III - Tri qyteza në mbrojtje të kryeqytetit
Rrëfim për sakrificën e qytetezave Irpin, Bucha e Borodyanka.
Irpin, qyteza e urës që këputi mësymjen ruse
Një urë e shkatërruar është bërë simboli më i dukshëm i qytezës Irpin, 26 kilometra në veri-perëndim të kryeqytetit, Kyiv. Kur forcat ruse e pushtuan Irpinin në shkurt 2022, ukrainasit vepruan shpejt dhe e shkatërruan urën, që makineria e rëndë ruse të mos mund të kalojë mbi të.
Ura e vjetër rri ashtu, e shkatërruar e një urë e re, për banorët në qytetin tashmë të rimarrë nën kontroll nga Ukraina që prej fundit të marsit 2022, po ndërtohet.
Dronët me kamera fluturojnë mbi të dyja, urën e re e atë të vjetrën, që tash mban emrin “Ura e Jetës”. Sa ishte në këmbë, për t’u ikur sulmeve ajrore e tokësore ruse, nën këtë urë u strehuan qindra banorë të Irpinit. Pastaj, nën po të njëjtën urë buzë kishës, ata ecën për të ikur drejt autobusëve, që i evakuuan banorët e Irpin drejt Kyvit.
Gati një vit pas, afër urës gjenden karroca fëmijësh, këpucë e lodra – tregues të tragjedisë, që ndryshoi përgjithmonë qytetin. Mbi 20,000 civilë u evakuuan e sipas shifrave, në një muaj okupim, 290 të tjerë u vranë në gjithë qytetin.
Afër urës ndodhet edhe një varg i veturave të djegura. Kur banorët e terrorizuar të Irpinit e kuptuan që nuk mund të largohen me to, i lanë në gjysmë të rrugës.
Tash, mbi veturat e shkatërruara janë vizatuar luledielli.
Rrugës për në pjesën tjetër të qytetit, në një billboard të madh shkruhen mesazhe falënderimi për ish-kryeministrin e Mbretësisë së Bashkuar, Boris Johnson, jopopullur e kontraverz në Londër, por i festuar shpesh si hero këtu në Irpin, për mbështetjen dhe ndihmën me mjete ushtarake ndaj Ukrainës.
Nga Kyiv për në Irpin me ne vjen ukrainasi Andrii Ivanov. Sapo arrijmë në qytetin e tij, ai na dërgon te shtëpia e tij, tashmë në rrënoja.
Andrii arriti ta evakuojë familjen para se një sulm ta shkatërronte atë dhe shtëpitë e tjera të lagjes. “Jetoja këtu me gruan time. E blemë këtë shtëpi para një viti e gjysmë. Më 6 mars [2022] u larguam sepse Irpin ishte pothuajse i tëri i okupuar. Më 8 mars, sipas fqinjëve, një minë shpërtheu dhe shkatërroi shtëpinë tonë. Natë e ditë dëgjonim artileritë. Pas pesë-gjashtë dite, dyqanet u mbyllën, urat u shkatërruan dhe njerëzit filluan ta ndihmojnë njëri-tjetrin. Ditën tjetër, në Irpin nuk kishte më as ujë dhe as rrymë”, shpjegon Andrii, duke ecur me kujdes midis gërmadhave të asaj që dikur ishte shtëpia e tij.
Rrugës për në periferi shihen tjera shtëpi të shkatërruara. Fare në dalje të Irpin, ndërtesave të një lagjeje të tërë u mungojnë kulmet. Vetëm një kryq i gjelbër i faramacisë i shton pak ngjyrë lagjes. Me shenja të djegies gjithkund mbi fasadën e bardhë e xhama të bërë copë nëpër dritare, ndërtesat mbahen në këmbë, por jetë brenda tyre nuk ka.
Nënkryetari i parë i kësaj qyteze, Andrii Kravchuk thotë se Irpini e meriton statusin e qytetit hero për shkak të ndaljes së ushtrisë ruse, në përpjekjen e tyre për të arritur te pallati presidencial në Kyiv.
“Rusët udhëtuan për tri ditë nga kufiri me Bjellorusinë për të ardhur këtu dhe me 27 shkurt [2022] e nisën okupimin. Por, për një muaj nuk mundën të vazhdojnë tutje. Për shkak se nuk kishte më ura dhe niveli i lumit ishte i tillë, që nuk mund të kalohej nga teknika ushtarake ruse. Ndoshta e them pa modesti, por Irpini në këtë mes e meriton statusin e qytetit hero, sepse armiku u kthye mbrapa nga këtu, dhe nuk mundi të shkojë tutje. Dhe, të mendosh që ura kryesore është vetëm 6 kilometra larg Kyvit”, thotë Kravchuk.
Bucha, qyteza plot dhimbje
Qindra banorë të qytezës Bucha paguan çmimin më të lartë, vetëm për të mos i lejuar forcat ruse të afrohen te Kyivi dhe pallati presidencial. Në mars 2022, pasi forcat ruse e morën nën kontroll, nisën vrasjet në masë të banorëve lokalë, duke gjuajtur trupat e tyre në mes të rrugës.
Nga shtëpia në shtëpi, për pak ditë në këtë qytet u vranë më shumë se 400 civilë. Trupat e tyre fillimisht u bartën në kishën e qytetit, para se të dërgoheshin për obduksion në morg, 300 metra më larg.
Shepetko Serhii Anatoliiovych, nënkryetar i Bucha, e kujton sa e rëndë ishte era e vdekjes. “Federata Ruse e okupoi gjithë qytetin më 3 mars dhe e mbajti deri më 31 mars. Sipas llogaritjeve tona kishte 4,000 trupa ruse në gjithë qytetin dhe 3,500 banorë që nuk mundën të largohen nga Bucha për arsye të ndryshme. Në këtë kohë ndodhën vrasjet e mëdha dhe ne bartnim vazhdimisht trupa nga kisha në morg”, thotë ai.
Më 11 mars 2022, forcat pushtuese të armatosura hynë në ndërtesën e komunës, duke provuar me dhunë që t’i bënin zyrtarët t’u nënshtroheshin urdhrave të tyre. “Unë isha këtu deri më 12 mars dhe pastaj ika nga qyteti. Forcat ruse hynë me forcë në ndërtesën e komunës dhe na lanë takim për të nesërmën në orën 09:00, që të diskutojmë se si do të udhëhiqej qyteti me ta në krye. Ne kurrë nuk do të bashkëpunonim me ta. Prandaj të nesërmen, i gjithë menaxhmenti i qytetit u largua, përveç kryetarit, që ishte gjatë gjithë kohës këtu”, kujton Anatoliiovych.
Në rrugën kryesore ku u hodhën trupat e ukrainasve të vrarë, tani po rindërtohen shtëpitë. Në të dy anët e rrugës, punëtorët provojnë të mbyllin vrimat e dukshme të plumbave nëpër shtëpi.
Në dalje të qytezës, hapësira e varrezave është zgjeruar. Aty janë të varrosur shumica e atyre që u vranë në ditët e para të pushtimit. Valeri, Vasil, Anna, Volodymyr dhe shumë emra tjerë pushojnë pranë njëri-tjetrit.
Por, emrat e 78 prej tyre, që u vranë nga Rusia nuk u morën vesh kurrë. Zyrtarë të qytetit tregojnë se shumë trupa u dogjën deri në atë masë, sa identifikimi ishte i pamundur. Në varret e mbështjella me flamurin kaltër e verdhë, pas disa emrave, papritmas nisin të shfaqen vetëm numra.
275, 327, 328, 431 shkruhen në kryqet e mëdha mbi varre. Banorët e kanë të vështirë të flasin e ta kujtojnë masakrën, që besohet t’i ketë shtyrë liderët perëndimorë për të shtuar a konsoliduar mbështetjen ndaj Ukrainës.
Borodyanka, qyteza gjysmë-fantazmë
Pamja e parë e qytezës Borodoyankas, me vetëm një rrugë kryesore, është ajo e shkatërrimit.
Midis ndërtesash të bëra shkrumb e hi, në njërën nga hyrjet shihet një trotinet fëmijësh, shenjë se askush nuk u kursye nga sulmet. Banorët këtu përdorën një shpellë në afërsi për t’u fshehur për disa ditë, derisa avionët ushtarakë rusë shkatërronin gjithçka mbi tokë. Të tjerë, në po këto ndërtesa u strehuan në bodrumet e tyre.
Vira është ulur pranë ndërtesave të shkatërruara bashkë me dy fqinjet e saj. Edhe pse ka kaluar gati një vit, ajo kujton si vrapoi për të shpëtuar.
“Jam 65 vjeç dhe vrapova 5 kilometra për t’u fshehur tek ajo depoja këtu. Kjo është diçka që nuk do ta harroj kurrë. Ata gjuanin e bombardonin vazhdimisht”, thotë Vira.
Edhe dy fqinjet e saj, moshatare me Vira, si me hezitim kujtojnë tmerrin. “Kemi vuajtur kaq shumë këtë vit pushtimi. Ka qenë e tmerrshme cka ka ndodhur këtu – të gjithë qanin e bërtisnin në atë bodrum ku ishim fshehur. Pastaj, shpërthyen gypat e ujit dhe bodrumin e mori uji, ishte një kaos i vërtetë. Ndërkohë, jashtë, gjithçka ishte në flakë”, thotë njëra.
“Kur njëra ndërtesë u bombardua, gypat shpërthyen dhe ne u detyruam të largohemi nga aty. Shkuam në një tjetër bodrum. Disa u strehuan në këtë çerdhen afër këtu. Secili ikte ku të mundte. Edhe të nesërmen në mëngjes, vazhduan të shtënat. Më 1 mars forcat ukrainase krijuan një korridor të sigurt për largimin e banorëve në periferi të Borodoyankas. Nga aty na morën me vetura dhe na larguan përtej në një fshat afër. Pas pesë ditëve aty, u larguam më në perëndim të Ukrainës, ku nuk kishte luftime”, shton tjetra.
Pranë tyre e ndërtesave që s’mbajnë njerëz më, artisti britanik i rrugës, Banksy ishte këtu. Në një hapësirë të mbyllur me xham paraqet një vajze ukrainase që e mposhtë në xhudo diktatorin rus, Vladimir Putin.
Nga Andrii te Vira, në pyetjen nëse do të fitojë shpejt Ukraina, e kanë një përgjigje të menjëhershme: “Nuk diskutohet. Ukraina do të fitojë”.
II - “E ke një detyrë: të shpëtosh sa më shumë ushtarë”
Prej një studiuesi të shkencës politike, në shofer për ekipin ushtarak të Ukrainës.
Piceria “Veteranët” në Kyiv nuk duket si piceritë që rëndom i shohim. Në vend të fotografive të zakonshme të picave, tavolinat e saj, përmbi kanë një xham, brenda të cilit ka plot shufra në formë plumbash. Një pjesë të madhe të murit e zë një automatik, që qëndron varur mbi stemat e policive e ushtrive nga mbarë bota. Kjo është piceria ku mblidhen njerëzit e luftës e edhe vendi ku e takojmë Mykhailo Lavrovskyin.
Jeta e këtij 26-vjeçari të diplomuar për shkencë politike ndërroi rrënjësisht në natën mes 23 dhe 24 shkurtit 2022.
Më 23 shkurt pas mesnate, Mykhailo ishte nisur nga kryeqyteti për në qytezën Vinnytsia, ku jetonin prindërit e tij. Rrugës dëgjoi fjalimin e presidentit rus, Vladimir Putin, që lajmëroi nisjen e pushtimit të Ukrainës.
Edhe Mykhailo, si plot të tjerë në Ukrainë, vendosi se duhet të bëjë diçka për ta luftuar Rusinë.
“Isha në Vinnytsia tek prindërit për disa muaj për të parë çfarë mund të ndihmoj. Në fillim, u ndihmoja miqve në vijën e parë të frontit me dërgimin e veturave të ndryshme që vinin nga Polonia dhe Bashkimi Evropian. Pastaj, nisa ta përdor edhe më shumë Telegramin, ku i merrnim të dhënat rreth loakcioneve të armikut dhe ua dërgonim forcave ukrainase për të sulmuar forcat ruse”, thotë ai.
Por, kjo ndihmë nuk iu duk e mjaftueshme. Përkundër frikës së madhe të prindërve e sidomos, të gjyshërve, Mykhailo vendosi të niset drejt frontit të luftës. Thotë se e përdori një prej aftësive më të mëdha që ka — drejtimin e veturave të rënda. Bashkë me ekipin mjekësor, u angazhua për t’i shpëtuar ushtarët e plagosur.
“Kisha shumë miq në ushtri dhe kur lufta nisi, menjëherë i thirra për t’i pyetur se për çfarë kishin nevojë. Nisa të grumbulloj para dhe në prill [2022] vendosa të bëhem pjesë e ekipit vullnetar mjekësor, të shkoj në frontin e luftës dhe të ndihmoj direkt. Unë jam shoferi i CASEVAC [prej Casualty Evacuation –– term ushtarak për ekipin që evakuon të plagosurit nga zonat aktive të luftës] dhe e kemi mision që të shpëtojmë sa më shumë jetë që është e mundur”, tregon ai.
Të qenit në këtë pozitë e ka bërë atë shumë më të fortë sesa që ishte para pushtimit. Para syve ka pasur njerëz të plagosur e të vrarë nëpër zona që bombardohen vazhdimisht nga ushtria ruse.
“Kur je atje, perceptimi për gjithçka ndryshon. Para luftës, kam pasur frikë edhe ta shpoj gishtin për të dhënë gjak –– alivanosesha. Por tash kam parë kaq shumë të plagosur, disa të vdekur dhe thjesht truri të punon ndryshe. E din që e ke vetëm një detyrë: të shpëtosh sa më shumë njerëz dhe të kujdesesh që të vdekurit të kthehen për varrim tek familjet e tyre”, thotë Mykhailo. “Unë e kam gjetur këtë rol që më përshtatet sepse nuk jam ushtari super cool, por jam shofer i mirë. Të vozis në frontin e luftës teksa bombardohemi nga rusët, është gjëja më e mirë që di ta bëj”.
Mykhailo thotë se në muajt e parë sa ka qenë në rajonin e Donetskut, kanë arritur të shpëtojnë mbi 300 ushtarë. Ndjenja më e vështirë për të është ajo e pafuqisë kur nuk arrijnë te të plagosurit, që eventualisht vdesin.
“E keqja është që ndonjëherë nuk mund të arrijmë fare në një zonë të caktuar kur i plagosuri mund të jetë për t’ia dhënë ndihmën e parë sepse mund të ketë një tank rus që gjuan dhe nuk e kemi lejen e komandantit për të shkuar”, tregon Mykhailo. “Pastaj e dëgjojmë në radio që nuk ka më të plagosur, por vetëm të vdekur. Kjo është më e vështira sepse ende beson se mund të bësh diçka dhe pastaj e merr vesh që personi ka vdekur dhe kjo është ndjenja më e vështirë”.
Ai tani është në Kyiv dhe po përgatitet që shumë shpejt ta kompletojë ekipin për t’u kthyer në zona lufte. Për një vit luftimesh, sipas tij, kryeqyteti i katër milionë banorëve ka ndryshuar shumë, nga një “qytet me pamje gati apokalitike pa njerëz e vetura në mars 2022”, në një qytet pothuajse normal në shkurt 2023, me “shumë vetura, njerëz dhe restaurante të hapura”.
E përderisa lufta nuk jep shenja përfundimi të shpejtë, Mykhailo thotë se po përgatitet shpejt për një mision të ri në terren për të shpëtuar më shumë jetë ushtarësh.
I - “Ditëlindja tjetër në Ukrainën e lirë”
Një vit prej që Rusia pushtoi Ukrainën, s’pushon lufta, por as shpresa për liri.
Në kufi me Ukrainën, një ushtar hyn në autobusin polak për të na i mbledhur pasaportat. Procedura është shumë e shpejtë dhe e zakonshme. Majtas e djathtas i mbledh pasaportat e qytetarëve të Ukrainës, që kthehen nëpër shtëpitë e tyre, në qytete të ndryshme të shtetit në luftë.
Lehtësia me të cilën përcillet grumbullimi të pasaportave ndryshon kur një pasaportë e huaj dhe e largët i del përpara. “Kosovo?!” çuditet ushtari kur e merr pasaportën e lëshuar në Prishtinë. “Ku po shkoni?”, pyet menjëherë.
“Në Kyiv, jemi gazetarë”. Kërkon akreditimin për medie, që aprovohet nga Forcat e Armatosura Ushtarake të Ukrainës, e cila, më shumë se viza ukrainase, është lehtësia më e madhe për të kryer punë mediale në zonat ku ka luftime dhe ku operohet me orë policore. Pa kartelën me ngjyrë të gjelbër ushtarake nuk mund të xhirohet as nëpër rrugët e Kyvit.
Kartela ime mban numrin 13962. Prej shkurtit kur m’u aprovua kjo kartelë e deri në fund të javës së përvjetorit të parë të pushtimit, kufirin me shtetin miqësor të Polonisë do ta kenë kaluar mbi 14,000 gazetarë, fotografë, kameramanë e punonjës tjerë medial.
Një tabelë e madhe “Ukraina” me ngjyrat verdhë e kaltër është mirëseardhja në rrugën, që e kanë bërë miliona refugjatë gjatë një viti. Ata u detyruan të ikin nga shtëpitë e tyre për shkak të sulmeve të pandalura ajrore ruse dhe okupimit të disa pjesëve të shtetit.
Ngjyrat e njëjta në forma të ndryshme shfaqen gjithkund rrugës nëpër fshatrat e vogla e qytetet më të mëdha në perëndim të Ukrainës. Billbordet në rrugët në të cilat autobusi disa herë bie në gropë, ofrojnë mesazhe lutjeje. Shumë prej tyre, të nënshkruara nga Kisha Ortodoske Ukrainase, thonë “Zot, ruaje Ukrainën”, “Zot, sill paqe”.
Me t’iu afruar Kiyvit shtohen post-blloqet e ushtrisë. Veturat e autobusët ulin shpejtësinë dhe ndonjëra edhe mund të ndalohet e kontrollohet nga ushtria ukrainase. Brenda pengesave të improvizuara janë të vendosura forcat e armatosura, që janë aty prej kohës së marrjes së sërishme të kontrollit të këtyre territoreve nga Ukraina, në atë që njihet si procesi i “deokupimit”.
Rruga rreth 900 kilometra nga Polonia shkurtohet dukshëm kur i afrohemi qytetit të Zhytomyrit, ndër më të mëdhenjtë afër kryeqytetit. Zhytomyri është përdorur si korridor për ata që kanë ikur në fillim të pushtimit, në drejtim të perëndimit të Ukrainës, që për pjesën më të madhe të pushtimit tashmë një-vjeçar, ka qenë i paprekur nga luftimet. Dy civilë ishin vrarë në sulmin e parë në shkurt 2022 e i fundit sulm në Zhytomyr ndodhi në dhjetor 2022, kur disa raketa u hodhën në infrastrukturën e energjisë.
Autobusët këtu vazhdojnë të vijnë nga Khersoni, Odessa e të tjera zona, ku paqja nuk gjen vend.
150 kilometra më larg, jeta në kryeqytetin e mbi 4 milionë banorëve duket normale. Dyqanet, bankat, shkollat zhvillojnë aktivitetet e zakonshme.
“Guximi është brend ukrainas”, thuhet me shkronja të mëdha të kaltërta, mbi një pëlhurë të verdhë varur në dritaren e një dyqani rrobash. Në vend të banerëve të zakonshëm “Zbritje” që ngjiten dyerve e dritareve të dyqaneve, vendasit kanë zgjedhur që gjithkund ta shfaqin krenarinë për “brendin ukrainas”, që, sipas tyre, nuk blihet me asnjë çmim. Dritat janë kthyer sërish, pas një kohe të gjatë të fikjes së programuar për të kursyer rrymë, si pasojë e sulmeve ruse në termoelektranat e shtetit.
Njerëzit e parë që takojmë në Kyiv janë Sergeiy, Lina dhe Andreii nga NUJU – Sindikata e Gazetarëve Ukrainas. Shkresat online, thirrjet e shumta për një vit të bashkëpunimit për strehimin e gazetarëve ukrainas në Kosovë materializohen më në fund në një takim fizik pikërisht në përvjetorin e parë të punës më të vështirë në historinë e medieve këtu.
Prej prillit 2022 e deri tash, në Kosovë janë strehuar 13 gazetarë ukrainas, përmes programit që financohet nga Qeveria e Kosovës dhe zbatohet nga Qendra Evropiane për Liri të Shtypit dhe të Medias (ECPMF) dhe Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës.
Sergeiy, Lina dhe Andreii na dërgojnë për darkë në një zinxhir të njohur restarurantesh në kryeqytet. Quhet “Musafir” dhe pronarët e personeli janë nga Krimea. Simbolika e dukshme: “Krimea është Ukrainë” ose “do të bëhet sërish kur kjo luftë e përgjakshme të marrë epilog”.
Mysafirëve në tavolinën ngjitur u shkon një tortë e madhe dhe këndohet “Happy Birthday” [Gëzuar ditëlindja!]. I gjithë restauranti i bashkohet këngës dhe një dëshirë e vetme lexohet në sytë e secilit: “ditëlindja tjetër në Ukrainën e lirë”.
Teksa afrohet ora 22:00, papritmas bie një qetësi dhe nuk ka njerëz përreth. Klientët e restaurantit ikin në shtëpitë e tyre, për t’i lënë vend mbylljes së tij. Pak muzikë dëgjohet në rrugë. Dikush përfundon cigaren e fundit. Me duar në xhepa nga i ftohti, secili niset drejt strehës së vet. Shpejt fillon ora policore.
Në orën 23:00, Kyivi fle. Me frikën e miliona banorëve të tij, që një sirenë e madhe mund t’i zgjojë për t’i lajmëruar për raketat ruse.
Ato mund të fluturojnë mbi kokat e tyre në çdo kohë.
Imazhi i ballinës: Dina Hajrullahu / K2.0
Përmbajtja e këtyre artikujve është përgjegjësi vetëm e K2.0.
A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.