“A na lejojnë të hyjmë?” pyet një vajzë shoqen e saj, teksa ndalojnë para një porte të hekurt përgjatë rrugës “Ibrahim Rugova”, një prej segmenteve qendrore e më të gjalla të Tiranës. Porta është e hapur, gjë që është e çuditshme. Nuk e gjen kurrë të hapur. Shtegu brenda të çon drejt një vile të rrethuar me gjelbërim, përtej një shatërvani  të zbrazur e një grupi njerëzish të shtrirë në bar.

“S’jam e sigurt”, përgjigjet vajza tjetër. Hezitojnë për një çast. “E di çfarë? Kalojmë para me stil. Mbase dikush na lejon të hyjmë.”

Nuk janë të vetmet që shfaqin kureshtje. Vila, që dikur strehonte udhëheqësin e partisë komuniste të Shqipërisë, Enver Hoxhën, bashkëshorten, fëmijët dhe nipërit e tij, ka qenë e mbyllur për banorët e Tiranës për më shumë se 30 vjet. Kjo ndryshoi sivjet.

Gjatë vizitës së presidentit francez, Emmanuel Macron, në Tiranë, në vitin 2023, u dha lajmi se ndërtesa do të shndërrohej në një program rezidencash artistike nën mbikëqyrjen e fondacionit francez Art Explora. Hapja u bë gjatë javës së dytë të prillit 2025, pikërisht 40 vjet pas vdekjes së Hoxhës në vitin 1985, me një program të pasur studiosh të hapura prej grupit të parë të artistëve rezidentë, performanca, panele, punëtori dhe shfaqje filmash.

Isha i ftuar në hapje për të mbajtur një ligjëratë lidhur me marrëdhënien midis rezidencës së Hoxhës dhe diktaturës së tij brutale e shpesh të izoluar. Kisha filluar të hulumtoja origjinën e saj në arkivat e partisë shumë kohë përpara se të vendosej që ndërtesa të shndërrohej në rezidencë artistike. Nuk ishte e lehtë të kuptoje këtë pjesë të historisë. Hulumtimi shpesh më dukej si punë detektivi, pasqyrim i faktit se regjimi karakterizohej nga fshehtësia dhe paranoja e kudondodhur. Për mua ishte e rëndësishme të hidhja dritë mbi kontrastin e madh mes një hapësire të privilegjuar dhe vuajtjeve të shqiptarëve të zakonshëm.

Jetët në shumës të Bllokut

Hoxha i priu një regjimi të pamëshirshëm pas Luftës së Dytë Botërore, duke shtypur çdo shenjë kundërshtie e duke spastruar radhët e bashkëpunëtorëve të tij më të ngushtë, të akuzuar për krime të stisura. Ai mbikëqyri shkatërrimin e kishave dhe xhamive në vitin 1967, duke e deklaruar më pas ateizmin në kushtetutën e vendit. Mijëra njerëz përfunduan në burgje dhe kampe pune, të akuzuar për mendime të gabuara apo veprime të interpretuara si armiqësore. Hoxha ishte një admirues i përjetshëm i Josif Stalinit. Në moshën 70-vjeçare, madje, i kushtoi një libër: “Me Stalinin.”

Që nga rënia e regjimit në vitin 1991, Tirana ka përjetuar një shpërthim të jashtëzakonshëm ndërtimesh, çka dhe e ka bërë zonën përreth vilës territor mjaft të lakmuar. Por para vitit 1991, kjo ishte një zonë e ndaluar, e rrethuar me roje të armatosura dhe e mbështjellur me intrigë. Zyrtarët e lartë të partisë u strehuan në shtëpitë përreth, të cilat ua morën arbitrarisht pronarëve të mëparshëm. Me kalimin e kohës, banorët e Tiranës filluan ta quanin lagjen “blloku i udhëheqësve”. Emri “Blloku” mbeti.

Jetesa brenda këtij këndi të ndaluar të kryeqytetit kishte të mirat e veta. Elitat partiake shërbeheshin nga një dyqan i posaçëm, si dhe nga kuzhinierë, shoferë e roje. Me pozitën e lartë vinte edhe qasja në mallra të importuara, si dhe kujdes të veçantë mjekësor. Disa nga familjet e rangut të lartë u lidhën mes tyre nëpërmjet martesave, duke krijuar përshtypjen e një klani të ngushtë të pushtetit.

Megjithatë, përtej imazhit sipërfaqësor të rregullit dhe rendit, “Blloku” ishte një vatër dyshimesh dhe zilish. Hoxha shihte armiq gjithkund, përfshirë edhe mes bashkëpunëtorëve të tij më të afërt, një stil paranojak që ka lënë gjurmë në politikën shqiptare. Pasi figura të fuqishme rrëzoheshin nga pushteti, edhe vilat e tyre kalonin në duar të reja.

Kur fëmijët e rritur të Hoxhës nisën të martoheshin, familjes i nevojitej më shumë hapësirë. Vila 31 u ndërtua në fillim të viteve 1970 si një zgjerim i madh i një strukture më të vjetër të viteve të paraluftës. Arkitektë, inxhinierë dhe teknikë punuan në fshehtësi, duke porositur instalime speciale dhe pajisjet më të fundit nga Italia, në një kohë kur shumë pak lejohej të hynte në Shqipëri nga Perëndimi kapitalist.

Rezultati ishte një strukturë-labirint me një përzierje të sikletshme stilesh arkitekturore, e projektuar për të siguruar apartamente për familjen shumëbrezore, një kinema, një ashensor privat si dhe të mira të tjera të paimagjinueshme për shumicën e shqiptarëve të asaj kohe. Përdorimi i materialeve vendore — dru cilësor, mermer, gur — shihej si vlerësim i traditës.

Tek shqiptarët, vila ka ngjallur prej kohësh ndjenja kontradiktore: kureshtje, ambivalencë, trishtim, zemërim.

Lojërat e kujtesës

“E mendoja se do të ishte më e madhe,” dëgjoj të thotë një baba i ri ndërsa përpiqet të mbajë nën kontroll një fëmijë të vogël.

Shprehjen e dëgjova disa herë. Teksa kryeqyteti është zgjeruar shumë, si në lartësi, ashtu edhe në sipërfaqe, po njëlloj ka ndryshuar edhe perceptimi hapësinor. Por në vitet 1970, kur familja mesatare shqiptare jetonte brenda një kutie betoni me një dhomë gjumi (dy, po të kishin fat), Vila 31 përfaqësonte kulmin e luksit. Kujtesa luan me ne. Kthehemi pas në kohë, tek ajo që mendojmë se e mbajmë mend, vetëm për të zbuluar se format dhe përmasat kanë ndryshuar. 

Kjo është edhe tema e trajtuar nga artisti në rezidencë Armando Duçellari, i lindur në vitin 1990, në prag të rrëzimit të regjimit. “Overlapping Remnants” (në shqip “Mbetje të mbivendosura”) projekti i tij multimodal, kthehet te kujtimet e një të afërmeje, e cila punonte në vilë në vitet ‘70, duke eksploruar mënyrën se si koha riformëson kujtesën hapësinore.

Vizitorët/et që ktheheshin majtas në katin përdhese përballeshin me një pikturë të madhe të Lumturi Blloshmit (1944-2020). Mbiemri Blloshmi lidhet me terrorin, për shkak të ekzekutimit të poetit Vilson Blloshmi — kushëriri i Lumturisë — në vitin 1977, nën akuzën për veprimtari kundër shtetit. Përballë saj qëndronin një varg fotografish bardhezi të Kostandin Pogës, i cili pati largpamësinë, në fillim të viteve ‘90, të dokumentonte rrjetin e trishtë të burgjeve politike dhe të kampeve të punës në Shqipëri.

Vizitorë/e të tjerë/a endeshin drejt pjesës së pasme, tek pishina e veshur me pllaka blu, e boshatisur nga uji. Në mur varej një vepër plot gjallëri, e endur me dorë, e artistit nga Kosova, Jakup Ferri.

“Kishte dhe pishinë personale?!” dëgjohet zëri i një gruaje nga korridori i ngushtë. “Ndërkohë që shqiptarët vdisnin për bukë!”

Lart, ku Hoxha dikur kishte zyrën, vizitorët kthenin dorezat e dyerve dhe shihnin brenda dollapëve, shpesh të pavetëdijshëm se disa nga hapësirat tanimë janë të zëna nga artistët rezidentë: çarçafët, rrobat, furçat e dhëmbëve, pëlhurat e sapopikturuara dhe fotografitë e shpërndara.

“A lejohet të hyjmë këtu?” pyesnin, pa pushim.

Studioja me bazë në Paris, NeM architectes, së cilës iu besua transformimi arkitekturor, tha se ishte përpjekur të mos ndërhynte shumë. Kur ishte e mundur, zgjodhën të mbanin mobiliet origjinale. Shtesat e reja — tavolinat, karriget elegante, llampat minimaliste — u porositën të bardha, për t’u dalluar nga orenditë e vjetra.

Ndër to, vura re një radio/gramafon të madh çekosllovak “JUBILANT”, të fundit të viteve ‘50, me emrat e qyteteve-stacione evropiane, të shënuar në panel. Ngritja dhe rënia e diktaturës së Hoxhës u shoqërua nga tingulli: altoparlantët, fjalimet, muzika kontrabandë. Dëgjimi i një transmetimi radiofonik perëndimor ishte aktivitet me rrezik, edhe pse pushteti e kishte të vështirë ta kontrollonte plotësisht.

Në mure ende varen disa prej mjeshtërve të pikturës shqiptare. Vallja luftarake, e pikturuar nga Andon Lakuriqi, më mahniti gjatë ditëve të hapjes: skenë feste, gëzimi e trimërie përkundrejt një mali madhështor. Pastaj vinin me radhë: malësori i sertë i Guri Madhit; një skenë kuqezi nga një fonderi e Sali Shijakut; peizazhe të gjalla pranverore, ku dalloheshin shtëpi të vogla me mure të lyera me gëlqere.

Një vend i ndaluar si ky s’kish si të mos ushqente kuriozitet të madh. Me mijëra vizitorë hynë e dolën gjatë ditëve me diell. Dhe megjithëse vila nuk është muze, mbetet gjithsesi një vend historik. Është ende fole fantazmash — të paktën, tani për tani.

Një vend mashtrues

U ktheva në Vilën 31 si autor që ka shkruar për paradokset e diktaturës shqiptare. Por më bashkohej edhe një version tjetër i vetes: shikimi i një nëntë-vjeçari që rritej në Tiranë asokohe, rreth vitit 1990, në prag të rënies së regjimit, gjatë një udhëtimi shkollor në një park aty pranë. Na lejonin të endeshim atëherë, por jo shumë. Në distancë dallohej figura e rojes me uniformë. 

Më kujtohet se një atmosferë misteri vazhdonte ta mbështillte ndërtesën gjatë viteve ‘90. Pas rënies së rrëmujshme të regjimit komunist, qeveritë e njëpasnjëshme vendosën ta mbanin si rezidencë shtetërore. Kur shkrimtari argjentinas, Ernesto Sabato vizitoi kryeqytetin, në vitin 1996, për të marrë një çmim, e ftuan të kalonte natën aty. Refuzoi kategorikisht, i lemerisur nga ideja e të fjeturit në atë vend.

Kush shquhej për fantazi mes shokëve të mi të klasës asokohe, fliste për tunele sekrete, të hapura nëntokë, nën këmbët tona, e që të çonin në biruca plot tmerre. Nuk di ç’të bëj me faktin që, edhe 35 vjet më vonë, fiksimi me misteret e nëntokës vazhdon.

“Si shkohet te tuneli?” pyesnin vazhdimisht shumë vizitorë, duke anashkaluar ligjëratat dhe artin.

Rezulton se tuneli është i përmbytur me ujë, një lloj metafore e parezistueshme për të kaluarën e përmbytur të Shqipërisë, për përgjigje që ende mbeten të parrokshme.

Përballë idesë së pushtetit si konspiracion, shqiptarët gjithmonë janë angazhuar në mënyrë krijuese me dhimbjen e tyre — kjo, shumë kohë para se të bëheshin subjekt i interesit perëndimor dhe turizmit masiv. Kanë përpunuar e mbartur kësisoj linja të ndërlikuara historike, që shpesh përkojnë fare pak me faktet historike.

Kjo është edhe arsyeja pse e mendoj vilën si një eksperiment mendor: një arkiv imagjinar. Si çdo arkiv i një regjimi autoritar, nuk i duhet zënë besë. Gjërat brenda tij nuk janë ashtu si duken.

Po, kjo ishte shtëpia e një tirani. Por ishte edhe diçka më shumë se kaq.

Në vitin 1973, ndërsa vila ndërtohej, Hoxha nisi një fushatë të egër kundër asaj që e quante liberalizëm në arte. Ndërsa projektuesit e tij porosisnin mobilje nga katalogët perëndimorë, ai sulmonte ashpër ndikimin perëndimor në muzikë, art dhe arkitekturë. Ndaloheshin librat. (Në bodrumet e Bibliotekës Kombëtare, dikur kam kaluar ditë të tëra duke kontrolluar sirtarë druri të mbushur me kartela të titujve të karantinuar, të shënuar me shkronjën e kuqe R që nënkuptonte “qasje e rezervuar”).

Të huajt që vinin në Tiranë, përfshirë edhe marksist-leninistët perëndimorë që vizitonin Shqipërinë staliniste për të mësuar si të ndërtonin socializmin, përballeshin me rituale poshtëruese në aeroport: mjekrat dhe flokët e gjatë nuk lejoheshin. Sot, turistët perëndimorë, qofshin socialistë apo jo, nuk kanë pse të shqetësohen nga prania e ndonjë berberi në aeroport.

Ndërsa shëndeti i tij përkeqësohej, Hoxha u tërhoq në një cep të vilës, në zymtësi, duke mbajtur shënime e duke regjistruar mendimet e tij për të tashmen e palumtur të marksizmit dhe revolucionit botëror. Kina — burimi i ndihmës financiare për Shqipërinë deri në vitin 1978 — nuk do të lëshonte më kredi. Vendit i kanosej një katastrofë ekonomike, por Hoxhën e brengoste e kaluara.

Kjo ishte periudha kur u botuan gjithnjë e më shumë libra nën emrin e tij. Quheshin “kujtime” dhe “ditarë”, por në të vërtetë ishin përzierje tekstesh të improvizuara nga shkrimtarë anonimë, dokumente arkivore të manipuluara dhe marifete me riperiodizimin e ngjarjeve historike. Tekste gjysmë-letrare botoheshin e konsumoheshin si zhanër joletrar — truk marketingu me librin që vijon ende sot në botimet shqiptare.

“A po e humbasim të kaluarën?” më pyesnin shpesh bashkëbiseduesit. E kaluara, këmbëngulnin ata, duhet të bëhet e përdorshme për brezin e ri.

Rreth të kaluarave të përdorshme dhe të papërdorshme

Përballem shpesh me ankesa të tilla kur kthehem në Shqipëri. Familjet e viktimave dhe ish-të burgosurve politikë ndihen të lëna jashtë historisë. “Shkruaj për dhimbjen tonë” — kjo është kërkesë e përsëritur dhe e ripërsëritur.

Por është kërkesë që duket tepër larg nga prioritetet e universiteteve dhe shtëpive botuese në Evropën perëndimore dhe SHBA, ku, të paktën gjatë dy dekadave të fundit, ka qenë krejt jo cool t’i hulumtosh krimet e regjimeve komuniste si ai shqiptar. Vëmendja kryesore është përqendruar në kritikat ndaj “tranzicionit” drejt kapitalizmit si një seri dështimesh. Bërja e një vendi të panjohur si Shqipëria të përdorshëm për Perëndimin shpesh ka nënkuptuar futjen e tij brenda kornizave mendore dhe politike ekzistuese atje — jo domosdoshmërisht në rrëfimin e plagëve të njerëzve që kanë jetuar këtu.

Qasja e Shqipërisë ndaj së kaluarës është penguar edhe nga fakti se arkivat dikur sekrete mbetën të paqasshme për studiuesit/et deri në shekullin XXI. Në këtë vakuum, lulëzuan fabulistët. Kontrollimi i fakteve në tekstet që botohen mbetet i rrallë; kur bëhet fjalë për narrativat rreth periudhës komuniste, qarkullon praktikisht çdo gjë.

Jam befasuar nga sa shumë shqiptarë kanë vështirësi me faktet bazë të diktaturës. Rrëfime të stisura qarkullojnë lehtazi si fakte. Disa bashkëbisedues u shprehën të zhgënjyer se si një brez i ri, tashmë tepër larg diktaturës, tregon pak interes për të. Por përtej dallimeve të moshës, çështja më e thellë është mungesa e pikave të besueshme të referimit, si dhe e mjeteve kritike për t’u angazhuar me historinë.

Gjatë viteve ‘90, vendi kërkonte me ngulm të shpëtonte nga e kaluara. Qindra mijëra ikën në Greqi, Itali dhe më larg— duke kaluar oqeane e duke ndërtuar jetë të reja nga zeroja. Shumë prej fëmijëve të asaj gjenerate tashmë janë bërë artistë/e, regjisorë/e filmash dhe shkrimtarë/e të njohur/a në vendet ku jetojnë.

Ishin prekëse takimet me disa prej tyre në hapjen e ish-shtëpisë së një njeriu që dhunoi vendin e vet në emër të lirisë dhe drejtësisë.

Por nëse ky është një lloj epilogu, është i papërfunduar. Shqipëria shikon përpara — drejt BE-së, drejt pozicionimit në një botë gjithmonë e më të trazuar. Por e kaluara nuk dorëzohet kollaj; ajo do të vazhdojë t’i shtrojë kërkesat e saj. Herët a vonë, vendi do të duhet ta marrë më seriozisht disiplinën e të shikuarit pas.

Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla © Vila 31 x Art Explora.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.