John Hodgson zbriti në stacionin e trenit në Prishtinë në vitin 1980, pa ditur shumë se ku kishte arritur. Por shpejt u kaplua nga energjia e gjallë e qytetit — një përzierje optimizmi, krenarie e kundërshtie — dhe filloi ta mësonte gjuhën shqipe me zell.

Sot ai njihet si përkthyes i shquar i letërsisë shqipe në gjuhën angleze, pasi ka përkthyer romane të Ismail Kadaresë dhe vepra të Fatos Lubonjës.

Për vite me radhë, romanet e Kadaresë arritën te lexuesit anglishtfolës, duke kaluar fillimisht nëpër gjuhën franceze. Përmes përkthimeve në frëngjisht nga Jusuf Vrioni, djali i përfaqësuesit të Mbretit Zog në Paris, veprat e Kadaresë bënë bujë në Perëndim. Vrioni, i cili u rrit kryesisht në Francën e paraluftës dhe të cilin Hodgson e përshkroi si “më francez se francezët”, përfundoi si i burgosur në Shqipërinë e Hoxhës. Përkthimet e tij u bënë bileta e tij drejt lirisë.

Këto përkthime në frëngjisht janë trajtuar prej kohësh barasvlershëm me origjinalet në shqip, për shkak të cilësisë së punës së Vrionit, si dhe lidhjeve të ngushta të Kadaresë me kulturën franceze (që prej vitit 1990, ai ka jetuar kryesisht në Paris). Kjo, bashkë me sfidën për të gjetur përkthyes/e letrar/e nga shqipja, ka bërë që lexuesit/et e Kadaresë prej kohësh t’i lexojnë romanet, të cilat njëherë janë përkthyer në frëngjisht e pastaj prej frëngjishtes në anglisht.

Kjo ndryshoi falë Hodgson, i cili përkthimin e parë të Kadaresë e bëri në vitin 1997, me botimin e romanit “Ura me tri harqe”, që në shqip u botua në vitin 1978. Që atëherë, gjithnjë e më shumë, veprat e Kadaresë në anglisht janë përkthyer drejtpërsëdrejti nga shqipja. Përkthimi i shtatë dhe më i fundit i Kadaresë nga Hodgson, “Telefonata e një diktatori”, u botua në gusht 2023 nga Counterpoint Press.

K2.0 bisedoi me John Hodgson nëpërmjet Zoom, për vitet e trazuara të të ’80-ve në Kosovë, përkthimin e propagandës marksiste-leniniste për qeverinë e ShBA, takimet e tij të hershme me veprat e Kadaresë dhe zhurmën bezdisshëm të vazhdueshme rreth Nobelit.

K2.0: Si u njohe me shqipen?

John Hodgson: Kam ardhur në Prishtinë, pak a shumë, krejt rastësisht, sepse kisha studiuar gjuhën angleze në universitet dhe ligjëroja anglishten, dhe më interesonte shumë Evropa Lindore në atë kohë.

Dhe isha shumë i interesuar për të shkuar në Bashkimin Sovjetik. Kështu, shkova te Këshilli Britanik dhe u thashë: “A mund të shkoj e të ligjëroj në Bashkimin Sovjetik?” Më thanë: “Në fakt, kemi mjaftueshëm njerëz atje, a do të shkosh në Jugosllavi?” Dhe mendova, “Atëherë, në rregull”. Dhe kësisoj më ofruan të zgjedh mes dy qyteteve në Jugosllavi dhe zgjodha Prishtinën.

Cili ishte qyteti tjetër?

Opsioni tjetër ishte Nishi. Ma dhanë një paragraf për të lexuar për të dy qytetet dhe e lexova që, në Nish, atraksioni kryesor ishte një kullë me kafka dhe nuk më pëlqeu si tingëllonte, kështu që zgjodha opsionin tjetër.

Pra, mbërrin në Prishtinë. Është viti 1980. Më trego për ardhjen tënde dhe me çka merreshe.

Në fakt, kisha shumë pak informacione se ku kisha ardhur, por ishte periudhë shumë e veçantë për historinë e Kosovës, e cila shumë shpejt doli në pah. Tito kishte vdekur para gjashtë muajsh dhe në tërë Jugosllavinë mbretëronte një pikëpyetje të madhe, çka do të ndodhte tash? Atmosfera në mesin e shqiptarëve në Prishtinë ishte e gjallë dhe shumë, shumë pozitive. Mbretëronte një ndjenjë e pamatshme krenarie dhe gjithashtu kundërshtie.

Një nga vendet e para ku dërguan për vizitë ishte një koncert në Pallatin e madh të Rinisë, “Boro Ramiz” e quanin atëherë. Veç sa ishte ndërtuar dhe i gjithë qyteti i Prishtinës ishte i mbushur me këto ndërtesa të reja e të bukura, me arkitekturë vërtet të përditësuar.

Mbahej një koncert i grupit folklorik universitar, me shumë këngë patriotike dhe publiku ishte plotësisht i ngazëllyer dhe muzika ishte e mrekullueshme. Kjo ma dëshmoi se ky është një vend me jetë të brendshme plot gjallëri.

U ligjëronit gjuhë angleze studentëve/eve të universitetit, apo jo?

Po, ashtu është. Për katër vjet e gjysmë.

Pra, keni qenë aty gjatë protestave studentore të ’81-shit, si dhe gjatë asaj që pasoi. A mund të më tregosh për vëzhgimet tuaja nga kjo periudhë?

Vija nga një shoqëri ku protestat studentore ishin normale dhe kur studentë/et marshonin rrugëve, së pari për kushtet e jetesës, thashë me vete “do dal dhe unë”. Por ata këmbëngulën që unë s’duhet ta dilja. Dhe normalisht, kjo ishte shoqëri që nuk mund t’i përballonte protestat në rrugë, të këtij lloji. Demonstratat u shtypën egërsisht.

Dhe pastaj, shumë shpejt, u shpërndanë gjerësisht nëpër shoqëri. Dhe më pas erdhën tanket. Ky ishte një vend evropian që përdori tanke kundër qytetarëve/eve të vet.

Përsa i përket ndikimit tek studentët/et, ajo atmosferë elektrizuese, u thye plotësisht. Pastaj u pasua me shumë përjashtime të personelit akademik dhe studentëve/eve. Do të përmendja këtu pedagogun në Fakultetin e Gjuhës Angleze, Shaqir Shaqirin, i cili më prezantoi me shkrimtaren angleze Edith Durham, e cila ishte udhëtare eminente nëpër Ballkan. Kishte bërë doktoratë rreth saj. Por e burgosën për shumë vite dhe s’e takova më.

Pastaj ekzistonte ajo që quhej “diferencim ideopolitik”. Është frazë e mrekullueshme, por ata kontrolluan të gjithë trupën studentore duke i marrë në pyetje dhe pastaj pati studentë/e që i burgosën dhe ishte një periudhë e rëndë dhe shumë e vështirë.

Kur filluat ta studionit shqipen?

Fillova shumë shpejt, sepse kuptova se karakteri i gjithë atmosferës universitare në atë kohë, në shumicë dërrmuese ishte shqiptar. Sigurisht kishim edhe studentë/e që studionin gjuhën serbe, por më shumë shihej si universitet shqiptar.

Menjëherë pasi erdha, mora pjesë në një konferencë në Shkup, me shumë mësues/e britanikë/e dhe amerikanë/e në universitete të ndryshme dhe të gjithë i detyronin të mësonin serbo-kroatisht, siç quhej në atë kohë dhe më thanë “Mund të shkosh kudo në Jugosllavi me gjuhën serbo-kroatishte!”

Iu thashë: “Mendoj se shqipja është mjaft interesante”.

“Askush s’e mëson shqipen, është krejtësisht e padobishme!” më thanë. Kështu që, në fakt, nga inati, fillova ta mësoja shqipen.

A ka ndonjë gjë nga ato vitet e para që ju e mbani shumë për zemër?

Çka mbaj shumë për zemër, mendoj se janë vizitat e mia nëpër fshatra. Ishte kohë e trazirave të mëdha në shoqërinë kosovare, ku mënyrat e vjetra ishin ende të pranishme, por disi në zhdukje. Nuk e dija se sa shpejt po zhdukeshin.

Por ende ishte shoqëri që merrej me bujqësi, shoqëri bujqësore. Dhe në fshatra, njerëzit jetonin sipas mënyrave të vjetra. Burrat mblidheshin në oda. Dhe uleshim në dysheme, nëpër shilte dhe pinim çaj, pafund, pinim cigare të panumërta dhe i gjuanim cigare njëri-tjetrit nëpër dhomë. Ishte shoqëri e jashtëzakonshme.

Pasi u larguat nga Prishtina, u punësuat për ta përkthyer propagandën marksiste leniniste shqiptare për qeverinë amerikane.

Po, saktë.

Më intereson të di më shumë rreth kësaj. 

[Qesh] Atëherë, në rregull. Kjo ishte prej vitit ’85 deri në vitin ’91, koha pas vdekjes së Enver Hoxhës, kur në krye ishte Ramiz Alia dhe sistemi komunist mezi po mbahej.

Unë punoja për një grup të quajtur Shërbimi i Huaj Informativ i Transmetimeve. Monitoronte mediet dhe radiot e vendeve anembanë botës. Në vitet ’80, kemi të bëjmë me një peizazh medial tejet monolit në vendet komuniste të Evropës Lindore, kishe thjesht një radio shtetërore dhe një gazetë të partisë.

Kështu që u punësova ta dëgjoja “Radio Tirana” dhe ta përktheja “Zëri i Popullit”, e cila, siç mund ta merrni me mend, ishte tepër e mërzitshme, por çuditërisht, në mënyrën e vet, goxha fiksuese, sepse lexoja gjëra pa ia pasur idenë se si ishte jeta në Shqipëri.

S’kisha qenë atje asnjëherë dhe studentët/et e mi në Prishtinë ishin po ashtu shumë të interesuar për Shqipërinë. Kishin shumë ide se si mund të ishte Shqipëria. Në shumë raste e idealizonin Shqipërinë. Pra, me të vërtetë ishte si ta shihje një enigmë nga jashtë, duke parë se çka mund të nxjerrje prej saj.

Ma jep një ndjesi të thellë të monotonisë.

Thellësitë e monotonisë… Merresha me fjalime të pafundme të udhëheqësve, me kritika publike ndaj imperializmit amerikan dhe imperializmit socialist sovjetik. Dhe pastaj merresha me shumë lajme nga fermat kolektive. Të tipit, stër-përmbushje të objektivave të prodhimit…

“Të korrat e ullirit ishin 10% mbi objektivin”, dhe gjëra të tilla?

Oh! Tridhjetë! [Qesh] Të paktën tridhjetë!

Por në të njëjtën kohë, nuk ia kishim fare idenë se si ishte në të vërtetë. Dhe kur e vizitova Shqipërinë në vitin 1991, ishte shumë tronditëse. Udhëtimi i parë ishte me një grup të vogël anglezësh. Të gjithë ishim të interesuar për Shqipërinë dhe udhëtimet e Edith Durham. Dhe shkuam me një minibus nëpër të gjithë vendin, në verën e vitit 1991, kur Shqipëria ishte në fakt një lloj skeleti, u zhvesh e tëra. Ishte gërmadhë.

Dhe në të njëjtën kohë, ishte kohë shumë optimiste, një kohë shumë idealiste. Mbretëronte një ndjenjë se jeta do të përmirësohej. Dhe, sigurisht, njerëzit ishin jashtëzakonisht mikpritës në mënyra shumë prekëse.

Cilat ishin takimet tuaja letrare me veprën e Kadaresë përpara se ta përktheni atë?

Me Kadarenë më njohën studentët/et e mi në Prishtinë, të cilët/at ishin adhurues të zjarrtë të Kadaresë. Ai kishte rëndësi të madhe për ta. Ishte një shkrimtar shqiptar që në atë kohë po fitonte reputacion ndërkombëtar, në fakt në frëngjisht. Dhe ishin të magjepsur me librat e tij, të cilët kishin karakter shumë kombëtar… përmbajtja e tyre ishte shumë kombëtare. Ishin pothuajse si legjendat e kohëve të vjetra, tani të krijuara në formën e romanit. Dhe gjuha e tij, stili i tij letrar, ishte i bukur dhe shumë i qartë, shumë i qartë, disi i kristaltë si i Hemingwayit.

Dhe, natyrisht, ai ishte romancieri i parë shqiptar i mirënjohur dhe shkrimtari i parë që krijoi një medium të mirëfilltë letrar nga gjuha e shqipe standarde e reformuar.

Lexuesit shqiptarë e theksojnë shpesh se proza e Kadaresë është rrënjësisht e ndryshme nga shkrimtarët/et e tjerë/a shqiptarë/e. Mund ta shpjegoni se çka e bën prozën e tij të dallohet kaq shumë nga të tjerët?

Mendoj se letërsia shqipe më parë ka qenë kryesisht poetike. Mendoj se tradita e prozës në letërsinë shqipe nuk ka qenë kurrë aq e fortë. Dhe Kadareja, kur filloi të shkruante, e përdori gjuhën në një mënyrë shumë, shumë të drejtpërdrejtë, vizuale dhe të hapur.

Gjithçka që shkruante ishte bukur e qartë. Mendoj se thuhet shpesh se një kalë i Tolstoit thjesht lëvizë. Mund ta ndiesh, mund ta shohësh atë duke lëvizur dhe thjesht jetësohet. Dhe proza e Kadaresë ishte e tillë. Ishte po ashtu shumë e qasshme. Dhe mendoj se kjo ishte pjesë e doktrinës socialiste realiste, se letërsia nuk duhej të ishte e fshehur, duhej të ishte e qasshme për masat.

Me kalimin e viteve dhe teksa kjo doktrinë është harruar, gjuha e Kadaresë ka evoluuar. Tani më shumë i pëlqen të jetë e fshehur, ta humbasë veten në mister dhe ka trajtuar tema që ishin të ndaluara gjatë komunizmit dhe e lëshon veten në metafizikë. Por në atë kohë gjuha e tij kishte një aspekt shumë të drejtpërdrejtë.

Cila është pikëpamja juaj se si lexohej Kadareja në Kosovë në vitet e ’80-ta kundrejt asaj se si lexohej në Shqipëri?

Në Kosovë njëmend lexohej për përmbajtjen e tij kombëtare. Shqiptarët në atë kohë ndiheshin shumë të diskriminuar nga sistemi jugosllav, ndiheshin të shkelur dhe të poshtëruar. Dhe Kadareja, siç thashë, ka shumë përmbajtje kombëtare dhe kjo ua shëronte atyre krenarinë e lënduar.

Por në Tiranë, ai lexohej shpesh nga, sigurisht nga elitat, për shkathtësinë që ai kishte t’i thoshte gjërat pa u kapur nga radari. Ai ishte shumë, shumë dinak në shkrimin e tij dhe për ata që e dinë, mund të vëreje përshkrime të vogla, kritika të vogla ndaj sistemit. Disa prej tyre që mezi dallohen nga lexuesi i huaj, por që për Tiranën ishte punë e madhe.

Pak, nëse ka ndonjë, shkrimtarë/e shqiptarë/e të periudhës socialiste janë përkthyer gjerësisht. Për aq sa keni njohuri, a ka ndonjë roman apo shkrimtar socialist realist shqiptar që ka arritur t’i tejkalojë kufizimet artistike të regjimit dhe që ia vlen të përkthehet? Për shembull, nuk kam shumë njohuri për shkrimtarin Dritëro Agolli, por e di që ka jetuar në të njëjtën ndërtesë me Kadarenë dhe ishte mjaft i njohur. Ndonjë shkrimtar/e të tillë/a?

Mendoj se është mirë të kujtohet Dritëro Agolli, i cili më duket se është kryesisht poet. Po lexoja poezinë e tij të gjatë, “Nënë Shqipëri”, e cila është një version i gjatë socialist i Walt Whitman për Shqipërinë. Dhe është ëndërrimtare dhe joreale. Por ishte zë origjinal.

Ai kishte qenë partizan. Ai ishte komunist i bindur që nga fillimi. Dhe ai i përjetoi të gjitha këto trazira dhe ishte shumë i sinqertë për rolin e tij në to. Më kujtohet të ketë thënë: “Nuk jam as i zi as i bardhë, por thjesht do t’ju duhet të më pranoni ashtu siç jam”. Ai, në mënyrën e tij, ishte një shkrimtar shumë i mirë.

Mendoj se shumë nga romanet e tjerë realistë socialistë ndoshta shpesh harrohen.

A ka shkrimtarë të tjerë shqiptarë që do të donit të përktheheshin?

Mendoj se ka shumë shkrimtarë shqiptarë… shumë prej tyre po shkruajnë në gjuhë të tjera tani. Është Gazmend Kapllani, i cili mendoj se librin e tij të parë e ka shkruar në greqisht. Dhe kam admirim të madh për Pajtim Statovcin, i cili shkruan në finlandisht. Dhe ai ka shkruar një libër të mrekullueshëm që… quhet “My Cat Yugoslavia” [në shqip: Macja ime Jugosllavia] dhe disi jam i bindur që botuesit kanë vendosur për këtë titull. Njëmend nuk i përshtatet aspak librit. Libri është një fotografi mbreslënëse e një familjeje patriarkale kosovare dhe çka ndodh me familjen në mërgim dhe si patriarku, babai, zhvlerësohet dhe nëna del në plan të parë dhe e mban familjen të bashkuar.

Dhe pastaj është Fatos Lubonja. Mendoj se ai është një shkrimtar absolutisht i shkëlqyer. Dhe historia që ai ka për ta treguar është e jashtëzakonshme. Kam përkthyer tre libra të tij dhe dy prej tyre kanë qenë për përvojat e tij në burg. Më i fundit, “Jetë burgu”, është një sekuencë prej disa tregimesh dhe secili tregim është një skicë e një shoku të burgut nga koha e tij në kampet e burgjeve shqiptare, ku u burgos për 17 vjet. Janë histori që ofrojnë shpjegime të tella psikologjike dhe shumë dramatike, të realizuara bukur me kontroll të madh dhe thellësi të madhe filozofike. Kështu që dua të them se sa të mrekullueshme janë.

Vepra e parë e Kadaresë që përkthyet ishte “Ura me tri harqe”.

Po. E përktheva në fillim të viteve ’90-ta, por në atë kohë ende përktheheshin nga frëngjishtja. Dhe sigurisht, Kadare e kishte këtë përkthyes të mrekullueshëm të gjuhës frënge, Jusuf Vrionin, i cili në fakt ishte aristokrat francez i paraluftës. Mendoj se babai i tij kishte qenë ambasador i Mbretit Zog në Francë dhe ishte më francez se francezët dhe një njeri me dinjitet të madh personal.

Vdiq rreth vitit 2001 në Paris. Ishte një Chevalier de la Légion d’Honneur. Por kishte qenë në burg në Shqipëri dhe përkthimet e tij të Kadaresë ishin në fakt bileta e tij drejt lirisë. Kështu që ai investoi shumë në to. Dhe sigurisht u përkthyen jashtëzakonisht bukur dhe fituan një status të veçantë në Francë dhe disi ishin si mjet udhëtimi i Kadaresë jashtë vendit. Pra, këto përkthime të Vrionit, këto përkthime në frëngjisht, shiheshin si të barasvlershme me origjinalet.

Ishte mjaft e vështirë për ta gjetur udhën në këtë kontekst dhe për ta përkthyer Kadarenë nga shqipja origjinale.

Proza e Kadaresë, pos që lavdërohet, shquhet edhe për neologjizmat e shumta. Ai i krijon këto risitë gjuhësore shqipe.

Po, e vërtetë.

Dhe shpesh ato i zëvendësojnë fjalët turke ose ballkanike që përdoren në shqip.

Kjo ka është diçka që ka qenë duke ndodhur në gjuhën shqipe që nga shekulli XIX, që nga Sami Frashëri dhe e gjithë kjo ideja e pastërtisë gjuhësore, siç e shihnin ata. Dhe është gjithashtu, sipas meje, një aspekt i marrëdhënies shumë të ndërlikuar të Kadaresë me trashëgiminë osmane të Shqipërisë dhe mënyrës se si ai shkruan për turqit, në të cilën ka hidhërim dhe urrejtje të vërtetë. Dhe ka po ashtu shumë islamofobi, siç mund ta quajmë.

Pra, ekziston kjo parehati e madhe. Dhe në të njëjtën kohë, ka edhe një lloj tërheqjeje, sepse përshkrimet e tij në proza, të kohës osmane janë gjithashtu shumë të fuqishme dhe zgjojnë kujtime. Dhe mendoj se kjo është diçka që reflektohet në kulturën shqiptare në tërësi, që e ka këtë joshje  dhe distancim nga e kaluara osmane.

A hasni ndonjëherë vështirësi sa i përket kësaj gjatë përkthimeve?

Po, normalisht janë disa  gjëra… Unë nuk e nis me neologjizmat e mi, por ka shtresa të Kadaresë sa i përket kësaj, të cilat nuk është e lehtë t’i riprodhosh. Dhe ai do të gjurmojë e gjejë një fjalë të vjetër shqipe për fjalën “jastëk”, për shembull. Dhe kjo shfaqet papritmas në romanet e tij, gjë që u jep atyre një lloj ndjesie joreale, sepse askush nuk i përdor më këto fjalë. Por mendoj se ai shpreson se lexuesit do t’i përdorin. Mendoj se përpiqet ta reformojë gjuhën.

Por ndonjëherë thjesht nuk përshtatet. Mendoj se ekziston një pikë ku ai pretendon se osmanët i ndaluan oxhaqet në Shqipëri, se nuk do të lejonin shtëpi me oxhak dhe tymi duhej të dilte nga çatia. Por vetë fjala shqipe për oxhak është turqisht. Dhe disa nga këto mendoj se janë pak artificiale, por interesante.

Përkthimi juaj më i fundit i Kadaresë është “Telefonata e një diktatori”, i cili është një diskutim i gjatë i sajuar rreth në një telefonate mes Josef Stalinit dhe Boris Pasternak, shkrimtarit sovjetik dhe fituesit që e refuzoi Nobelin. Në libër, Kadare trajton tërthorazi historinë e tij si shkrimtar gjatë një diktature. Është libër i çuditshëm, por më duket mjaft i këndshëm dhe hipnotizues. M’u duk po ashtu se vendimi për ta shkruar atë, dhe më pas për ta përkthyer dhe botuar në anglisht, lidhet pjesërisht me përpjekjen për të qëndruar në lojë për Nobelin.

Po, ka diçka nga ajo. Por Kadare i ka fituar pothuajse gjitha llojet e çmimeve dhe mendoj se ai nuk ka nevojë për çmime aq sa ka nevojë për disa lexues të afërt. Mendoj se ai është pushtuar nga ky biznesi i Nobelit dhe mendoj se edhe ai edhe ne do të ishte shumë më mirë nëse mundohemi ta harrojmë këtë çështje plotësisht.

Imazhi i ballinës: Arkivi personal i John Hodgson.