Në prill të vitit 2015, kryetari i atëhershëm i Bihać vendosi ta largojë galerinë e qytetit nga ambientet e tyre tërheqëse të vendosura në qendër të qytetit. Punëtorët e galerisë dhe banorët u mblodhën rreth lëvizjes #NeDamoGaleriju (“Nuk e japim Galerinë”), por vështirë se mund ta imagjinonin se çfarë lloj ndryshimi do të vinte më pas. Përmes një aksioni spontan, por të koordinuar guximshëm, galeria u ruajt në një kohë rekord — brenda ditësh. Kështu, ajo ka hyrë në histori si një vepër e shquar e rezistencës civile jo vetëm për Bihać-in, një qytet në Bosnjën veriperëndimore, por edhe më gjerë.

Mënyra se si qytetarët e Bihać-it u organizuan, koordinuan dhe u angazhuan doli të ishte një paradigmë përtej protokolleve mbizotëruese politike; aty u zhvillua një hapësirë solidariteti dhe shoqërie e grumbulluar nga protagonistët kryesorë të saj.

Ata morën mbështetje nga studentët e Departamenteve të Tekstileve në Universitetin e Bihać-it, kurrikula e të cilëve mbulon fenomenet bashkëkohore të artivizmit dhe praktikat e artit të angazhuar shoqërisht. Kjo krijoi një katalog të dizajnit vizual që synonte informimin dhe angazhimin e qytetarëve në rrjetet sociale.

Në fund të ditës, u ngritën pyetjet e mëposhtme: a përshkohet arsimi i lartë nga një ndjenjë e përgjegjësisë shoqërore, a është procesi i të mësuarit politik dhe, nëse po, në çfarë mase?

Ndryshimi i vazhdueshëm 

Sekuenca e ngjarjeve të vëna në lëvizje në vitin 2015 pastaj vazhdoi në vitin 2017 me fillimin e një kursi universitar të titulluar “Dizajni dhe Kriza“, për të cilin, Departamentit të Tekstileve iu dha Patterns Lectures, një çmim financues nga Erste Stiftung dhe granti i WUS Austria për shkencat e reja humane dhe kurset e artit. Planprogrami i kursit të ri vuri theksin në shqyrtimin e historisë së dizajnit nga koha e socializmit të vonë jugosllav e deri më sot — me një fokus të veçantë në Bihać, rajonin e Bihaćit dhe zonën më të gjerë. Duke u bazuar në analizën kritike, “Dizajni dhe Kriza” tregoi se rrethanat aktuale shoqërore janë rezultat i momenteve të ndërprerjes, duke filluar me shpërbërjen e Jugosllavisë socialiste dhe duke vazhduar me luftërat, gjenocidin dhe gjithçka tjetër që pasoi si pjesë e përpjekjeve të pasluftës për normalizim.

Në mars të vitit 2017, “Dizajni dhe Kriza” arriti kulmin me simpoziumin e titulluar Trashëgimia Industriale në Zonën Bihać mes Realitetit dhe Vizionit, qëllimi i të cilit ishte të trajtonte një sërë çështjesh komplekse që lidheshin me planifikimin urban, estetikën dhe politikat e hapësirës publike, dizajni arkitektonik dhe aspektet më të gjera ekologjike dhe sociale.

E mbajtur në ambientet e shkatërruara dhe të braktisura që dikur i përkisnin Klubit të Punëtorëve të Kombinatit të Tekstilit Kombiteks, ngjarja përfshinte një ekspozitë, Artifakte të së të së Kaluarës së Ardhshme, e cila paraqiste dokumente, vepra arti dhe relike të angazhimit shoqëror.

Simpoziumi pastaj hapi një diskutim mbi vendet industriale të braktisura, ndërsa artikulonte një projeksion vizual drejt krijimit apo rikrijimit të vlerave të reja të hapësirës. Kjo hapi rrugën për një diskutim mbi angazhimin shoqëror, praktikat dhe aktivizmin kulturor brenda bashkësive lokale.

Këto aspirata dhe prirje kulminuan në vitin 2019, kur Klubi i Punëtorëve Kombiteks u mor administrativisht nga Fondacioni Revizor me qendër në Bihać. Si rezultat, KRAK, Qendra për Kulturë Bashkëkohore u krijua.

Ajo që doli në horizont derisa ekspozita po organizohej në vitin 2017 u bë një pjesë integrale e përvojës tre vjet më vonë. Për këtë arsye, KRAK më së miri kuptohet si rezultat i angazhimit të vazhdueshëm në fushat e teorisë kritike, artit, dizajnit dhe përgjegjësisë civile.

Pavarësisht pandemisë

Hapësira e pavarur dhe autonome e KRAK-ut është produkt i vëzhgimeve të vazhdueshme shkencore dhe zbatimit të tyre në praktikë. Kuadri i tij konceptual del nga tiparet post-socialiste dhe post-industriale, si dhe nga një tranzicion i dështuar dhe shumë i dhimbshëm nga socializmi vetëqeverisës jugosllav në kapitalizmin neoliberal post-jugosllav. Disa nga karakteristikat më të shquara të periudhës në fjalë janë marrëdhëniet konfliktuale, shpopullimi, varfëria dhe trauma.

Ekspozita Kombiteks: Hapësira dhe Koha nga Jasna Pashiq. Foto: Mehmed Mahmutović. Nga arkivi i KRAK.

Edhe pse organizatorët fillestarë u mblodhën në vjeshtë të vitit 2020, aktivitetet e programit filluan tek në pranverën e vitit 2021 për shkak të përhapjes së COVID-19. Projekti i tyre i parë u përball me të kaluarën industriale lokale të Kombinatit të Tekstileve Kombiteks, e cila është nga koha e vetë-menaxhimit socialist jugosllav.

Historianja Jasna Pašić vendosi një ekspozitë të madhe dokumentare me fotografi dhe aksione filmike që KRAK trashëgoi gjatë procesit të falimentimit të Kombiteksit. Pamjet fotografike u ruajtën dhe u shpëtuan nga përkeqësimi i mëtejshëm, dhe shiritat e filmit 8 mm u riformuan në një video artistike nga Haris Sahačić.

Publikimi gjithëpërfshirës që shoqëroi ekspozitën shërbeu si dëshmi e një kohe të kaluar, nga e cila KRAK merr frymëzim.

Pas përpjekjeve mujore, ekspozita e dytë e KRAK-ut erdhi pasi lagja Hatinac e Bihaćit, ku ndodhet KRAK, mori vëmendjen e ekspertëve në planifikim hapësinor, arkitekturë, projektim dhe art.

Kjo ekspozitë, Hatinac. Iza struktura, u bë e mundur falë bashkëpunimit ndërdisiplinor të fakulteteve të Arkitekturës, Inxhinierisë dhe Tekstilit në Sarajevë, në Banja Luka dhe në Bihać, së bashku me kontributet e artistëve, stilistëve dhe arkitektëve individualë. Vetë ekspozita përfaqëson bazën e dyfishtë konceptuale dhe ideologjike të KRAK-ut: nga njëra anë, ajo bazohet në të kaluarën dhe trashëgiminë e Kombiteks; nga ana tjetër, bazohet në kolektivitetin e bashkësisë lokale.

Anëtarët e KRAK-ut besojnë se fuqia politike e një fuqie punëtore vetë-menaxhuese mund të kompensohet përmes veprimit të komunitetit lokal. Fqinjësia, në kuptimin e fqinjësisë së mirë, përbën një forcë të re politike në një kohë kur një sistem vetëqeverisës është zëvendësuar nga kapitalizmi dhe modeli i shërbimit ndaj privatit.

Ekspozita Hatinac: Përtej strukturave. Foto: Edis Kadrić. Nga arkivi i KRAK.

Në kuptim më të gjerë, KRAK-u fokusohet në kulturën bashkëkohore — duke përfshirë artet pamore, dizajnin dhe teorinë sociale — si një model për praktikat proaktive. Është parashikuar si një projekt pjesëmarrës me aktorë të ndryshëm që përdorin angazhimin shoqëror dhe transformimin urban në mënyrë që të krijojnë modele të reja të të mësuarit, edukimit joformal dhe shkëmbimit kulturor.

Edhe ekspozita aktuale nga Aida Šehović, Kthimi në shtëpi (Returning Home), krijon kontakte ndërkulturore me njerëzit në lëvizje (emigrantë, refugjatë dhe persona pa shtetësi) të cilët — për shkak të politikave të ngurta të BE-së dhe mbylljes së kufijve — kanë përfunduar të ngujuar në Bihać dhe zonat përreth. Përveç rrëfimit të përvojës personale të artistit në të qenit refugjat, ekspozita është një mundësi që KRAK-u të paraqitet më tej si një hapësirë për shoqërizim dhe emancipim.

Përfshirja e profesionistëve dhe amatorëve të ndryshëm (përfshirë artistë, stilistë, arkitektë, edukatorë, juristë, aktivistë, kopshtarë dhe bletarë) si dhe institucioneve shtetërore të motivuara nga profilizimi i praktikave të angazhimit me përgjegjësi shoqërore është aspekt kyç dhe parametër themelor për aktivitetet potenciale që do të shtynin drejt formësimit të një realiteti të ri shoqëror. KRAK-u po dëshiron të provojë të bëhet një vend testimi për një shoqëri të re.

Imazhi i ballinës: Mehmed Mahmutović.