Në fillim ishte mungesa.

“Shkrimtaret shqiptare 1954–1990”, monografia e studiueses Meliza Krasniqi, lind pikërisht nga një mungesë e gjatë dhe sistematike e zërave të grave në historinë letrare shqiptare. E konceptuar edhe si akt kujtese, por edhe drejtësie kritike, kjo vepër e sjell një trajtesë të përqendruar e kronologjike të një sërë autoresh nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e Veriut dhe diaspora shqiptare në Itali, duke e vendosur në qendër krijimtarinë e tyre dhe jo vetëm emrin.

Struktura e librit ndjek një ndarje gjeografike, që nuk synon të fragmentojë letërsinë, por ta ndihmojë lexuesin/en që ta kuptojë kontekstin e ndërlikuar historik në të cilin këta zëra u krijuan dhe shpesh u heshtën. 

Krasniqi nis me një vështrim gjinokritik, duke u mbështetur në teorinë e kritikes letrare, Elaine Showalter dhe në konceptin e “amësisë letrare” — idenë se një autore nuk gjen më frymëzimin tek “etërit letrarë”, por ndërton lidhje të padukshme me gratë që kanë shkruar para saj, një zinxhir trashëgimie që shpesh është harruar ose ndërprerë. Kjo ide, siç thotë Krasniqi, i shërbeu si pikënisje, por jo si kufizim, sepse ajo u qaset këtyre veprave ashtu siç do t’i qasej çdo vepre letrare: me kujdes për stilin, gjuhën, strukturën, tematikën dhe kontekstin.

Përveç të dhënave biografike, libri ofron lexime të thelluara kritike që u japin hapësirë autoreve të panjohura më parë, të shfaqen si subjekte të plota krijuese. Nëpërmjet tyre shfaqet edhe rrugëtimi i grave shqiptare në letërsi, nga objekte të diskursit patriarkal në autore me zë dhe vetëdije. 

Studimi mbulon harkun kohor prej 1954 deri 1990. Viti 1954 është marrë si pikënisje sepse, sipas hulumtimit të Krasniqit, pas botimeve të politikanes dhe shkrimtares, Musine Kokalari (1939–1944), nuk ka asnjë libër të botuar nga gratë në letërsi deri në botimin e “Hapi i parë” nga Ollga Qano. Që nga ai botim e deri te deri te akademikja dhe poetja, Edi Shukriu, vepra dokumenton krijimtarinë e shkrimtareve, por edhe barrierat ideologjike, politike dhe kulturore që ndikuan në shfaqjen apo zhdukjen e këtyre zërave.

Disa prej tyre kanë shkruar për fëmijë me tone të forta didaktike, të tjera janë marrë me poezi lirikë, prozë, dramë, ese, ditarë, kritikë letrare. Disa janë paraqitur me emrin e tyre të plotë, të tjera me pseudonime si Kolombja apo Lux Secreta, për të shkruar në një kohë që nuk ua pranonte dot zërin. Dhe është pikërisht kjo që e bën librin e Krasniqit të pazëvendësueshëm — një arkiv të zëshëm dhe të vonuar që mëton të rikthejë në kujtesë atë që letërsia jonë ka lënë jashtë për shumë gjatë.

Krasniqi është studiuese e letërsisë dhe përkthyese. Ajo ka doktoruar në letërsi dhe është bashkëpunëtore e lartë shkencore në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Para monografisë — të nderuar me çmimin “Ibrahim Rugova” për veprën më të mirë në kritikë letrare dhe eseistikë — ka botuar librat studimorë “Shkreli prozator” (2015), “Vepra e Musinesë” (2019), “Kritika dhe letërsia” (2021). Si përkthyese, ka sjellë në shqip disa nga veprat më të rëndësishme të teorisë letrare moderne, ndër to “Aspekte të romanit” të E. M. Forster dhe “Narratologjia e Mieke Bal”. Përkthimi i “Arti i fiksionit” i David Lodge u shpërblye me Çmimin Kombëtar “Pjetër Bogdani” më 2022.

Pas botimit të veprës së saj të fundit, K2.0 bisedoi me Krasniqin për mënyrën si historia letrare i ka trajtuar gratë dhe për atë se si një studiuese e vendosur ka nisur ta rishkruajë këtë narrativë.

K2.0: Monografia jep ndjesinë e një dialogu të heshtur me gratë autore përmes kohës. Si e interpreton heshtjen që për shumë kohë e ka rrethuar praninë e grave në historinë tonë letrare? 

Meliza Krasniqi: Unë e përfytyroj atë heshtje si një ndalesë të gjatë në histori — jo gjithmonë e qëllimshme, por as e pafajshme. Ajo nuk është vetëm harresë, por produkt i një sistemi vlerash që për dekada i ka mbajtur gratë autore në margjina, duke i lexuar si përjashtim dhe jo si rregull. Në punën time për “Shkrimtaret shqiptare”, më ka bërë përshtypje sa shumë gra kanë qenë të pranishme në letërsinë e botuar, në revista, antologji, madje edhe në tekste shkollore, por pa krijuar kurrë një “traditë” të veten. Është sikur historia letrare ka ndërtuar një narrativë të pandërprerë për burrat, ndërsa për gratë — fragmente të shkëputura, zëra që nuk u lidhën kurrë mes tyre.

E përmende që gratë kanë qenë të pranishme, por të lexuara si përjashtime, pa mundur të krijojnë një vijë të veten. A ka pasur një moment kur si lexuese apo si grua ke ndier mungesën e kësaj vije? 

Pyetjen ia kam bërë vetes që herët, kur isha ende në shkollë: “A nuk shkruajnë gratë?” Ishte pyetje e pafajshme. Nëpër tekstet shkollore, në antologjitë që na jepeshin për lexim, zërat e grave mungonin pothuajse krejtësisht. Përveç [poetes] Adelina Mamaqit, nuk më kujtohet të kem hasur ndonjë tjetër. Dhe kjo mungesë nuk ishte vetëm statistikore — ajo ndikonte në mënyrën se si e imagjinoja letërsinë, autorësinë dhe madje edhe rolin e gruas në art.

Në atë kohë nuk e konceptoja ende si boshllëk institucional, por si një ndjenjë të çuditshme që diçka mungonte. Vetëm më vonë, me formimin akademik dhe me leximin e thelluar, kuptova që kjo nuk ishte mungesë “natyrale”, por strukturë e ndërtuar mbi përjashtim. Kjo më shtyu ta shndërroj atë pyetje fillestare, që më ka ndjekur për vite me radhë, në një projekt konkret dhe të qëndrueshëm si monografia “Shkrimtaret shqiptare”.

A ka pasur tension mes dëshirës për t’i dhënë zë asaj që ka qenë historikisht e heshtur dhe nevojës për ta vlerësuar letërsinë e grave me kriteret, si origjinaliteti, forca tematike, figuracioni, që i aplikojmë çdo vepre të mirëfilltë letrare? 

Po, ky tension ka qenë i vazhdueshëm dhe, në njëfarë mënyre, edhe i nevojshëm. Në fillim, më udhëhiqte dëshira për t’i dhënë zë asaj që ishte heshtur — si lloj drejtësie letrare e vonuar. Por, gjatë hulumtimit, kuptova se nëse mbetesha vetëm te gjinia si kategori kritike, rrezikoja t’i ngushtoja vetë ato autore që po përpiqesha t’i nxirrja nga margjina.

E kam ndier nevojën për ta parë veprën e një autoreje si të çdo autori tjetër: t’ia analizoja strukturën, stilin, ritmin, përdorimin e figurës, narracionin — përtej gjinisë, pa e mohuar atë. 

Prandaj ekuilibri, për mua, nuk ishte mes ndjeshmërisë dhe objektivitetit, por mes dy llojeve të leximit: njëri që dëgjon atë që është thënë në heshtje dhe tjetri që e vendos tekstin në provën e letërsisë si art. Në këtë kuptim, Showalter më shërbeu si pikënisje, por jo si kufi. Sepse ndonjëherë, mënyra më e mirë për t’u dhënë zë grave është ta lexosh zërin e tyre jo si alternativë, por si letërsi me gjithë kuptimin që kjo fjalë mbart.

Thatë se Showalter ishte pikënisje, por jo kufi. Ppse e ke zgjeruar këtë kornizë, po mendoj, çfarë do të kishim humbur sikur ta kishe ndërtuar librin vetëm mbi gjininë si kriter?

Po ta kisha ndërtuar librin vetëm mbi parime gjinore, do të rrezikoja ta reduktoja letërsinë e grave në një lloj dëshmie sociale apo ideologjike — një letërsi “për gratë dhe nga gratë”, por jo domosdoshmërisht si letërsi. Do të humbisnin nuancat stilistike, risitë narrative, trajtimet estetike që shumë autore kanë sjellë, shpesh edhe duke kapërcyer kufizimet e kohës dhe ideologjisë.

Në vend që të lexoheshin si krijuese të botëve të veçanta artistike, do të lexohej vetëm konteksti i tyre si gra. Dhe kjo do të ishte një formë tjetër margjinalizimi — më e rafinuar, por po aq e rrezikshme. Letërsia e grave shqiptare ka vlera që nuk burojnë vetëm nga përkatësia gjinore, por nga mënyra se si ajo përpunon përvojën, gjuhën, formën. Dhe pikërisht këto elemente do të humbnin po të vështrohej vetëm me një sy gjinor.

Sa e rëndësishme është për ty që kjo monografi të jetë një akt drejtësie dhe jo vetëm akt i dokumentimi letrar? Dhe a është e mundur që një akt drejtësie të mbetet kritikisht objektiv?

Për mua, kjo monografi është një akt drejtësie, po aq sa është një akt studimor. Sepse kur historia letrare ka lënë jashtë një numër të konsiderueshëm autorësh vetëm për shkak të gjinisë, vetë përzgjedhja për t’i rikthyer në vëmendje nuk është neutrale — është ndërhyrje e vetëdijshme në rrëfimin kanonik.

Por të bësh drejtësi nuk do të thotë të humbasësh objektivitetin kritik. Përkundrazi, drejtësia në këtë rast kërkon më shumë rigorozitet, më shumë analiza të thelluara, më shumë kujdes në ndarjen mes vlerës letrare dhe kontekstit shoqëror. Kam qenë e vetëdijshme që vëmendja që u jepet këtyre autoreve nuk duhet të kthehet në idealizim apo në lexime të njëanshme. Letërsia e tyre meriton të lexohet me të njëjtat kritere që ia aplikojmë çdo vepre tjetër — pikërisht për ta trajtuar atë si të barabartë. Prandaj po, është e mundur që një akt drejtësie të mbetet kritikisht objektiv. Mjafton të mos i shmangemi kompleksitetit: t’i njohim shkrimtaret si gra, si subjekte historike, por edhe si krijuese të formës, ritmit dhe kuptimit. Vetëm atëherë drejtësia nuk bëhet kompromis, por përmasë e re e leximit.

E thekson që drejtësia letrare nuk do të thotë të bësh kompromise me vlerësimin kritik,  përkundrazi, kërkon edhe më shumë rigorozitet. Po në një terren ku vetë standardet janë ndërtuar historikisht nga një kritikë kryesisht mashkullore, si e ke përcaktuar cilësinë letrare?

Kjo është një nga pyetjet më të ndërlikuara dhe më të ndershme që i kam bërë vetes gjatë gjithë procesit. Në kontekst ku kriteret e “cilësisë letrare” historikisht janë formësuar nga kritika kryesisht mashkullore dhe shpesh e pandjeshme ndaj përvojës së grave, vetë nocioni i cilësisë kërkon rishqyrtim. 

Për mua, cilësia letrare nuk mund të mbetet koncept statik. Ajo nuk matet vetëm me mjeshtërinë stilistike apo ndërtimin formal, por edhe me kapacitetin e veprës për të artikuluar përvoja që kanë qenë të heshtura, për të thyer forma të gatshme, për të hapur dritare të reja leximi. Kjo nuk do të thotë të relativizosh gjithçka, por të pranosh që kriteret vetë janë produkt i një historie dhe duhet të dialogojnë me përmbajtjen që kanë lënë jashtë.

Në këtë monografi, kam përfshirë autore që ndoshta nuk janë “të mëdhatë” sipas standardeve tradicionale, por që kanë pasur rol themelor në artikulimin e zërit të gruas — qofshin këto forma naive, eksperimentale apo të ndërmjetme. Përjashtimi ka ndodhur vetëm kur mungesa e estetikës letrare ka qenë e dukshme edhe përtej kontekstit gjinor apo historik. Kjo është përpjekja ime për të mbajtur një ekuilibër: të rishkruaj historinë pa sakrifikuar standardet, por edhe pa i pranuar si të vetme ato që historia i ka vendosur si norma të padiskutueshme.

Duke pasur parasysh se shumë prej këtyre zërave janë lënë jashtë nga historia letrare, a ka qenë për ty e rëndësishme që t’i rikthesh në një vijë vazhdimësie? E kam fjalën për idenë e “amësisë letrare” si një vijë e padukshme që lidh figura si Elena Gjika e Musine Kokalari me shkrimtaret e mëvonshme. A ekziston sot, apo vazhdojmë të shkruajmë në ndarje e vetmi?

Koncepti i “amësisë letrare” është thelbësor për mënyrën si e kam ndërtuar këtë monografi. Jo si vijë gjenealogjike lineare, por si rrjet ndërlidhjesh të padukshme, ku gratë shkruajnë duke pasur pas vetes — edhe në mungesë të plotë — një figurë që u dëshmon se është e mundur të shkruash. Elena Gjika [lindur më 1828, shkrimtare, publiciste dhe shkencëtare në nivel botëror] dhe Musine Kokalari nuk janë aty vetëm për vlerën e tyre historike apo letrare, por për rolin që luajnë si gurë themeli të një ndërgjegjeje krijuese që më vonë do të zhvillohet në forma të ndryshme.

Për fat të keq, shumë autore të sotme nuk ndihen ende pjesë e kësaj vije. Shkruhet ende në ndarje, në vetmi, shpesh pa një ndjenjë vazhdimësie. Kjo ndodh jo sepse mungojnë figurat e mëparshme, por sepse mungon njohja dhe ndërveprimi me to — një boshllëk i trashëguar nga tradita që nuk i arkivoi, nuk i analizoi, nuk i ktheu në pikë reference.

Pikërisht për këtë, ndërtimi i kësaj vije — i kësaj “amësie simbolike” — është më shumë se akt dokumentimi: është përpjekje për të krijuar ndjenjën e përkatësisë, një dialog të ndërprerë që tani ka nevojë të rifillojë. Sepse kur një autore e re e sheh veten në linjë me të tjerat që kanë shkruar para saj, shkruan më pak në vetmi dhe më shumë në vazhdimësi.

Në këtë kontekst vetmie, një tjetër detaj në monografi më bëri kureshtare, zgjedhja e shkrimtareve të shkruajnë nën pseudonime. A e sheh këtë si një akt mbijetese në një sistem që nuk i pranonte, apo edhe si një mënyrë për ta sfiduar atë në mënyrë të heshtur?

Pseudonimet, për gratë kanë qenë njëkohësisht mburojë dhe çelës. Mburojë për t’u fshehur në një botë që nuk i pranonte si autore, por edhe çelës për të hyrë në atë botë me një zë të ri — ndoshta më i lirë, më ironik, më i guximshëm. Në disa raste janë kompromis i dhimbshëm, në të tjera lloj loje strategjike me normat. Kur një grua zgjedh të shkruajë me pseudonim, ajo thjesht nuk fshihet — por zgjedh të dëgjohet, edhe nëse zëri i saj vjen nga një emër që nuk është i saj. Dhe kjo e bën pseudonimin akt të dyfishtë: i mbijetesës dhe i sfidës. 

Po të mos ishte përndjekur Musine Kokalari, si mendon se do kishte ndryshuar rrjedha e letërsisë shqipe? Jo vetëm për të, por për krejt shkrimtaret që do vinin pas? A mendon se mungesa e saj si zë aktiv ndikoi edhe në vetëbesimin kolektiv të grave shkrimtare?

Po të mos ishte përndjekur Musine Kokalari, letërsia shqipe do të kishte njohur një tjetër formë fillimi për gratë autore — jo një zë i ndërprerë, por zë që krijon vazhdimësi. Ajo nuk ishte vetëm shkrimtarja e parë, por intelektualja që e mendoi letërsinë si mjet qytetarie, si angazhim moral dhe emancipues. Mungesa e saj si zë aktiv nuk ndikoi vetëm në zhvillimin e mëtejshëm të veprës së saj, por në mënyrë të heshtur u bë boshllëk në kujtesën kolektive të grave shkrimtare.

Mendoj se shumë gra që shkruan më vonë, edhe pa e përmendur, e ndienin këtë mungesë: jo vetëm si model të mohuar, por si dëshmi që shkrimi mund të kushtojë shtrenjtë. Dhe kjo ka ndikuar jo pak në vetëbesimin e tyre, duke e kthyer krijimtarinë në një hap që duhej bërë me kujdes, ndonjëherë edhe me frikë. Po të mos ishte shuar ajo dritë herët, ndoshta gratë do të kishin shkruar më shpesh, më lirshëm dhe më me bindje se zëri i tyre ka vend në historinë letrare.

Nëse do ta kishe mundësinë të zgjidhje një nga shkrimtaret dhe të bisedoje me të sot, cila do të ishte? 

Pa dyshim, do të zgjidhja Musine Kokalarin. Jo vetëm për t’i bërë pyetjet që historia nuk pati kohë t’ia bënte, por për ta dëgjuar në një kohë ku më në fund do të mund të fliste pa pasoja. Do të doja të dija si e përfytyronte lirinë përtej librave, çfarë shpresash kishte për letërsinë e grave, dhe si do ta rrëfente vetminë e saj jo si tragjedi, por si qëndresë. Më duket se ajo do ta fillonte bisedën me një buzëqeshje të qetë dhe do ta përfundonte me një fjali që do na duhej ta deshifronim për vite me radhë.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Biseda u zhvillua në gjuhën shqipe.

Imazhi i ballinës: Kolazh me fotografi nga Liridon Qorraj.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.