“Bili smo i bićemo”
Osma parada ponosa je stigla.
Sive ulice Prištine, od 3. do 8. juna, biće obasjane duginim bojama za ovogodišnju Nedelju ponosa. Ova nedelja, koja će kulminirati paradom ponosa 8. juna, prepuna je dešavanja. Organizovanjem muzičkih večeri, diskusija, konferencija i pozorišnih predstava, ova nedelja ponosa bori se protiv tišine. Ona je pokušaj da se osvrnemo na istoričnost – prisustvo LGBTQ osoba, prošlost, njen uticaj na sadašnjost i osnaživanje. Iako okružene teškoćama, LGBTQ+ osobe “ostaju osnaženog duha”, kako piše na veb stranici parade.
Na Kosovu, ljudi i LGBTQ+ pokret zaista se suočavaju sa strukturalnim problemima, dok institucije, ne obezbeđujući dovoljno zaštite i podrške, guraju ove građane na marginu. Jedna od najaktuelnijih tema u javnoj debati i dalje je Nacrt građanskog zakonika, koji bi omogućio istopolnim parovima da legalno sklope partnerske veze.
Nacrt zakona koji je stavljen na glasanje u Skupštinu 2022. godine izazvao je homofobni otpor kako unutar, tako i van institucija. Na kraju, Nacrt zakona nije prošao, dok premijer Kosova Albin Kurti, koji je tek nakon nekoliko godina svog mandata, 2023. godine, izašao na Paradu ponosa, još nije uspeo da ubedi svoje stranačke kolege da glasaju za zakon. U aprilu 2024. godine, Kurti je rekao da se očekuje da Nacrt zakona bude stavljen na glasanje u maju 2024. godine. Međutim, maj je već prošao, a zakon još uvek nije stavljen na glasanje.
U međuvremenu, snažna homofobija iz 2022. godine nastavlja da se manifestuje i danas, te se LGBTQ+ osobe i dalje suočavaju sa problemima kao što su nedostatak prihvatilišta, zločini iz mržnje i nedostatak adekvatne pravne zaštite.
“Bićemo tu. Bez obzira na sve”, glasi ovogodišnji slogan parade, koju organizuju mnoge organizacije civilnog društva koje su vodeće u borbi za zaštitu prava LGBTQ+ zajednice na Kosovu. Slogan ovogodišnjeg događaja nas poziva da pogledamo unazad i osvrnemo se na istoriju koja nam pokazuje da su LGBTQ+ osobe oduvek bile prisutne, a Centar za slobodu i ravnopravnost (CEL), koji se zalaže za prava LGBTQ+ zajednice, preduzeo je inicijativu koja će svima omogućiti da bace pogled na istoriju putem Arhive LGBTQ+ pokreta. Prema CEL-u, ovaj arhiv ima za cilj da oda počast istoriji ovog pokreta, gaji pamćenje na nju i podeli je s drugima. Sastavljen od kolekcija koje obuhvataju štampu, umetnost, dokumenta, fotografije i rukopise, arhiv je obogaćen ličnim doprinosima građana i građanki.
Kao časopis koji od svojih početnih dana beleži iskustva LGBTQ+ zajednice, K2.0 je u nedelji ponosa izdvojio šest komada arhiviranog sadržaja koji čine deo velikog, bogatog i dugogodišnjeg puta kojim se razvijao pokret LGBTQ+ na Kosovu.
Kategorija: Dnevna štampa
“On je postao ona — bez preskakanja duge”
Najstariji materijal u arhivi, rubrika “Štampa” novina “Rilindja” pokriva temu o tranziciji Misina Krasnića napisanu u devet delova i objavljenu 1978. godine. “Fenomen nije ni redak ni nov”, piše autor serijala Sadri Morina. Priča iz 1978. godine privukla je pažnju nakon objavljivanja teksta “Trans na Kosovu: Nezavršena priča” urednice, istraživačice i aktivistkinje Lure Limani. Ova publikacija, kako se navodi u uvodu, predstavlja pokušaj “da se ispravi epistemološka nepravda prouzrokovana neznanjem, intervenisanjem u historiografiju LGBTQ+ osoba na Kosovu, u regionu i šire”.
Tekst je prvobitno objavljen na engleskom jeziku u knjizi “Transgender in the Post-Yugoslav Space: Lives, Activisms, Culture” izdate 2022. godine, a čiji su urednici Bojan Bilić, Iwo Nord i Aleksa Milanović. U osvrtu za K2.0, jedan od urednika, Bilić, kaže da publikacije takve vrste “omogućavaju da odagnamo tišinu koja obavija socijalističke rodne putanje i disidentskim rodnim praksama iz prošlosti udahnemo novi život”.
U svom istraživanju, Limani analizira medijsko izveštavanje o tranziciji Krasnića sedamdesetih godina, poredeći ga sa medijskim praćenjem otvorenog izlaska u javnost aktivista Lenda Mustafe i Blerta Morine kao članova LGBTQ+ zajednice 2016. i 2017. godine.
Legenda o preskakanju duge, kako glasi naslov serijala od pre 46 godina, i kasnije je korišćena od strane medija, uglavnom u cilju senzacionalizacije vesti o tranziciji i životima LGBTQ+ osoba. Mediji na Kosovu, namerno ili nenamerno, i dalje izražavaju pogrešna shvatanja, zablude i diskriminatorski jezik prema LGBTQ+ osobama. Identiteti LGBTQ+ i dalje su nedovoljno ili netačno prikazani, što posledično doprinosi održavanju stanja u društvu koje je isključujuće prema LGBTQ+ osobama.
U podcastu K2.0 pod nazivom “Other Talking Points” iz 2022. godine, urednik Milanović razgovarao je sa glavnom urednicom Besom Luci i Lurom Limani o knjizi i političkom kontekstu u kojem je objavljena.
Kategorija: Fototeka
Foto album Qerkice i Mustafe
Qerkica i Mustafa su dve važne i uzorne ličnosti u LGBTQ+ pokretu. Qerkica, trans žena iz aškalijske zajednice, i Mustafa, gej muškarac bez čula vida, pronašli su jedno drugo u okolnostima višestruko slojevite represije nad osobama različitog rodnog identiteta, etničkog porekla, seksualne orijentacije, onih sa ograničenim sposobnostima — ili svega navedenog. Počeli su da žive zajedno 1995. godine, po raznim kućama, prolazeći kroz turbulentne situacije — teški finansijski uslovi, homofobična i transfobična klima u društvu, isključenja — s kojima su se, zajedno rame uz rame, morali suočiti. Pored međusobne solidarnosti, Qerkica i Mustafa su otvorili vrata svog doma i za druge LGBTQ+ osobe, koje, zbog nedostatka javnih prihvatilišta, često ostaju bez krova nad glavom.
Zagrljeni, Qerkica i Mustafa, koji su postali simbol LGBTQ+ pokreta na Kosovu, sada ulepšavaju izgled Prištine. Naime, institut Sekhmet i umetnica Ermira Murati su 2022. godine, u kampusu Univerziteta u Prištini, oslikali mural pod nazivom “LJUBAV je LJUBAV je LJUBAV”, na kom su crnom bojom preko jarko narandžaste pozadine ocrtana lica Qerkice i Mustafe, nastojeći da podignu svest u društvu o “marginalizaciji i negiranju rodnih, seksualnih i etničkih manjina na Kosovu i drugde”.
Kategorija: Štampa, časopisi i zinovi
Reč glavne urednice
Jedan od sadržaja koji se nalazi u arhivi, kao i u časopisu K2.0, jeste pismo glavne urednice K2.0 Bese Luci, objavljeno 14. decembra 2012, nekoliko sati pre nego što će biti predstavljeno izdanje časopisa K2.0 pod nazivom “Seks”. “U našem društvu, o seksu se priča tako što se o njemu ne priča”, piše Luci u svom pismu, oslikavajući u jednoj rečenici društvenu i medijsku tišinu oko seksa i seksualizacije — teme koje je časopis K2.0 godinama istraživao i obrađivao.
Cilj K2.0 je bio da putem “Seksa” započne otvorenu, dubinsku i političku diskusiju o jednoj od najtabuiziranijih tema: seksu. Osim toga, obrađuje i teme o rodnom identitetu, zadovoljstvu, queer zajednici i brojnim kulturnim i pravnim okovima koji ograničavaju slobodu Kosovarki i Kosovara da slobodno vole i postoje.
Predstavljanje izdanja, koje je bilo zakazano u Crvenoj sali Doma mladih i sporta, isprovociralo je one koji imaju koristi od ćutanja na temu slobode i njenog gušenja — grupu muškaraca, koji su uzvikivali homofobne uvrede te verbalno i fizički napali učesnike i ekipu K2.0. Ovaj napad, na slobodu govora, slobodu korišćenja prostora i, konačno, na slobodu postojanja, posebno LGBTQ+ osoba, jasno i otvoreno je izložio ozbiljno kršenje ljudskih prava.
Protiv napada su se mobilizovale brojne institucije — lokalne i međunarodne organizacije, čak i ambasade, što je pokrenulo suštinsku raspravu o obavezi koju mlada četverogodišnja država mora da ispuni, a to je da se pobrine da postane sigurno mesto za sve svoje građane.
Nakon 10 godina, 2022. godine, tim K2.0 se vratio u Crvenu salu gde je organizovao događaj pod nazivom “10 godina kasnije: uvek smo bili tu!”, kako bi povratili prostor koji im je oduzet 2012. godine. Tokom ovih 10 godina, K2.0 je nastavio da zastupa LGBTQ+ narative, razotkriva sistemske nepravde i koristi novinarstvo kao sredstvo koje pokreće radikalne i dobro informisane rasprave o ljudskim pravima.
Kategorija: Queer Art, Mixed Media Art
“Poljubac”
Kolektiv Haveit, koji čine Alketa i Lola Sylaj, te Vesa i Hana Qena, već godinama koristi umetničke performanse na javnim mestima kako bi uzdrmali represivne sistemske vrednosti kao što su patrijarhat i homofobija. Na Dan zaljubljenih 2014. godine, članice Haveita su izašle na trg i usred Prištine izvele performans “Poljubac”, gde su se članice grupe, dve po dve, poljubile u usta. “Čitava poenta Poljupca bila je da skrene pažnju na činjenicu da na ovaj takozvani “Dan zaljubljenih” naše društvo još uvek odbija i zabranjuje ljubav između osoba istog pola iz “moralnih” razloga”, rekla je Vesa Qena za K2.0 2017. godine.
Nakon performansa, one su objavile fotografiju koja je pokrenula bujicu mržnje i homofobičnih reakcija. “Društvo je to koje se buni kada jedna žena izađe na trg i uradi nešto [hrabro]”, kaže Hana Qena. Kolektiv se suočio sa brojnim pretnjama nakon performansa.
Kolektiv je sa svojim aktivizmom počeo da deluje još pre 2014. godine i nije se zaustavljao. Neki od njihovih najistaknutijih performansa uključuju i onaj pod nazivom “Pregled” iz 2013. godine, organizovan u znak podrške ženama koje su bile žrtve seksualnog nasilja tokom rata na Kosovu 1998-1999. godine. Ovaj performans bio je odgovor na javni diskurs o preživelim žrtvama silovanja u ratu, nakon što je jedan poslanik tražio da žene koje tvrde da su bile silovane budu pregledane od strane lekara kako bi se utvrdilo da li su zaista bile silovane.
Jedna druga organizovana akcija bila je “Pilula za sutra” 2017. godine, kada je kolektiv, u saradnji sa fotografkinjom Majlindom Hoxha, realizovao video snimak kao reakciju na nedostatak seksualnog obrazovanja i stigmu oko abortusa na Kosovu. Poslednja u nizu koja je podigla buru u javnosti bila je akcija “Koliko još izgubljenih poziva” 2018. godine, gde je kolektiv, inspirisan filmom “Three Billboards Outside Ebbing, Missouri”, koji se bavi femicidom, postavio pitanje “Koliko još izgubljenih poziva?” na bilbordima širom Prištine, kao revolt protiv ubistava žena i institucionalnog ćutanja. Ovo pitanje i danas ostaje poziv na buduće marševe za rodnu pravdu, što je pokazatelj dugoročnog uticaja rada Haveit-a.
Kategorija: Dnevna štampa
Prva parada ponosa
Aktivisti/kinje za prava LGBTQ+ prešli su dug put da bi stigli dovde — organizujući osmu Paradu ponosa. Ovoga puta, parada će biti obeležena saopštenjima za štampu koje se čuvaju u arhivi. “U ime ljubavi” bio je prvi slogan parade koja je održana 10. oktobra 2017. godine. Manifestacija je održana nakon tri marša 2014., 2015. i 2016. godine koji su održavani 17. maja, na Međunarodni dan borbe protiv homofobije i transfobije.
Tadašnji premijer Kosova Ramush Haradinaj rekao je da je Nedelja ponosa pokazala građansku, društvenu i institucionalnu hrabrost. Međutim, on nije učestvovao u šetnji, za razliku od tadašnjeg predsednika republike Hashima Thaçi koji je učestvovao. Parade ponosa nastavljene su da se održavaju tokom narednih godina, fokusirajući se na razna pitanja važna za LGBTQ+ građane/ke.
Parada je 2018. godine nosila slogan “U ime slobode”, zahtevajući slobodu i bezbednost za LGBTQ+ zajednicu; 2019. godine, moto je bio “Za koga ti srce kuca”, pozivajući na prihvatanje i razumevanje ljubavi; 2020. godine, na Paradi “Da, hoću”, izraženi su zahtevi za jednaka prava — posebno u kontekstu diskusija o Nacrtu građanskog zakonika; 2021. godine sa sloganom “Zajedno i ponosno”, aktivisti/kinje su pozivali na solidarnost, pravdu i društvene promene; 2022. godine sa motoom “I u državi, i u porodici”, istaknut je problem negiranja prisustva i postojanja LGBTQ+ osoba u državi i porodici, a 2023. godine prištinskim trgovima je odzvanjalo geslo “Volim te onakvu/og kakva/av jesi”, skrenuvši pažnju na važnost mentalnog zdravlja LGBTQ+ osoba.
Kategorija: Dokumenti
Slučaj Blerta Morine o promeni imena i rodne oznake
U mnoštvu dokumenata, koji su dostavljeni za arhiviranje od strane advokatkinje za ljudska prava Rine Kike, govori se o dugom i iscrpljujućem putu Blerta Morine u pokušajima da promeni svoje ime i oznaku roda. Morina je započeo ovaj proces u aprilu 2018. godine podnošenjem zahteva u Kancelariji za civilnu registraciju u svom rodnom gradu Đakovici za promenu imena iz “Blerta” u “Blert” i oznake roda iz “Ž” u “M”. U svom zahtevu, Morina i advokatkinja Rina Kika pozvali su se na Administrativno uputstvo o uslovima i procedurama za promenu ličnog Imena, posebno na odredbu koja kaže: “Lično ime lica ometa integraciju u društvo”.
Njihov zahtev je odbijen u maju 2018. godine sa obrazloženjem da je zahtev bio neosnovan i nije ometao Blertovu integraciju u društvo. “Odluku smatram diskriminatornom i koristićemo sve zakonske mere koje su nam na raspolaganju kako bismo omogućili Blertu da uživa prava koja mu pripadaju”, rekla je Kika za K2.0.
I tako se desilo — oni su nastavili svoj put. Tek 2018. godine, nakon mnogobrojnih pokušaja Morine i Kike i suočavanja sa složenom pravnom infrastrukturom na Kosovu, Osnovni sud u Prištini je poništio odluku Uprave za opšte administrativne poslove u Đakovici kao nezakonitu i naložio relevantnim institucijama da zvanično promene Blertovo ime i oznaku roda u roku od 15 dana od prijema presude.
“I najvažnije je to što drugi ljudi koji imaju isti zahtev neće biti prisiljeni da prođu kroz čitav taj proces“, rekao je Morina za K2.0 nakon odluke, pokazujući kako put koji je preduzeo ne samo da služi kao inspiracija, nego i pomaže LGBTQ+ osobama da razumeju pravni i društveni kontekst koji je višestruko nepovoljan za njih.
Arhiv takođe prikuplja pozorišne predstave, dokumentarne filmove, igrane filmove, audiovizuelni materijal, koji, svaki na svoj način, govore o raznim inicijativama i naporima preduzetim u različitim disciplinama i medijima, gradovima i selima, bilo od strane kolektiva ili pojedinaca, kako bi pokazali solidarnost i suprotstavili se zaboravu i negiranju iskustava osoba LGBTQ+ osoba. Arhiv ostaje otvoren za sve one koji imaju šta da kažu, a LGBTQ+ osobe su svakako jedne od njih.
„And the most important thing is that other people who have the same request will not be forced to go through this whole process,“ Morina told K2.0 after the verdict. His words underscore not only the inspiring nature of his journey but also provide a little bit of clarity for LGBTQ+ persons in the legal and social contexts that are often unfavorable to them.
The archive also collects theatrical performances, documentaries, films and audiovisual material. Each of these pieces speak to initiatives and efforts everywhere, across disciplines and mediums, cities and villages, undertaken both collectively or alone. They all show solidarity and confront the erasure of LGBTQ+ experiences. The archive remains open to anyone who has something to share. LGBTQ+ people certainly do.
Naslovna slika: Atdhe Mulla /K2.0
-
- Ovaj članak je napisan na albanskom.