Rrugët e rrugicat kanë mbetur gati të njëjta. Dikur me gropa se nuk ishin të shtruara në asfalt, sot me gunga asfalti nga mjetet e rënda që kalojnë andej. Të shkosh aty me veturë të duket sikur je në garë nëpër rrugë malore. Teksa rrugët s’kanë ndryshuar shumë, shtëpitë tash janë zëvendësuar me banesa shumë-katëshe. Pozita e lakmueshme e “Lagjes së Muhaxherëve”, prej të cilës me pak hapa mbërrihet në qendër të qytetit, ka bërë që kjo zonë të jetë e dëshirueshme për banim, rrjedhimisht për ndërtime të larta.
“Lagjja e Muhaxherëve” është një prej shumë lagjeve, të cilat nuk identifikohen me emra rrugësh, por me mbiemra të familjeve që kanë migruar aty a me nacionalitetin e banorëve.
Historia e lagjes është e trishtë. Lagja u zhvillua nga familjet që u vendosën aty pas mposhtjes së Perandorisë Osmane në Luftën Ruso-Turke në vitin 1878. Si rezultat, Serbia fitoi pjesë të mëdha të asaj që njihet sot si Serbia jugore dhe më pas i dëboi shumicën e shqiptarëve që jetonin aty. Shumë nga ta përfunduan në Kosovë.
Sipas një historiku, që ndodhet në Planin Rregullues të kësaj lagjeje, familja e parë kishte në vitin 1878. Mbiemrat e tyre shpesh i merrnin në bazë të fshatit që kishin lënë pas në Serbi. Por, fjala arabe “muhaxhir” që në shqip i bie “migrant” apo “i dëbuar”, mbeti identiteti i lagjes tash e më shumë se një shekull më parë.
Në një terren të pjerrët, që në rrafsh nis tek rruga “Agim Ramadani” e ngjitet përpjetë deri te varri i ish-presidentit të Kosovës Ibrahim Rugova, “Lagjja e Muhaxherëve”, me karakteristikat e saj, është pjesë qendrore e kryeqytetit.
Dikur, shtëpitë renditeshin pas njëra-tjetrës, ndonjëra një-katëshe e ndonjëra dy, me strehët e tyre që ndonjëherë ishin aq afër, sa prekeshin me njëra-tjetrën e bashkë nxirrnin ujin e shiut nëpër rrugët e ngushta të lagjes. Ato rrugë, herë-herë dukej sikur të çonin diku, po shpesh ishin pa krye.
Në fillim të lagjes nga poshtë kishte kalldrëm, diku-diku sipas fqinjëve kishte beton, teksa një pjesë e madhe ishte e pashtruar. Deri vonë ashtu ishte lagjja. Një mish-mash, diku me kalldrem, diku kubëza, diku beton e diku asfalt. Një mish-mash që funksiononte për banorët e lagjes.
Ndërtesat e larta, në shumë lagje të Prishtinës, filluan të zinin vend menjëherë pas luftës së vitit 1999. E Arsim Gllogu, banor i “Lagjes së Muhaxherëve”, kujton se ndërtimet e larta me ritëm të shpejtë në lagjen e tij nisën në vitin 2010. Edhe pse nuk ishte muhaxhir, por nga Batllava, familja e Gllogut banoi në këtë lagje ndër breza, që nga viti 1930. Gllogu ishte fëmijë i vetëm dhe ishte lidhur me profesionin e të atit, atë të farkatarit.
“Shumë kam kujtime atje, shumë…”, pushon një grusht sekondash Gllogu dhe vazhdon. “Rrugicat e ngushta kanë qenë, por zemrat kanë qenë të gjera. Bash para shtëpisë sime ka qenë pak një hapësirë më e gjerë, e aty u bojke si stadium”.
Vite më vonë, pas luftës, ai rrënoi shtëpinë e vjetër me tulla nga balta, për të ndërtuar një të re sipas nevojave të tij, që ta kishte edhe punishten e tij afër.
“600 metra katrorë është [shtëpia]. Në katin përdhesë e kam pasë punëtorinë, në katet e sipërme kemi jetu, ku e kemi pasë edhe një terasë të madhe. Punë, muhabet, shoqëri, familje, të gjitha ty i kemi pasë”, thotë Gllogu. “Ka pasë organizim shumë të mirë shoqëror. Nëse dikush ish ngusht, krejt i bëheshim krah. Por, erdh e hini ndërtimi”.
Duke qenë se “Lagjja e Muhaxherëve” ishte e ndarë në parcela të vogla, për t’ua dhënë tokën investitorëve për ndërtim duhej dakordim mes kushërinjve dhe fqinjve. Sa më shumë tokë që mund të siguronin investitorët, aq më të larta do mund t’i ndërtonin ndërtesat.
Por, jo të gjithë u pajtuan kur në vitin 2017 iu afrua edhe atyre një kompani për t’ua kërkonte tokat për ndërtim. Gllogu tregon se në atë kohë nisi që të prishej harmonia e fqinjëve, harmonia e familjeve mes vete.
“Unë nuk kam pasë interes, sepse shtëpia ime ka pozitë të mirë”, thotë ai. “Megjithatë u takova që mos të jem unë pengesë e projektit më të madh. Por, mua m’i ofruan vetëm 315 metra katrorë dhe aty ka përfunduar gjithçka. Nuk e dhashë tokën dhe shtëpinë për ndërtim”.
Por, ndërtimi përreth nisi.
Gllogu kishte ftuar inspektorët, për t’ia konstatuar gjendjen e shtëpisë para se të niste ndërtimi, që nëse do të shkonte diçka keq, të kishte fakte. Sikur i kishte paraprirë asaj që do t’i ndodhte. Teksa ndërtohej rrëzë shtëpisë së tij gjatë vitit 2017, pilotat e sigurisë, që duhej ta ndalonin rrëshqitjen e dheut, dështuan. Komisioni i inspektorëve të Prishtinës vlerësoi se shtëpia e Gllogut ishte tashmë e pabanueshme.
Dështimi i pilotëve të sigurisë së gropës së ndërtimit, kapur me shtëpinë e Arsim Gllogut, solli rrëshqitjen e dheut nën themelet e shtëpisë. Video: Arsim Gllogu.
Gllogum punishten e barti në mes të një lugine në lagjen “Arbëria”, ndërsa tash banon me bashkëshorten dhe dy djemtë e tyre me qira në lagjen “Kalabria”, e njohur shpesh si “Emshir”. Në këto gjashtë vite, ai ka shkuar rregullisht në shtëpinë e tij të vjetër dhe ka shënuar me marker çarjet e reja, duke ua shkruar edhe datat kur kishin ndodhur.
Ndërtimi copë-copë
Sot, shtëpia e Gllogut qëndron e vetme dhe e braktisur në mesin e ndërtesave të larta që janë ndërtuar në “Lagjen e Muhaxherëve”. Një anë e shtëpisë s’ka dhe përfundi, sikur rri pezull. Kuzhina e vjetër, ku i kishin bërë gati drekat e darkat, është e mbuluar prej pluhurit. Disa dyer që hapen e mbyllen me shina, nuk lëvizin më ngaqë lëvizja e shtëpisë nga rrëshqitja e dheut i ka çakorduar.
Qe gjashtë vjet Gllogu endet nëpër në gjykata me kompaninë që ndërtoi ndërtesën që ia kishte bërë shtëpinë të pabanueshme.
“Dua që ta sigurojnë dheun, ta ndërtojnë shtëpinë ashtu siç ka qenë. Asgjë më shumë. Unë nuk e lëshoj kurrë atë lagje. Aty i kam të gjitha kujtimet”, thotë Gllogu. që çdo ditë në mendje i sillet braktisja e vendit për shkak të padrejtësive që ndien se i janë bërë.
“Kur nuk po e jepshe, po t’qitshin prej shpisë”, e përsëriti disa herë, teksa lëshohej teposhtë rrugës së lagjes, duke përshëndetur disa fqinj të vjetër, të cilët shihnin një ndërtesë teksa ngritej në truallin e shtëpive të tyre të dikurshme.
Dhënia e tokës për ndërtim ka një formulë në të cilën pajtohen investitori dhe pronari i tokës. Nëse parcela është 10 ari dhe koeficienti i ndërtimit ose i shfrytëzimit, i vendosur nga komuna, në atë zonë është 3, atëherë në atë parcelë mund të ndërtohen 3,000 metra katrorë. Pas këtyre llogaritjeve, vjen marrëveshja mes pronarit të tokës dhe investitorët, ku pronari i tokës kërkon përqindjen e tij në këtë investim, që nëse themi që është 30%, atëherë ai do të jetë pronar i 900 metra katrorë bruto. Pjesa e përqindjes është një marrëveshje biznesore që bëhet mes investitorit dhe pronarit të tokës, që mund të përkthehet si vlera që i vihet tokës nga pronari.
Kur nga këta metra katrorë largohen 10% deri në 12% hapësirë për shkak të hapësirave të përbashkëta sikur shkallët, korridoret apo ashensorët, pronari i tokës, nga tërësia e ndërtimit në pronë të tij merr 810 metra katrorë. Me një çmim mesatar afër qendrës së qytetit që shkon tek 1,300 euro për metër katrorë, një pronari që ofron 10 ari tokë, merr në shkëmbim banesa të reja në vlerë prej 819,000 euro.
Ndonëse jo të gjithë fqinjtë e familjarët pajtohen që t’i japin tokat e shtëpitë në shkëmbim të banesave për ndërtesa të mëdha, leverdia e madhe financiare bëri që investitorët t’i marrin tokat copa-copa nëpër lagje. Andaj sot shumë ndërtesa të reja në Prishtinë janë të pozicionuara vend e pavend. Po ashtu, shpesh, për shkak të hapësirës më të vogël se që duhej, ndërtesat e reja janë pothuajse kapur njëra me tjetrën.
“Mund ta ndërrosh kanalin e kojshisë në ndërtesën tjetër me digitron tëndin”, ka qenë një nga shakatë më të shpeshta nëpër Prishtinë për këto ndërtesa, që s’janë veç në “Lagjen e Muhaxherëve”, por edhe te “Mati 1”, “Arbëria”,”Kalabria” e “Dodona”.
Edhe shtëpi të vetmuara mes ndërtesash, si ajo e Gllogut, mund të hasen kudo nëpër Prishtinë, ku kanë zënë vend rrokaqiejt. Pak prej pronarëve të këtyre shtëpive pranojnë të flasin dhe janë të irrituar nga gjendja si kanë përfunduar.
Inxhinieri i arkitekturës Shpëtim Berisha, i cili ka dy dekada që punon në studion e tij të arkitekturës, nxjerr në pah pikërisht këtë problem, ku investitorët e vegjël kanë ndërtuar copë-copë dhe jo në parcela të mëdha.
“Tërësitë urbane nuk janë trajtuar nga një investitor i vetëm, por brenda një tërësie urbane ka pasur më shumë se një investitor dhe pastaj aty ka qenë edhe presioni i pronarëve të tokave si dhe investitorëve për të nxjerrë sa më shumë sipërfaqe ndërtimore, në raport me sipërfaqen e parcelës”, thotë Berisha. Sipas tij, me këtë është rrezikuar diellosja natyrale e objekteve si dhe është penguar pamja për banorë e këtyre ndërtesave për banim. E të gjitha këto çojnë në cilësi të dobët të jetës.
Sipas dokumenteve publike të Komunës së Prishtinës, në 10 vitet e fundit, pa përfshirë vitin 2023, janë dhënë mbi 6.5 milionë metra katrorë leje për objekte shumë-katëshe afaristo-banesore në Prishtinë. Prej këtyre lejeve, komuna e Prishtinës ka përfituar mbi 82 milionë euro nga pagesat për leje ndërtimore.
Pavarësisht numrit të lartë të ndërtimeve që kanë zënë vend të Prishtinë, ato po vazhdojnë duke zgjeruar kufijtë e banimit në qytet. Për shkak të kërkesës së lartë, çmimet janë të larta.
Varësisht nga lagjet, çmimi minimal sot në Prishtinë sillet nga 850 deri 900 euro për metër katror për lagjet jashtë qendrës. Në ato në qendër e përreth saj dhe lagjet si “Mati 1”, “Prishtina e Re” apo edhe në “Dardani” a “Ulpianë” ku janë ndërtimet më të vjetra çmimi mesatar sillet nga 1,100 deri 1,300 euro për metër katror. Për një banesë tri-dhomëshe, mej 80 metra katrorë, çmimi mesatar do të ishte mbi 95,000 euro. Ky çmim për standardin e një vendi që pagën mesatare në sektorin privat e ka nën 500 euro, është i papërballueshëm pa iu drejtuar opsioneve tjera të financimit.
Një opsion është marrja e kredisë bankare. Disa marrin kredi direkte në bankë dhe e paguajnë banesën me para në dorë për të marrë një çmim më të lirë. Sipas të dhënave nga Banka Qendrore e Kosovës (BQK), bazuar në sistemin e Regjistrit të Kredive (RKK), në vitin 2022 në Kosovë janë lëshuar 535 kredi për qëllime të banimit, ndërsa për tre-mujorin e parë të vitit 2023, janë lëshuar 92 kredi. Disa bëjnë marrëveshje me bankë dhe kompaninë që ta paguajnë banesën me këste mujore.
Mirëpo, këta numra nuk tregojnë domosdoshmërisht gjithë numrin e blerjeve në vit. Pastaj, ka edhe një formë tjetër për ta marrë banesën me çmim më të lirë. Në disa raste, ndërtuesit i kompensojnë punëkryesit, për shembull, ata që lyejnë banesat, punojnë dyert a dritaret, me banesë në vend të parave, për punën e tyre. Pastaj, punëkryesit t për ta kthyer në vlerë monetare shpejt atë banesë e shesin me çmim më të lirë sesa ndërtuesi.
Një nga arsyet kryesore që niveli i çmimeve të banesave vazhdon të jetë i lartë është edhe kërkesa e vazhdueshme nga diaspora. Në raportet e vlerësimit tremujor të ekonomisë, BQK tregon se Investimet e Huaja Direkte gjatë vitit 2022 në total ishin 761,5 milionë euro, prej të cilave 523,3 milionë euro kanë shkuar në patundshmëri — pra 69% janë investuar në patundshmëri.
Numri i lartë i ndërtimeve të reja në Prishtinë arsyetohet edhe me përqendrimin dhe zhvillimin e shpërpjestuar të tregut të punës dhe urbanizmit në krahasim me qytetet e tjera në Kosovë. Megjithatë, kaosi urbanistik në kryeqytet ka nisur shumë më herët — kur e reja filloi ta zinte vendin e të vjetrës.
E reja në vend të vjetrës
Të vjetra apo të reja, kjo është shpesh pyetja kur flitet për ndonjë ndërtesë. Të vjetrat janë ato që janë ndërtuar në periudhën kur Kosova ishte krahinë brenda ish-Jugosllavisë, kurse të reja janë ato që janë ndërtuar nga paslufta në Kosovë.
Në Prishtinë, disa nga të vjetrat gjenden në lagjen “Ulpiana”. “Ulpiana” është e organizuar në bazë të një plani urban, të cilin e kishte konceptuar pioneri i arkitekturës në Kosovë, Bashkim Fehmiu, në vitet e ’60-ta. Kur kishte filluar të lëshohej për shfrytëzim në të ‘70-tat, “Ulpiana” kishte 10,000 banorë. Në gazetën “Rilindja” shkruhej se nuk është e kompletuar pasi nuk ka shtëpi shëndeti apo kinosallë (kjo e fundit asnjëherë nuk u bë). Në lagjet e reja në Prishtinë, shtëpitë e shëndetit apo kinosallat ekzistojnë vetëm në materialet e marketingut. Lagjet e shtëpive në Veternik nuk kanë as shkollë.
Megjithatë, historia e lagjeve të Prishtinës tregon se e reja dhe e vjetra nuk bashkëjetojnë në të shumtën e rasteve. Për t’u ndërtuar e reja, e vjetra u shkatërrua.
Kur qyteti nisi të ndërtohej me ritme më të mëdha, kah mesi i viteve të ’60-ta e vazhdoi deri në fundin e ’80-ve, pjesë të qytetit të vjetër u rrënuan. Në një tribunë të arkitektëve dhe urbanistëve, për të cilën raportonte gazeta ditore “Rilindja” në janar të vitit 1978, arkitekti Fehmiu thoshte se mbivendosja ishte gabim.
“Tragjedi edhe e Prishtinës, si edhe e vendbanimeve të tjera të Kosovës është se qytetet e reja kanë ‘ardhur’ mbi të vjetrat e jo dialektikisht: e reja pranë së vjetrës. Kjo ka bërë që Prishtina të vijë në krizë banimi në pikëpamje sasiore dhe cilësore”, thoshte Fehmiu.
Si njeri që la nënshkrimin në projektimin e lagjes “Ulpiana” ai tregonte se kishte hequr dorë nga projekti kur kishte parë se ishte shtuar sasia e banesave, duke i ikur projektit bazë.
Të njëjtën e pohonte në vitin 1977 edhe arkitekti, që atëbotë udhëhiqte Bashkësinë Vetëqeverisëse të Interesit (BVI), e ngjashme me ndërmarrjet publike të sotme, Rexhep Luci, duke përmendur edhe Bllokun e Parë të banesave që është pranë Taslixhes, tek Shtëpia e Pleqëve.
“Kur e vështrojmë qytetin, një anë ndeshemi me xhevahirët e arkitekturës së vjetër të banimit, e në anën tjetër ndërtimet e postçlirimit: Bllokun e parë dhe të dytë të banesave, të cilat u ndërtuan si rezultat i ndërtimit me plan të orientuar urbanistik, më pas lagjen ‘Ulpiana’, e cila nën ndikimin e nevojave të domosdoshme të caktuara teknologjike, nuk u ndërtua si ishte planifikuar e programuar”, thoshte ai, teksa përmendte nevojën për guxim të arkitektëve që ta orientojnë arkitekturën.
Gjatë viteve ‘60-’70-’80 ka pasur ndërtim të gjerë të banesave sociale pasi ndërmarrjet ose organizatat e punës, me pjesë të profitit dhe kontributeve të punëtorëve, kanë financuar ndërtimin.
Ndërmarrjet e mëdha sikur “Ramiz Sadiku” apo Fabrika e Akumulatorëve kanë ndërmarrë aksione për të ndërtuar ndërtesa për punëtorë të tyre. Punëtorët më pas aplikonin për një banesë, e në të shumtën e rasteve prioritet kishin ata që kishin familje. Kështu krijohej një listë dhe shpërndaheshin banesat për punëtorët e ndërmarrjes. Në raste tjera ato u jepeshin punëtorëve të arsimit, policisë apo ushtrisë, të cilat edhe sot njihen nga gjeneratat më të vjetra në Prishtinë si “Banesat e Oficerëve” apo “Lagjja e Profesorëve”.
“Kështu vendi i punës ka qenë rruga e qasjes në banesa”, thotë Artan Mustafa, ligjërues dhe hulumtues i politikave sociale në Kosovë e në Ballkan, teksa shton se banesat publike në atë kohë kanë qenë idealja e jetës së re socialiste. “Janë ndërtu me cilësi më të lartë për kohën, kanë pasur ujë, nxemje, infrastrukturë më të përshtatshme përreth, pra ka qenë standard më i ngritur i banimit”.
Në kohën e ish-Jugosllavisë, megjithatë kishte mundësi për të blerë banesa. Një gjë e tillë nuk është se përmendet shpesh, sepse gjithmonë mendohet se ato banesa u janë dhënë punëtorëve nga ndërmarrja. Në një artikull të shkurtit 1977 në “Rilindja”, tregohej se ishte ndërprerë ndërtimi i shtëpive ngaqë po dilnin nga plani, teksa trojet në Dragodanin e atëhershëm ishin rezervuar për familjet prishtinase, të cilave u ishin marrë shtëpitë për të ndërtuar institucione apo për t’i zgjeruar rrugët.
Andaj, e vetmja mënyrë për të jetuar në Prishtinë ishte të blihej banesë në lagjen “Dardania” që po ndërtohej. Çmimi për metër katror në “Dardani” shitej nga BVI me 7,050 dinarë, që në kursin e atëhershëm në dollarë ishte rreth 380 dollarë për metër katrorë. Në artikull thuhej se blerja e një banese duhej të bëhej duke paguar gjysmën e shumës në fillim, teksa gjysmën tjetër kur përfundon banesa.
Por, mes periudhës të ndërtimeve gjatë ish-Jugosllavisë dhe pasluftës ka një boshllëk. Sipas Driton Tafallarit, hulumtues i politikave të banimit me organizatën joqeveritare “Developing Together”, në vitet e ‘90, kur shqiptarët e Kosovës u përjashtuan nga sektori publik, qeveria e Serbisë e keqpërdori kaosin dhe filloi të ndërtonte pa plan urbanistik.
Disa nga këto ndërtesa të reja, të ndërtuara pa leje ose pa një plan urbanistik, u ngritën për t’i strehuar refugjatët serbë nga Kroacia dhe Bosnja, të cilët regjimi i Millosheviçit i përdori për të rritur numrin e serbëve në Kosovë. Tafallari përmendi në veçanti një ndërtesë që ndodhet afër Rrethit të Flamurit te Hotel Baci dhe është pamja e parë që i pret të gjithë ata që hyjnë në Prishtinë nga Veterniku, e cila ishte e destinuar për këta serbë.
Ndërtesa nuk u përfundua kurrë dhe pasi serbët e Prishtinës u larguan gjatë ose pas luftës, shqiptarët e dëshpëruar për banim në mes të shkatërrimeve të pasluftës përvetësuan banesat. Sot asnjë nga ballkonet, parmakët apo dritaret nuk përputhet me njëri-tjetrin, fasada është vetëm pjesërisht e paprekur dhe ndërtesa dhe korridoret e saj janë lënë pas dore.
Por, lufta e zhvilluar në vitet 1998 dhe 1999 la pasoja të mëdha. Sipas një raporti të UNCHR, të cilin e citon Humans Right Watch, në nëntor të vitit 1999, 40% e shtëpive në Kosovë ishin shkatërruar dhe dëmtuar rëndë. Për të gjetur një kulm mbi kokë, nëse jo në ndonjë tendë, shumë prej popullsisë nga zonat rurale ua mësyen qyteteve. Në këtë tendencë kanë ndikuar shumë faktorë, përfshirë mundësitë më të mëdha të punësimit, mundësitë ekonomike apo edhe infrastruktura më e përparuar.
Paslufta në Kosovë solli plot organizata ndërkombëtare humanitare që financonin rindërtimin e vendit. Por ky aksion i rindërtimit, bashkë me zgjidhjen e banimit për dikë, solli edhe aktivizimin e ndërtimeve pa leje dhe jashtë planit. Duke parë se në amullinë e asaj kohe mund të ndodhte gjithçka, dikush vendosi të nisë themele për ndërtesa dhe shtëpi pavend.
Ligjëruesi i politikave sociale, Mustafa, thotë se zhvendosja ka ndikuar shumë në transformimin e qyteteve, duke pasuar me ndërtime të shumta, që në shumicën e rasteve jashtë standardeve moderne të ndërtesave kolektive.
Nën petkun e nevojës për zgjidhje urgjente, ajo, të cilës sot shpesh i referohen si “mafia e ndërtimit”, nuk mendonte për asgjë përpos fitimit financiar — sa më shumë banesa aq më shumë para. Kështu, këto kompani ndërtuan shpej banesa shumë-katëshe mes shtëpive ikonike të “Aktashit”, “Arbërisë” apo “Dodonës”, dhe pamja nisi të prishej.
Megjithatë, Prishtina kishte një plan që duhej ndjekur. Arkitekti Rexhep Luci kishte vendosur të bëhej gardian i atij plani, në të cilin kishte kontribuuar vetë. Pikërisht guximi për t’u përballur me ndërtimet pa leje, i mori jetën Lucit. Ai u vra pasditen e fundit të një punëtorie për Prishtinën e së ardhmes dhe kundër ndërtimeve pa leje. Qyteti me lagje të paorganizuara është rezultati më i dukshëm i pasojave të asaj kohe.
Por, Prishtina s’është e vetmja. Në krejt Kosovën janë mbi 350,000 ndërtime pa leje, disa prej të cilave tashmë janë legalizuar në bazë të Ligjit për Trajtimin e Ndërtimeve pa Leje, afati për legalizim i të cilit po shtyhet disa herë ngaqë numri i aplikimeve është i vogël.
Arkitekti Shpëtim Berisha, thotë se paslufta si periudhë nuk është përcjellur siç duhet me koncepte strategjike për zhvillim të qyteteve, duke mos i dhënë identitet asnjërit prej tyre.
Sot, lagje të ndryshme në Prishtinë janë të mbingarkuara me kafene, të tjera me dyqane ushqimore apo tjera me barnatore. Kjo, sipas Berishës nuk është asgjë më shumë se mosplanifikim i duhur i sipërfaqeve apo destinimit të hapësirave publike.
“Kjo formë pengon zhvillimin e skemës ekonomike, pra lë përshtypje që nuk ka asnjë analizë serioze gjate hartimit të planeve urbane, si dhe vërehet mosinkuadrimi i profileve të tjera [të profesionistëve] në këto plane, kjo pastaj e ka krijuar këtë fenomen dekadent”, thotë Berisha, i cili e përkufizon urbanizmin si organizëm të gjallë që nëse një gjë nuk shkon siç duhet, përcillet në secilën pore. E kështu shkon deri te “kanceri urbanistik”.
Pasojat në këtë situatë, sipas tij, janë fatale duke filluar nga ndotja e ajrit, ndotja akustike, duke vazhduar te densiteti i madh që krijon stres urban e që, në fund, të gjitha çojnë tek ndikimi negativ në shëndetin mendor dhe fizik të banorëve në këto lagje.
Edhe pse planifikimi i brendshëm i njësive banesore, sipas Berishës, nuk është se ka ndryshuar shumë nga e kaluara, problemi qëndron te keqplanifikimi i metrave katrorë. Të njëjtat metra katrorë përkthehen në dhoma të pamjaftueshme.
Sipas Berishës, sot nga një hapësirë që ka 95 metra katrorë nxirren një sallon për qëndrim ditor dhe dy dhoma gjumi, çka për të është hapësirë joracionale pasi të njëjtat mund të nxirreshin në një hapësirë prej 85-87 metra katrorë. Ky dallim prej 10 metrash katrorë në disa lagje mund ta rrisë çmimin e banesës deri në 12,000 euro.
Për më shumë, sot nuk mjafton që të kesh një punë për t’u hapur rruga e blerjes së banesës. Madje nuk mjaftojnë as dy paga të një çifti për një banesë. Mirëpo deri te vendimi për një kredi të madhe që e mbulon blerjen e banesës, zgjidhja e vetme mbetet qiraja.
Banimi i përballueshëm pret qeverinë
Leunora, 31-vjeçare dhe Emin Haziraj, 34-vjeçar, kanë pesë vite që bashkëjetojnë si qiramarrës e po kaq vite që ëndërrojnë një banesë.
Për disa vite, Emini ishte i punësuar në Prishtinë dhe udhëtonte ndërsa Leunora ishte e papunë duke jetuar në një fshat të Klinës. Tre vite pas martesës, në fund të vitit 2018, Leunora u punësua në Prishtinë, duke i shtuar sfidat e tyre të jetesës së përditshme pasi edhe asaj i duhej të udhëtonte. Për shkak të mundimeve të udhëtimit të gjatë dhe lindjes së fëmijës ndërkohë, ata u detyruan të zhvendosen në Fushë Kosovë në fillim të vitit 2019, ku gjetja e një apartamenti ishte sfiduese.
“Gjetem banesë [me qira] por si me u vendos, si me e mobilu sepse u vendosëm në një banesë krejtësisht të pa mobilume përveç një kuzhine”, thotë Leunora, teksa kujton se në atë kohë kishin një buxhet të kufizuar kursimesh. “Kemi pasur vetëm nja 1,200 euro e me qato kemi ble disa mobile të thjeshta dhe jemi strehu”.
Për tri vjet, ata jetuan në këtë apartament të gjysmë të mobiluar, deri kur morën vendimin të zhvendosen në një pjesë më të përshtatshme të qytetit ku kanë qasje më të lehtë në shërbime bazike si shtëpi të shëndetit. Por qiraja e banesës është një barrë e rëndë për ta. Çifti paguan rreth 220 euro në muaj apo 2,500 euro në vit — një shumë që i shqetëson.
“Nëse don me ditë a vjen data 1 e muajit shpejt, paguaj qira”, thotë Emini, i cili nuk e konsideron thjesht ngarkesë financiare. “Nuk është krejt rëndësia a ki me pagu, por e ki si brengë që duhesh me pagu”.
Emini tregon se për blerjen e banesës planifikojnë të marrin kredi, megjithatë thotë se kjo mund t’ua ndërlikojë buxhetin. Por është shpresëplotë se blerja e një banese do të krijonte lehtësi ne jetën e tyre, meqenëse banesa 90 metra katrorë ku aktualisht jetojnë me qira nuk është mjaftueshëm për familjen tani katër-anëtarëshe.
Lëvizja Vetëvendosje, që tash udhëheq me Qeverinë e Kosovës, pati marrë vëmendjen me premtimin elektoral që do të sigurojnë banim të përballueshëm për ata që nuk mund të blejnë një banesë në kushtet e tregut, duke u shitur 4,000 banesa me kosto më të ulët se në treg që do t’i ndërtonte qeveria në tokë të vet, përkatësisht në Komunat e Prishtinës, Gjilanit, Prizrenit, Pejës dhe Mitrovicës.
Në programin qeverisës të Lëvizjes Vetëvendosje për vitin 2021 – 2025, projekti për ndërtimin e 4,000 banesave shtjellohet jo më shumë se në tri paragrafe, duke u theksuar se këto banesa janë të destinuara për çiftet e reja, gratë kryefamiljare, por edhe për punonjësit e sektorit publik si arsimtarët, infermierët, policët, zjarrfikësit apo edhe administrata publike. Sipas programit, kostoja vjetore e projektit shkon në 22 milionë euro për vit.
Përmes këtij programi, Qeveria synon që çiftet e reja të përfitojnë banesa me një pagesë mujore 120 euro për 120 muaj ose 150 euro, prej një kohëzgjatje 150 muaj. Me një llogaritje i bie që me 14,400 euro ose me 22,500 euro të blihej një banesë për 12 vite e gjysmë. Deri sot, qeveria ka arritur marrëveshje bashkëpunimi për studim fizibiliteti për analizat e sektorit të banimit në Kosovës me Korporatën Internacionale Financiare (IFC) si anëtare e Grupit të Bankës Botërore, që është institucioni më i madh zhvillimor global i përqendruar në sektorin privat në tregjet në zhvillim.
Mirëpo, ndonëse në programin qeveritar kostoja e këtij projekti është paraparë të bëhet më 80 milionë euro gjithsej, Kurti kishte deklaruar në mars të vitit 2023, gjatë një seance në Kuvendin e Kosovës, se kosto e këtij projekti kap vlerën e 200 milionë eurove, ndërsa kishte shtuar se kërkesës së Qeverisë për ndarjen e tokave komunale, deri më tani i janë përgjigjur Prishtina, Peja e Gjilani.
K2.0 ka pyetur Ministrinë e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor lidhur me fazën në të cilën ndodhet projekti dhe për kriteret e qasjes në blerje, mirëpo edhe pas këmbënguljes së vazhdueshme, nga kjo ministri nuk kanë kthyer përgjigje.
Sipas Tafallarit, një problem potencial i kësaj skeme është që sipas Ligjit për Dhënien në Shfrytëzim dhe Këmbim të Pronës së Paluajtshme, toka publike mund të jipet në shfrytëzim për 99 vjet, andaj kjo do mund të pamundësonte shitjen e banesave.
Ka disa mënyra me anë të cilave shteti do të mund të krijonte një sasi të banesave, të cilat do të mund t’i përdorte kurdo t’i duheshin. “Për shembull Prishtina ka mundur që t’i thotë X kompanisë mos m’i jep taksat, por më jep banesa. Ose ia rrit koeficientin, nëse do të ndërtohej shtatë kate, atëherë bëje nëntë kate, por një kat i takon shtetit dhe kështu krijohen stoqe. Por duhet guxim në ligje dhe vendimmarrje”, thotë Tafallari.
Shtete të ndryshme kanë skema të ngjashme me qëllim që qytetarët të të kenë qasje në banim të përballueshem. Për shembull, Anglia nga viti 2021 ka një skemë “First Homes Scheme” apo skema e shtëpive të para, që mundëson blerjen e shtëpisë së parë me një çmim prej 30 deri në 50% më të ulët se tregu e nga e cila skemë përfitojnë qytetarët, që nuk kanë pasur në pronësi një shtëpi më herët apo ata me ekonomi familjare më të ultë. Ndërkohë, në Vjenë, Austri, qeveria ndërton njësi banimi shpesh në toka publike që më pas u shiten kompanive private të cilat i menaxhojnë ato nën mbikëqyrjen publike. Ndonëse këto njësi banimi janë të hapura për banorë me çfarëdo të ardhurash, gati gjysma e njësive të banimit ruhen për banorë me të ardhura të ulëta, të cilët paguajnë më pak se çmimi në treg.
E teksa çiftet e reja që punojnë në Prishtinë mund t’i drejtohen kredisë a ta presin qeverinë për një banesë, mbi 40,000 studentë të rinj që vijnë çdo vit në Prishtinë u drejtohen konvikteve apo qirasë.
Studentët — mes konvikteve dhe qirasë
Prishtina, si kryeqyteti i Kosovës, është qyteti me më së shumti fluks për në tregun e banimit. Kjo edhe për shkak të përqendrimit, deri vonë, të të gjitha institucioneve të arsimit të lartë publike e private. Një pjesë e konsiderueshme e qiramarrësve në këtë janë studentët.
Studentët kanë një mundësi të banimit me çmim të përballueshëm në Prishtinë — konviktet. Janë tetë konvikte deri tash, të cilat janë shtuar vit pas viti. Mirëpo, as ata të tetë nuk mund të strehojnë të gjithë studentët me një çmim prej 20 euro në muaj, pasi kapaciteti i konvikteve është afro 3,900 shtretër në tërësi. Sipas Agjencisë së Statistikave të Kosovës, vetëm gjatë vitit akademik 2022-2023 në Universitetin e Prishtinës janë 22,000 studentë. Pra, 18,100 studentë në UP, që s’janë banorë të Prishtinës dhe mijëra të tjerë në universitete private, të cilëve meqë nuk kanë të drejtë të aplikojnë për konvikt, u duhet të gjejnë zgjidhje tjetër.
Se kërkesa është e madhe për strehim në konvikte tregon edhe prania e konvikteve private, të cilat kanë një çmim më të lartë se ai publik. Çmimet aty arrijnë deri 70 euro, ku përfshihen edhe të gjitha shpenzimet tjera si rryma elektrike, uji apo edhe ngrohja.
Megjithatë, një numër i madh i studentëve, të cilët janë në kërkim të akomodimit, ndeshen me sfida të ndryshme në gjetjen e një vendi. Problemet kryesore përfshijnë rritjen e çmimeve të qirave, diskriminimin në tregun e banimit dhe kushtet e papërshtatshme të banesave në disa raste.
Me këto probleme ballafaqohet edhe Arbesa Morina, 20-vjeçare nga Rahoveci, e cila është studente e ekonomisë me përqendrim në marketing. Ajo jeton me qira në Prishtinë dhe për dy vjet i ka ndërruar gjashtë në banesa në kryeqytet.
Për shumë studentë/e si Morina, pagesa e qirasë është një rëndesë e madhe në buxhetin e tyre mujor. Morina thotë se kjo është stresuese dhe ndikon edhe në performancën akademike në studime, pasi që shpesh ballafaqohet me presionin e pagesës së qirasë në rastet kur ndodh ta vonojnë atë.
“Eshtë stresuese sepse ne jetojmë katër e ndonjë herë edhe pesë persona me një banesë dhe shpesh nuk kordinohemi apo nuk jemi të sakta për pagesë një ditë të caktuar, pasi që shumica prej nesh punojmë e ndodh me na u vonu edhe neve paga, pastaj kjo krijon probleme shtesë e presion nga pronarët e banesave”, rrëfen ajo.
Në kërkim e gjetje të banesës, Morina është përballur me sfida të mëdha. Pas pandemisë, rritja e çmimit të qirave ishte një sfidë e theksuar për studentët, duke i bërë ata të ndihen të stresuar.
Sipas Faton Berisha nga agjensioni për patundshmëri, “Access Real Estate”, krahas dy viteve të kaluara, këtë vit qiraja në kryeqytet ka pësuar një rritje prej rreth 100 euro, por kjo nuk i ka ulur kërkesat.
Sipas shpalljeve të publikuara nga agjensione të ndryshme banesore, banesat në qendër të qytetit kanë pësuar një rritje të ndjeshme. Për shembull, sipas disa shpalljeve në agjensionin ku punon Berisha, një banesë e mirëmobiluar një lagjen “Pejton” me vetëm një dhomë gjumi, me një sipërfaqe prej 65 metra katrorë ka qira prej 500 euro. Ndërkohë, qiraja e një banese e përmasave dhe kushteve afërsisht të njëjta tek “Rruga C” në apo tek “Lagjia e Spitalit” prek shumën prej 300 deri në 350 euro.
Pa marrë parasysh se a zgjedh dikush të jetojë në shtëpi apo banesë, me qira apo ta blejë, me kredi apo me kursime, banimi në Kosovë përbën pjesë qenësore të ekonomive familjare dhe shpenzimeve të tyre.
Të dhënat për Anketën e Buxhetit të Ekonomive Familjare nga Agjencionit të Statistikave të Kosovës tregojnë se banimi është ndër pesë destinacionet e parave të qytetarëve. Menjëherë pas ushqimit dhe pijeve, konsumi për banim është i dyti me 1,137 euro nga 8,106 euro që janë vlerësuar shpenzimet brenda vitit 2022 për një ekonomi familjare.
Sipas Artan Mustafës, banimi është e drejtë sociale, pjesë e rëndësishme e nënshtetësisë, që sipas tij në Kosovë nuk ndihet si e tillë.
“Lidhja kulturore e jona me shtëpinë private vjen prej qatij jostabiliteti të madh që kemi pasur historikisht”, thotë ai, teksa merr shembull mburrjen e kryeministrit Kurti i cili nuk posedon shtepi private.
“Kryeministri ka përdorur këtë si përparësi në diskursin e vet zgjedhor. Mirëpo në Kosovë është luks me mujt me jetu pa pasë shtëpi ose banesë private”, thotë Mustafa pasi, sipas tij, shumica e banorëve nuk e kanë fuqinë apo popullaritetin e tij, fuqinë e tij sociale. “Lidhjet sociale, mundësinë me punu tërë kohën, mundësinë që kur humb vendin e punës ke me u ripunësu shpejt. Për shumicën e tyre shtëpia është një lloj sigurimi bazë”.
Synimin e shumë kosovarëve për të pasur një banesë apo shtëpi private, Mustafa e sheh si masë sigurie, pasi thotë se në vendet sikur në Kosovë, kur nuk është ndërhynë siç duhet në krijimin e mirëqenies e së njerëzve, banorët ndihen të pasigurt edhe e shohin banimin privat si një masë të sigurisë.
Pas gjithë këtyre zhvillimeve, Prishtina e sotme është rezultat i mungesës së planifikimit — qoftë atij hapësinor, qoftë atij të banimit të përballueshëm. Peizazhi i qytetit është një strukturë laramane me ndërtimet e mëdha që po ngriten për t’i bërë vend secilit banor, pa e marrë për bazë nëse ata mund t’i përballojnë.
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0