza, të moshës sonë, të sfilitun nga shtypja e dhuna politike e ekonomike. Serbia i qunte terroristë. Për ne ishin çlirimtarë.
Demonstratat e grave, ishin po aq të randësishme, apo ma të randësishme sepse jo gjithmonë e përfillnin tansisht “pauzën” e rezistencës paqësore të LDK-së. Protesta e heshtun, në dënim të vrasjes së Armend Dacit, ishte i pari tubim pas gjashtë vjetësh të rezistencës pasive. Rezistenca e grave ishte e shumëfishtë sepse shtypja ishte e tillë: kombëtare e gjinore, ndërkaq simbolikat e protestave ishin prej ma të ndryshmeve. Ajo që sidomos mbahet në mend, në mesin e shumë protestave që gratë organizun, veçanërisht në mujin mars të vitit 1998, ishte ajo që njihet si marshi “Bukë për Drenicën”.
Në fund të shkurtit e fillim të marsit 1998, lufta kishte fillu në Drenicë, Kosovë qendrore. Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK) veç kishte dalë në sipërfaqe. Kur shihnim pamjet në televizor, kuptum që ata ushtarë ishin kryesisht të rinjë, djem e vajza, të moshës sonë, të sfilitun nga shtypja e dhuna politike e ekonomike. Iu ishte sosë durimi. Serbia i qunte terroristë. Për ne ishin çlirimtarë. Në tri sulme, në pesë ditë, forcat serbe vranë 84 persona, prej tyne, së paku 24 prej tyne ishin fëmijë e gra.
Popullata civile, që u strehu në male e përballej me të ftohtë e mungesë totale ushqimi, ishte komplet e izolume. Ushtria serbe nuk lejonte depërtimin e ndihmave as përmes organizatave humanitare me pretekstin se ato po bartnin armë fshehtas
Gratë aktiviste feministe u organizun, e atyne iu bashkangjitën gra tjera nga krejt Kosova. Në mëngjesin e 16 marsit, në heshtje, solemnisht, rreth 10,000 gra me nga nji bukë në dorë, marshun prej Qendrës së Informimit të Shteteve të Bashkume apo Zyrës Amerikane, siç i referoheshim, që ishte në lagjen “Arbëri” (ish-Dragodan) në Prishtinë, deri në Fushë Kosovë, ku policia i ndaloi e nuk i la me vazhdu tutje. Qëllimi i marshit ishte që krizën humanitare në Drenicë me e lehtësu me bukë, por edhe me sinjalizu bashkësinë ndërkombëtare se çfarë po ndodhte. Ky marsh bani jehonë të madhe edhe ndërkombëtarisht sikurse edhe protesta me 8 mars para këtij marshi, që njihet si protesta me fleta të bardha.
Aktivistet kishin thanë se ky 8 mars nuk asht festë për ne, dhe përtej pragjeve, nuk kemi se ku me shku.
Gratë aktiviste feministe kishin vendosë që protesta me qenë e qetë, tu mbajtë në dorë fleta të bardha, si simbolikë e mungesës totale të të drejtave të njeriut dhe të drejtave kombëtare për shqiptarët. Slogani kryesor i protestës: “qëndrojmë të forta para dyerve tona” lidhej edhe me atë që edhe gratë, të cilat, në pamundësi me marrë pjesë në protestë para Zyrës Amerikane, të mund të protestonin tu qëndru në pragjet e shtëpive të tyne me fleta të bardha në duer. Aktivistet kishin thanë se ky 8 mars nuk asht festë për ne, dhe përtej pragjeve, nuk kemi se ku me shku.
Me mijëra gra, në prezencë të madhe të policisë, qëndronim në kambë tu mbajtë në duer fleta të bardha. Në heshtje. Vetëm zhurmat e radiolidhjeve të policisë dëgjoheshin. Mu më dukej se edhe frymëmarrjet tona.
Gratë ia dorzun nji deklaratë: “Deklarata e protestës së heshtur” udhëheqësit të Zyrës Amerikane. E nënshkrume nga Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve, Forumi i Grave të LDK-së, Lidhja e Grave Shqiptare, dhe Media Projekti, deklarata ndër tjera thoshte: “Ne jemi për paqe dhe për këtë arsye, me fletët e bardha të letrës i tregojmë botës se nuk kemi të drejta dhe se duam t’i shkruajmë të drejtat tona në paqe, e jo në luftë”.
Herë me këmisha të bardha, herë me fleta të bardha, në çfarëdo mënyre po përpiqeshim me dhanë mesazhe paqeje e me i tregu botës që na jemi paqësorë. Tash nuk asht krejt e lehtë me u dhanë kuptim tutje atyne simbolikave sepse konteksti asht ndryshe. Çka ngelë, megjithatë, asht kujtesa, që herë qërohet si kepë, e herë krijon vrima të errëta ku ngjarje e episode fshihen.
Kur i shoh arkivat për atë periudhë, fotografitë që gjithnji ma nxisin kujtesën, në protesta shoh gra që kanë të veshuna mantile e shami në krye. Ky përban nji element interesant, tu qenë se moderniteti socialist i çimentum veçanërisht në vitet e ‘70-a, këto gra i shihte vetëm si pjesë të hapsinës private. Përshtypja e krijume ishte se gratë mundeshin me marrë pjesë në sferën publike si qytetare vetëm tu mos e pasë shaminë në krye. Ideja e heqjes së mbulesës në relacion me emancipimin u etablu që nga pas Luftës së Dytë Botnore me Frontin Antifashist të Grave dhe jo vetëm në Jugosllavi, por edhe në vendet tjera komuniste që kishin pakicë myslimane. Në Kosovë, që nga fundi i të ‘80-ave, gratë me shami e pa shami, po e banin publike praninë e tyne, herë si nana, e herë si qytetare. Kjo ishte edhe nji përzimje tjetër e vijës së ndamjes midis privates e publikes, e që ishte edhe nji thymje tjetër që gratë po e shfaqnin në mesin e thymjeve tjera.
Kujtesa për këtë periudhë, përfshi edhe përpjekjet për çlirim gjinor, nuk asht e mirëqenë se lehtë del në sipërfaqe. Carol Gilligan dhe David A.J. Richards te “The Deepening Darkness: Patriarchy, Resistance, and Democracy’s Future” (Thellimi i errësirës: Patriarkia, rezistenca dhe e ardhmja e demokracisë) thonë diçka si: trauma shpesh për pasojë e ka humbjen e kujtesës dhe zanit. Në këtë, ata fokusohen në dinamikat e relacioneve intime dhe patriarkisë, por kjo “humbje” mu më lidhet me atë që e thotë filozofi dhe sociologu francez, Maurice Halbwachs, te “On Collective Memory” (Rreth kujtesës kolektive), që na kujtojmë tu qenë pjesë e grupit. Për ma tepër, janë marrëdhaniet e pushtetit ekonomik e politik që imponojnë amnezinë ose formësojnë kujtesën për segmente të caktume historike.
Në këto dinamika pushtetesh, jo vetëm në Kosovë, kuptohet, gratë rëndom shtyhen kah vorbulla e harresës.
Nuk asht krejt e vështirë kjo, tu qenë se njerëzit, rëndom, zhvillimet e progresin i masin me jetëgjatësinë e tyne dhe këtu pastaj del randësia e kujtesës, në atë se duhet me u bartë ndër gjenerata. Jo për me e kriju nji narrativë të njëjtë për të kalumen, sa me zgjeru hapsinën për narrativa të nuancume, të njerëzve e grupeve të margjializume e që për rezultat ideal do ta kishte rezistencën ndaj gllabërimit të kujtesës nga regjimet e grupet në pushtet.
Kjo, tu e ditë që kujtesa kolektive asht konstrukt, siç Halbwachs thotë, që formësohet mbi nevojat e së tashmes. Pra, kujtesa e harresa, e ma shumë se këto, historia apo historianët, janë të pafajshme, derisa nuk gëlltiten nga pushtetet për projektime të të ardhmeve politike e ekonomike. Në këto dinamika pushtetesh, jo vetëm në Kosovë, kuptohet, gratë rëndom shtyhen kah vorbulla e harresës.
Përtej feministeve, rrallë, ose fare, thuhet në mënyrë eksplicite, ose zashëm, që gratë shqiptare në Kosovë, përkundër stereotipit që ekzistonte për to, si gra të mbylluna brenda mureve të nalta të oborreve e shtëpive, e të nënshtrume — stereotipe të ushqyme e të propagandume ndër vite në Jugosllavi e gjetiu — në realitet, ishin nismëtaret apo helikat që vunë në lëvizje ndryshimet e mëdha shoqnore, politike e ekonomike.
Tanë këto nisjativa e lëvizje, ishin shtegu deri te çlirimi kombëtar e gjinor. Kjo e fundit, ende në proces.
Shkëndija që e ndezi demonstratën studentore në mars 1981 ishte revolta e studentes Bahrije Kastrati, e cila e fërfllloi tabllën e ushqimit në menzën e studentëve në Prishtinë. Frustrimi i studenteve e studentëve kishte të bante me kushtet e randa në konvikte e në menzë, por që ishte reflektim i gjendjes së randë ekonomike e politike. Kosova kishte qenë gjithmonë pjesa ma e varfun e Jugosllavisë. Çka nisi si revoltë studentore, u shndërru në demonstrata gjithpopullore. Kërkesa kryesore, si zgjidhje për pabarazitë politike e sociale që shqiptarët i përjetonin, ishte për Kosovën Republikë. Demonstratat e 1981-tës konsiderohen të kenë qenë shenjat e para të fillimit të fundit të Jugosllavisë.
Në vitin 1989, gratë intelektuale të kohës që mblidheshin fillimisht në Biblotekën Kombëtare, të përfaqsume nga feministja e njohun Sevdije Ahmeti, e themelun shoqatën e parë të grave të qujtun Shoqata e Pavarur e Grave. Kjo shoqatë qe jetëshkurtër dhe vetëm tentim për shkëputje nga politika, tu qenë se u përbi nga LDK-ja. Megjithatë, më pas, përgjatë të ‘90-ave, gratë themelun organizata të tjera të pavaruna, që mbulonin sektore të randësishme të arsimit, shëndetësisë e kulturës. Arsimi sidomos, ishte nji fushë ku gratë kontribun, qoftë me organizime formale apo nisjativa jo-formale, apo edhe me mësuset që merrnin nxënësit në shtëpitë e tyne për mos me humbë mësimin kur u mbyllën shkollën. Ta zamë “Motrat Qiriazi” të cilën e themelun dhe e drejtun Safete dhe Igballe Rogova, me kurset kundër analfabetizimit fillun në vitin 1990 nën moton “Me laps në Evropë – stop analfabetizmit” dhe themelun 33 degë në tanë Kosovën apo më vonë, në vitin 1993, Grupi i Krijueseve dhe Veteraneve të Arsimit, të cilin e themeloi Naxhije Buçinca, kishte ndihmu regjistrimin e 94 vajzave në shkolla fillore e të mesme, e organizata e grupe tjera ma të vogla.
Ishin anëtaret e organizatave Ilegale, Have Shala e Myrvete Dreshaj fillimisht, e pastaj Akile Dedinca e Zoge Shala, që morën nisjativën për pajtimin e gjaqeve e që pastaj u shndërru në lëvizje masive popullore. Tanë këto nisjativa e lëvizje, ishin shtegu deri te çlirimi kombëtar e gjinor. Kjo e fundit, ende në proces.
Prodhimi dhe riprodhimi i grave në sferën publike e private, ishte thelbi i mbijetesës, rezistencës dhe rimëkambjes në Kosovë. Liria gjinore në këtë periudhë zakonisht shtypej për hir të kauzës kombëtare me “premtimin“ se barazia gjinore do të vinte me lirinë. Siç rëndom ndodh edhe në kontekste tjera, pas luftës 1998-99, ky “premtim“ nuk erdhi vetvetiu dhe përpjekjet për barazi gjinore, feministet i banin në fronte e hierarki të ndryshme.
Bashkësia ndërkombëtare nuk harronte me na e rikujtu luftën e intervenimin e NATO-s për qëllime humanitare, rikujtim, i cili ndihej si formë disiplinimi. Na thuhej në mënyre implicite, e ndoshta edhe eksplicite, se duhet me harru, e me nisë prej fillimit me e shkru Kosovën si në fletën e bardhë. Nji “harrim” i tillë, në njifarë mënyre, ndjehej sikur nënkuptonte edhe fshirjen e aktivizmit të grave.
Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, në vitin 2008, lëvizja feministe sikur u çliru nga barra e çashtjes kombëtare. E formësume nga trashëgimia e lëvizjeve shoqnore përgjatë socializmit, e sidomos lëvizja e grave në vitet e ‘90-a, apo nga rrugëtimi i përgjithshëm për liri, lëvizja feministe sot në Kosovë asht ndër ma vitalet në Ballkan.
Feministet, ndër gjenerata, kujtojnë.
Teglla
Pavarësisht mundit të nanës me më ofru gatime të ndryshme, mu nuk më pëlqente me hangër. Aq sa, deri në vitin 1994, rashë në anemi. Më pëlqenin pak gjana si smoki me jogurt — nji kombinim që ma mësoi shoku jem i klasës, Beneti, dhe gurabija me arra. Ato që nana e Benetit, tezja Nazë, i maronte, i haja me qef në ballkonin e tyne në katin e 14-të në “Lakrishtë”. Nga ajo naltësi, ku muzgjet e purpurta dukeshin ma mirë, bota ishte e butë.
Si përfundim, u desht me marrë terapi. Paralelisht, prindt e mi më futën në nji regjim diktatorial ushqimi. Ndër lutjet dhe kërcënimet për me hangër, pjesë e represaljeve ishte edhe nji enë me karrotë e rrepë të kuqe. Rrepës së kuqe i vinte era dhé. E kam urrejtë.
Kërcënimet me embargo e sanksione ekonomike vazhdun derisa m’u përmirësun vlerat e gjakut, pothujse deri në kohën e luftës. Kur forcat serbe fillun dëbimin e shqiptarëve prej shtëpive, fill pas fillimit të bombardimeve të NATO-s më 24 mars 1999, familja jonë, së bashku me qindra-mijëra u gjend në nji prej dy koridoreve që ishin hapë, për Shqipni dhe Maqedoni. Na, me dy familje tjera, me vetura ishim në kolonën e gjatë të të dëbumve, rreth gjashtë kilometra larg qytezës së Hanit të Elezit, në drejtim të kufinit. Në shpejtësi e ankth, patëm marrë pak ushqim, por pas ndoshta tri ditësh, mbetëm të untë e për gjyshen e runim ushqimin me kafshata. Ajo ishte krejt e heshtun, e tulatun. Ajo e dinte se çka ishte lufta. E kishte mbijetu të dytën botnore, e para saj, krejt si foshnje, së bashku me vëllaun e saj, kishin qenë të vetmit të mbijetum të familjes së tyne të ngushtë nga masakra e janarit të vitit 1921, në fshatrat e Gollakut nga xhandarmëria e Mbretrisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve.
Përgjatë gjithë kolonës së gjatë të të deportumve, endeshin paramilitarët. Në pjesë të ndryshme të Kosovës, shumë nga vrasjet e përdhunimet kishin ndodhë kur këta paramilitarë kishin nxjerrë nga kolona burra e djem, vajza e gra. Dhe në këtë situatë frike, ushtria serbe solli bukë. Diku tjetër në Kosovë, ata granatonin e vrisnin, këtu na dhanë bukë. Pas dyshimeve se a do të duhej me marrë bukë prej tyne, vendosëm me shku, por midis shtymjes së njerëzve e që dy motrat e mia përfundun të rrëzume e të tmerrume, ngeli veç nji tegëll me diçka, që nji ushtar ma dha. E mbaja në dorë tegllën, jo si trofe të mbijetimit, por vetëm si artefakt tragjik. Edhe ma vonë kur e kujtoja këtë episod, e shihja veten, të thatë e të zbehtë, me nji tegëll në dorë.
Hulumtimi në arkiva asht sikur me prek kohën. Apo disa dimensione të saj.
Shumë ma vonë kur e lexoja ditarin për këtë periudhë, midis frikës, të ftohtit të tmerrshëm, temë qendrore kishte qenë edhe uria. Të tjerët i shihnim që po zienin hitha. Ndërkohë, pashë që nji ushtar i fliste diçka vëllaut tem, Metit, nuk di nëse qe ai që ma kishte dhanë tegllën. Të friksum se çka po ndodhte, kur u kthye te veturat, Meti na tha që ai ushtar i kishte kallxu që ishte rezervist nga Nishi, mjek i sapodiplomum që e kishin marrë ushtria serbe. Pak minuta ma vonë, e pamë tu qajtë. Isha krejt konfuze. N’atë kohë nuk arrija me e lidhë logjikisht prezencën e tij aty me vajin e tij. Pse nuk kishte ikë. Ky kishte mujtë me qenë Meti, në fillim të të ‘90-ave, diku në luftë në Kroaci a në Bosnjë kur Armata Populllore e Jugosllavisë — (APJ, Jugoslavenska Narodna Armija) në Kosovë i mirrte me detyrim të rinjtë për shërbimin ushtarak.
Në 1991, kur për herën e dytë Metit i erdhi ftesa nga APJ, si shumë të rinjë, ai emigroi. Të rinjtë që merreshin ushtarë, nji numër i tyne, ktheheshin në arkivole të metalta, hermetikisht të mbylluna, me urdhrin mos me u hapë arkivoli dhe me shpjegimin se ushtari kishte ba vetëvrasje. Megjithatë, familjet e të vramëve, kur mundeshin me i shpëtu mbikëqyrjes së rreptë të policisë, i hapnin këto arkivole. Të rinjtë shqiptarë duhet të kishin pasë aftësi akrobatike fantastike tu qenë që, pas hapjes së arkivoleve, u shiheshin plumbat në shpinë.
Në vitin 2014, kur po shikoja revistën për gra “Kosovarja“, artikujt që flisnin për këto vrasje, m’u pat rikthy kujtesa e pamjeve të këtyne ushtarëve, e trupave të tyne, që ua kishin ba obduksionin, qepjen vertikale të torsos. Tu shiku materiale arkivore, i ndriçoja do skuta të kujtesës, vrima që kishin përbi copa e pamje të së kalumes. Hulumtimi në arkiva asht sikur me prek kohën. Apo disa dimensione të saj.
Nji reagim ndaj këtyne krimeve e që ishte njikohësisht nga nisjativat e para të përbashkëta të grave, ishte letra dërgu ministrit federal të mbrojtjes, gjeneralit Veljko Kadijević dhe presidentit të Kryesisë së Jugosllavisë, Janez Drnovšek, e nëshkrume nga 15 gra si Gratë Intelektuale Shqiptare. Jo shumë kohë pas kësaj letre, Forumi i Grave, rreth së cilit mblidheshin shumë gra, në krye me Luljeta Pulën, profesore universiteti dhe nga politikanet ma të guximshme të viteve të ‘90-a, në mesin e shumë letrave të protestave në atë kohë, u kishin ba nji apel nanave të Jugosllavisë për reagim e dënim të vrasjeve të ushtarëve. Edhe në vende tjera të Jugosllavisë kishte nisma të tilla të nanave, që shkrunin peticione apo demonstronin kundër dërgimit të djemve në lufta. Por, nuk kishin pasë sukses sepse nji shumicë e madhe e grave kishin zgjedhë interesat kombëtare para çashtjes së grave.
Luftën, Prishtina ma së paku e ka përjetu në krahasim me zonat tjera të Kosovës ku kishte rezistencë të armatosun si në Drenicë, Llap, Dukagjin e përtej. Të vetëdijshëm për këtë, disa nga ne, kur flasim për vitet e ‘90-a, flasim si nëpër dhamb.
Kur brenda vitit 1991, Meti u kthye nga emigrimi në Prishtinë, e arrestun policia, per herën e dytë tashmë. E kishin ndalë në qendër të Prishtinës, e kishin futë në nji hymje të ndërtesës dhe gjatë kontrollimit –– zakonisht durt për muri, me kambë të zgjerume –– ia kishin gjetë nji libër “të rrezikshëm”. Atij nuk i kujtohet nëse kishte qenë revista “Alternativa” apo libri i Blerim Shalës, në atë kohë gazetar e publicist, “Kosova krv i suze” (Kosova, gjak dhe lot) i botum në 1990. E kishin rrahë në hymje dhe në polici, deri në alivanosje. Këto detaje i pata kuptu shumë ma vonë, gjatë luftës. Por, i mbaj mend shenjat e pendrekëve në shpinë, që ia pata pa si vjedhurazi. Banesa jonë ishte shumë e vogël për me i fshehë dhimtat. E llojeve të ndryshme, të të gjithve. E hera e parë e arrestimit, kur ai ishte qenë në shkollë të mesme, ishte në protesta në vitin 1988, me dhjetra të rinj tjerë. Këtë herë e mbaj mend tejet pak. Por e mbaj mend gjyshen që pëshpëriste si vetmeveti “ishalla s’e kanë vra” e që unë tek vonë e pata kuptu pse ai nuk ishte kthy nga protesta dhe, tek të nesërmen, u kuptu që ishte në polici. Për ne ky ndalim ishte burg e une e dija çka ishte burgu sepse tezja jeme, Shukrije Gashi, kishte qenë e burgosun politike në vitet e ‘80-a dhe dy dajët po ashtu. Sado që në atë kohë, fillim të të ‘80-ave nuk flitej hapun, unë kuptoja. Fëmijtë jo gjithmonë i kanë të nevojshme fjalët për me kuptu.
Por këto ishin ma të paktat gjana që mundeshin me ndodh. Përgjatë gjithë shtypjes në Jugosllavi, veçanërisht pas trazinave të mëdha, ma të rrezikumit ishin shqiptarët e komunave tjera. Ta zamë, për studentë, të cilët vendbanim të përhershëm nuk e kishin Prishtinën, por për ta Prishtina ishte qyteti i studimeve, njikohësisht ishte edhe qyteti i rrezikut. Edhe luftën, Prishtina ma së paku e ka përjetu në krahasim me zonat tjera të Kosovës ku kishte rezistencë të armatosun si në Drenicë, Llap, Dukagjin e përtej. Prandaj, të vetëdijshëm për këtë, disa nga ne, kur flasim për vitet e ‘90-a, flasim si nëpër dhamb.
Emigrimi i të rinjve shqiptarë ishte edhe për arsye tjera politike, e edhe ekonomike. Kosovën si vendi ma i varfun në Jugosllavi, veç e randonte kriza ekonomike, e përzanja nga puna i bani pothujse të gjithë edhe ma të varfun dhe te tanë mjeshtër të improvizimit. Nuk ia dilnim me i ble tana gjana në vetëshërbim. Nana na maronte lang shtogu e hithi. Më dukej se gjithçka mundej me u konzervu në kaca a teglla, prej specave deri te dardhat.
Kalonim goxha kohë në shtëpi. Disave na kalonte koha në telefon, tu e pritë lidhjen. Sinjali ishte analog dhe i gjeje disa vetë në nji lidhje, e kështu na shkonte koha tu thanë “lshoje bre veç pak”, “jo lshoje ti”. Pasditeve, dikush prej nesh me nji mulli dore, blunte kafe. Te tanë harnoheshim diqysh. Mes kojshive, me kërku kafe a çaj, nji kokërr vezë, a pluhun pjekjeje me fjalinë “a mos të ka qëllu pak…”, ishte mase normale. Solidariteti ishte nji tjetër aspekt që e karakterizonte këtë dekadë. Familja jem më patën kallxu që axha i madh, krejt në fillim, na kishte sjellë miell e vaj. Pastaj dolëm nga kriza sepse e hapëm nji mini-market, ku krejt fëmijët punonim me ndrrime. Mundet me u thanë që kjo ishte puna jeme e parë.
Në kohën midis lajmeve në TV a radio, lëshonim ndonji video-kasetë të filmave të Shqipnisë, të cilët i merrnim ose prej dajve tonë, ose prej kojshisë përballë, axhës Sylë, librat e të cilit i huazoja shumë shpesh, kur veç i shterra ato të bibliotekës së shtëpisë, e ai i mbante shënim huazimet në fletoren e tij me kopertina të trasha. Apo, paradite musical si “Hair”, e masdite “Dy krisma në Paris” filmi që tregonte gjyqin e heroit kombëtar, Avni Rrustemit, për atentatin ndaj Esat Pashë Toptanit. Te dytë i dija përmendsh. Tash qeshi me këtë kontrast, por megjithatë, të dy filmat kanë nji të përbashkët — përpjekjet për liri. Njena individuale, tjetra kombëtare. Shihnim edhe koncerte, si “Live in Pompei” të Pink Floyd e koncerte të bendeve tjera që Meti i koleksiononte si VHS kaseta me fanatizëm. Në këtë periudhë, e sidomos në pjesën e dytë të të ‘90-ave, me MTV-në u banim konkurrencë kanaleve me lajme. M’u pat kujtu kjo periudhë ma në detaje, kur gjatë pandemisë, në mars 2020, kërkoja kangët që i kemi dëgju në vitet e ‘90-a. Kjo duhet të ketë qenë edhe për arsyen se ngujimi ma kujtonte këtë periudhë të gjendjes së jashtëzakonshme e orës policore dhe luftës.
Solidariteti, ky element i boshtit të mbijetesës ofronte sigurinë sociale, sidomos nëpërmjet riprodhimit shoqnor të grave.
Sikur nuk mjaftonte vetë izolimi social, e gërryja të kalumen përmes kangëve tu e mendu si formë relaksi, ndërkohë pavetëdijshëm duhet të kem kërku me gjetë kuptimin e asaj së tashmeje përmes së kalumes sepse atë e njihja, e të ardhmen e mendoja krejt të pasigurt.
Në nji nga këto ditët e para të ngujimit pata shku me ble harxh. Derisa po i shikoja produktet, e po shihja njerëzit tu marrë shumë ushqim, mu si në kohën e fillimit e fundit të të ‘90-ave, në nji raft të zbrazët, si shumë rafte tjera, e pashë nji tegëll. E mendova fillimisht se dikush i paska ra pishman në minutë të fundit e s’e paska kthy tegllën në seksionin e duhun. Kur e preka tegllën e xhamit, të ftoftë, në të qintën e sekondës, si skenë filmi, m’u shfaq pamja e vetes, si atëherë: e thatë, e zbehtë, me nji tegëll në dorë, tu qëndru afër veturës sonë në kolonë, në mars 1999. Veç tani isha në Graz. Tu u frikësu, por nuk e di a ma shumë nga virusi apo nga ideja që gjasat ishin mos me mujtë me u kthy në Prishtinë për nji kohë të gjatë. Këtë frikën e fundit e kisha pasë edhe më 31 mars 1999, ku në ditar kisha shkru: “mund të mos e shoh më Kosovën…” Bleja teglla e konzerva me ushqim, sikur qysh kishim ba në të ‘90-at, po frika nuk konzervohej.
Shoqja jem, Merita, që njisoj jeton në Graz, më pati thirrë. “Eli, mos baj dert për ushqim, kemi marrë boll na” — “na”, ajo e familja e saj. Solidariteti, sikur në të ‘90-at. Ky element i boshtit të mbijetesës ofronte sigurinë sociale, sidomos nëpërmjet riprodhimit shoqnor të grave. E kujtesa? Ajo tashmë, në mënyre selektive përsëri, kishte shpërthy kapakët hermetikë.
E kuptova se çka kishte pasë në tegëll, edhe atëherë, edhe tash: rrepë të kuqe.
Ecja “L”
Duhet të ketë qenë ndoshta mesi i të 2000-tave, kur për herë të dytë shkova në Beograd. E para herë ishte në shkurt të vitit 1999, kur udhëtova për në Norvegji për me marrë pjesë në International Student Festival in Trondheim (ISFIT). Fluturimi ishte nga Beogradi, që nënkuptonte që në shkumje e në kthim më duhej me bujtë në Beograd. Në Kosovë ishte luftë dhe nuk kisha ide se a do të ishte sigurt me ndejtë në Beograd. Shuki më tha “mundesh me ndejtë te Lepa Mlađenović”.
Shuki, feministe aktiviste, në atë kohë gazetare dhe punonjëse e Këshillit për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të Njeriut (KMLDNj) njihej me Mlađenović — feministe e njoftun, aktiviste kundër luftës, psikologe — për shkak të aktiviteteve me rrjetin feminist, “Gratë në të zeza” dhe bashkëpunimeve tjera midis feministeve në Prishtinë e Beograd. Mlađenović, ndër tjera, kishte shkru për padrejtësinë që i ishte ba Shukit, të cilës, si shumë ish të burgosunëve politikë, nuk iu dha e drejta për pasaportë për gati dy dekada. Kur shkova në zyrën e saj, pashë posterë të mdhej me të cilët ajo e shoqet e saj si Staša Zajevič e shoqet tjera kishin dalë radhazi në sheshe në Beograd me protestu kundër luftës në Kosovë. Ishte moment që më la gjurmë të thella. M’i relativizoi e theu do kufinj që m’i kishin ndërtu koha e rrethanat, por edhe indiferenca, thanë së buti, e disa intelektualeve të Beogradit.
Dikur në pjesën e dytë të të ‘90-ave, Shuki me Nazlie Balën, po ashtu aktiviste feministe, punonjëse në KMLJDNj në atë kohë dhe ma vonë themeluese e organizatës “Elena” — kishin marrë pjesë në nji ngjarje feministe në Beograd. Nji “feministe” serbe, jo si Lepa e shoqet e saj, iu kishte thanë Shukit e Nazlies “ça keni ju shqiptarët, e keni universitetin, studioni serbisht”.
Për to, dhe në përgjithësi në Jugosllavi, “šiptarka” ishte primitive, e pashkollume, me shami në krye, me shumë fëmijë, e që për Serbinë, ky natalitet në rritje ishte i motivum politikisht.
Këtë “mungesë të informatave” e qasje kolonialiste e kisha përjetu edhe unë, mes të ‘90-ave, po ashtu në nji ngjarje feministe, në Hungari. Njena nga këto “feministe” çuditej se qysh ishte e mundun që unë, “šiptarka”, po shprehesha ma mirë në anglisht, se në serbisht dhe për më shumë luja në saksofon. Për to, dhe në përgjithësi në Jugosllavi, “šiptarka” ishte primitive, e pashkollume, me shami në krye, me shumë fëmijë, e që për Serbinë, ky natalitet në rritje ishte i motivum politikisht. Në fakt, analizat demografike tregonin që nataliteti ishte i lidhun me statusin ekonomik të grave, me pozitën sociale-klasore. Në familjet ku gratë ishin të punësume, numri i fëmijëve ishte ma i vogël se në familjet që merreshin me bujqësi dhe kjo, jo vetëm në Kosovë, por edhe, për shembull, në Vojvodinë si krahina tjetër autonome.
Termi racist “šiptar”, i përdorun edhe sot në Serbi, nënkuptonte shumë shtresa të përçmimit e urrejtjes: të etnisë, të islamit, të prapambetunisë, të “kapuqbardhëve”, duke iu referu plisave, që burrat shqiptarë kryesisht të vendeve rurale ma në moshë i mbanin. Dhe kjo zanafillën e kishte shumë ma herët. Ndoshta ma herët se botimi i vitit 1913 i politikanit, shkrimtarit e kryeministrit serb midis 1897-1900, Vladan Đorđević ku kishte thanë se shqiptarët kishin bishta. Në periudhën e kolonizimit të mes luftave botnore, kolonët i qunin shqiptarët “turé” (formë pezhorative për turq), zhugana, e të egër. Kah fundi i 80-ave e tutje, tana këto emërtime raciste ishin mbledhë në “šiptari”. Pas Luftës së Dytë Botnore, sidomos në vitet e ‘60-a, “šiptar” ishte përdorë edhe si formë për me ba dallimin midis shqiptarëve të Shqipnisë — albanci — dhe shqiptarëve të Kosovës — šiptari — sepse për shumë, na shqiptarët e Kosovës nuk ishim shqiptarë. Prandaj njësimi i gjuhës shqipe në Kongresin në Tiranë në vitin 1972, edhe për këtë arsye konsiderohej fitore e madhe, sepse, ndër tjera, e zhvleftësoi ndikimin e kësaj pavërtetësie.
Racizmi ndaj shqiptarëve zuni me u kuptu si i tillë nga disa intelektualë jugosllavë, sado të paktë. Iztok Tory, regjisor teatri slloven, pas kthimit të tij nga Kosova në 1989 kishte thanë në nji artikull në revistën “Alternativa”, se “zbulimi” për racizmin e hapun ndaj shqiptarëve, për gjeneratën e tij ishte tronditës sepse ata dinin për nji fenomen të tillë në Afrikë e Amerikë, ndërkohë që kishin jetu krejt të shkujdesun pranë këtij fenomeni në Jugosllavi. Ai risjellte në mendje e pyste si me qortim se si kishte qenë qëndrimi i kësaj gjenerate përballë termit “šiptar”? Dyshimi për grackën e propangandës në të cilin kishin ra, thoshte Tory, për atë se çfarë ata dinin për shqiptarët “atje poshtë” si “njerëz primitivë e të paaftë […] që nuk bajnë gja veç therrin gjithçka rreth e rrotull”, kishte fillu kur shqiptarët që kishin shku në Slloveni, u kishin folë sllovenëve në gjuhën e tyne, në sllovenisht.
Kjo ecje ishte nga L-ja, si formë e lëvizjes që ban figura e kalit në shah, që ma pat mësu baba dikur në fillim a në mes të të ‘90-ave.
Siç rëndom ndodh, krijimi i tjetrit, përmes racizmit e theksimit të dallimeve në vend të ngjashmërive, për qëllim ka futjen e frikës me anë të së cilës pala tjetër arsyeton shtypjen e krimin në emën të mbrojtjes.
Tani në mes të 2000-ave, për herën e dytë në Beograd, në ditën e fundit tu u kthy në kambë në hotel, më doli nji patrollë policie përpara. Ata ishin në punën e vet dhe natyrisht që nuk e dinin se unë isha shqiptare, por shqiptarja në mu kishte impulse të caktume kur shihte polic, si: ndrrimi i rrugës. Edhe pse kishte kalu do kohë që nuk kisha pa polici të Serbisë, atë ditë, sapo i pashë, në mendje m’erdhi gati si urdhën ecja “L”. Kjo ecje ishte nga L-ja, si formë e lëvizjes që ban figura e kalit në shah, që ma pat mësu baba dikur në fillim a në mes të të ‘90-ave. Në ato hallet, për shkak të gjendjes politike e ekonomike, i dilte gjumi natën e mu më gjente çut. Nuk më qortonte ma pse nuk flija. Por na ishte ba si zakon me lujtë ose me u ba sikur po lujmë shah. Kështu që strategjia e navigimit të qytetit — në ikje apo në kthim nga demonstratat, apo thjesht në përditshmëri — ishte përmes rrugëve anësore apo me e ndrru rrugën për me iu shmangë përballjes me patrolla policie apo postblloqe. E këtë shmangie a navigim, e quja ecja “L”.
Kjo nuk ishte karakteristikë veç e gjeneratës teme. Anëtarët e Ilegales, kur ndiqeshin nga policia e shërbimi sekret i shtetit (Uprava državne bezbednosti – UDB), detyroheshin me vepru nën ilegalitet. Ecejaket e tyne e tejkalonin “L”-në. Përvidheshin nëpër deriçka oborresh, shtëpish, e gardhesh, derisa mrrinin mos me i ra në dorë regjimit. Edhe na, i kishim mësu disa rrugica nëpër mahalla e kalime nëpër hymje ndërtesash e oborre.
Kur qëllonte që ecja në formën e L-së, e imagjinoja veten si nji kalorëse me parzmore, që përbirohesha në skutat e qytetit në të cilin isha lindë e rritë. Në këtë mënyrë në imagjinatën teme e krijoja nji hartë nga ajo çka kishte mbetë nga qyteti si pasojë e segregimit e shenjimit etnik.
Na i donim këto emërtimet shqip të qytetit si “Qafa” e “Kurrizi” sepse thonim që qyteti, megjithatë, asht i yni se pa qafë e kurriz asnji trup nuk lëviz.
Segregimi fillet i kishte në vitet e’80-a kur Serbia konsideronte që Kosova duhej me u deshqiptarizu dhe kreshendoja e theksume e këtij procesi filloi prej marrjes së autonomisë. Filloi me ri-emënimin e rrugëve, shesheve e institucioneve, e besa edhe me ndërtimin e kishave ortodokse, si ajo mu në mes të kampusit të Universitetit të Prishtinës. Vetëm në Prishtinë, brenda nji kohe të shkurtë, regjimi serb riemnoi 7,000 rrugë, shkolla e institucione. Bustet e përmendoret u ndërrun me ato të figurave historike serbe dhe të reja u ndërtun. Ky lloj rikonfigurimi i qyteteve, pashmangshëm e solli edhe segregimin etnik, me përjashtim të disa zonave të banimit ku jetonin shqiptarë e serbë, zakonisht në ndërtesat kolektive të socializmit.
Segregimi hapsinor ishte edhe për shkak se tana objektet e institucioneve publike e të hotelierisë, shumica e të cilave ishin në qendër të qytetit, ishin pa punonjës shqiptarë. Jeta kulturore e sociale për ne zhvillohej në hapsina që na takonin si “Kurrizi”, “Qafa”, edhe hapsina në “Dardani”, që mbi bazë të emnit të kafenesë “Santé”, e pati marrë emnin krejt korridori midis ndërtesave e prapa tyne — ”Santeja”. Në këto lokacione, në mungesë të sallave, organizoheshin ekspozita, orë letrare, koncerte e në disa raste edhe shfaqje, kur nuk arrihej me u lujtë në “Dodona”, teatrin e kukullave që ishte shpëtu nga zaptimi i tansishëm. Na i donim këto emërtimet shqip të qytetit si “Qafa” e “Kurrizi” sepse thonim që qyteti, megjithatë, asht i yni se pa qafë e kurriz asnji trup nuk lëviz.
Qyteti edhe dukej ndryshe, për shkak të posterëve të partive politike serbe e grafiteve nacionaliste, që ishin edhe nji “rikujtim” tjetër, vizuel, i shtypjes e hegjemonisë serbe.
Ato që i mbaj mend janë “Srbija do Tokija,” (Serbia deri në Tokio), ajo në anglisht “I am not just perfect I am Serb too” (Nuk jam vetëm perfekt, jam edhe serb), ose “Ovo je Srbija” (Kjo asht Serbi). Në këtë të fundit, poshtë tij, ma vonë u paraqit nji tjetër grafit që thoshte – “Ovo je zid budalo” (ky asht mur, budallë).
Kishte edhe të tjera si “Delije”, që ma vonë e pata kuptu që asht nji grup i fansave të futbollit. Sa herë Serbia fitonte lojat e futbollit a basketit, breshëritë e plumbave ishin të pashmangshëm. Ishte mençëm që në këto kohë, mos me ecë as në formën “L” nëpër qytet.
Grafitet tona ishin ndryshe. Ka qenë pranverë, viti 1998, sigurisht pjesa e dytë e marsit, kur Burimi na ftoi neve shoqninë e tij — mu e Vlorën, Kushtrimin dhe disa të tjerë, që nuk i mbaj mend, te shtëpia e tij. Nuk më kujtohet nëse e bisedum n’atë nejë idenë me shkru grafite, jo vetëm në pjesët “tona” të qytetit, por edhe në qendër, apo kishte qenë ide e Burimit e Kushtrimit ma herët. Kushtrimin e njijha veç sipërfaqësisht, por jo shumë kohë më pas u ba i dashuni jem.
Ma vonë e patëm kuptu që të dytë i kishim familjet e nanave ish-pjestarë të Ilegales, e ish të burgosun politikë dhe me humor thonim që, për dallim prej asaj gjenerate, që parullat i shkrunin me brushë e ngjyrë, zakonisht të kuqe, na kishim “përparu”, përdornim sprej, po ashtu të kuq. Edhe na, sikur ata, shkrunim “Kosova Republikë”, ata si kërkesë, na si afirmim, tu qenë se delegatët shqiptarë të Kuvendit Krahinor të Kosovës e kishin shpallë Kosovën Republikë, me 2 korrik 1990. E pastaj vullneti i shqiptarëve për Republikë u konfirmu edhe me referendum, që u organizu në vitin 1991.
Strategjia e “veprimtarisë sonë ilegale” u vendos: njeni shkrun, derisa të tjerët rujnë, e pastaj ndrroheshim. E sinjalizimi se policia po shihej e do të duhej me u shpërnda, ishte sikur po e thirrnim dikë. Vendosëm për emnin Fis. Në njenën prej mramjeve, pasi shkrum në disa vende, vendosëm me shkru edhe ”Give peace a chance” (Jepjani nji shansë paqes) në murin e shkollës “Xhevdet Doda”, e cila ishte midis qytetit. Kësaj here, rendin me shkrujtë e kishte Kushtrimi, e unë e Burimi me rujtë. Kur ai filloi me shkrujtë fjalinë që atë mramje m’u pat dukë ma e gjata në botë, si prej qiellit mbiu nji “maricë” e policisë, prej atyne furgonëve me grila që po lëshohej teposhtë prej menzës së studentëve. Nuk di nëse qe frika a adrenalina, por kur fillova me bërtitë “Fis” zani më doli me nji lloj vibrimi që çdo kangtar i muzikës popullore do të ma kishte pasë lakmi. Kushtrimi, e ktheu kryet, e tu vazhdu me shkru, qeshte “Çka Fisit?” tu e imitu zanin tem. Ai përfundoi fjalinë, “marica” mori rrugë për te posta, e na vazhdum për te “Santeja”, tu qeshë me “refrenin” tem “F-i-i-i-s”.
Pas çlirimit, në qershor të vitit 1999, përvijimet e mia imagjinare për qytetin e segregum, u bashkun. Për herë të parë, me Kushtrimin, pata hy në plot objekte të institucioneve publike. Për herë të parë, si 20 vjeçe po e rizbuloja qytetin. Por tash, pa pasë nevojë me ba ecjen “L”.
Heshtjet e zhurmat e nji dekade rezistence në forma të ndryshme, që qyteti, bashkë me trupat tanë, i kishte absorbu, po merrnin fund e bashkë me të edhe shekulli.
Ishim të lirë, ose pjesërisht të tillë.
Imazhi i ballinës: Fotografia në sfond e një studenti të helmuar dhe titulli “Kosova” në pranga janë vepra të Faik Krasniqit gjatë viteve ’90.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.