Mos na raftë me harru!
Libri im për luftën dhe atë që vjen pas.
Para disa viteve, në një tetor këndshëm e të ngrohtë, asi kur dielli vjeshtor praron arat dhe kungujt e gjethet shtrojnë tepih të artë në tokë, unë, bashkëshorti, Ardi dhe dy fëmijët tanë, Bora, atëherë 16 vjeçe dhe Mali, 12 vjeç, ishim nisur për në Kishnicë, fshat në dalje të Graçanicës.
Mali kishte ndeshjen futbollistike të rradhës. Në dalje të Prishtinës, marrim kthesën drejt Graҫanicës. Para ndërtesës së komunës, shohim flamujtë tre-ngjyrësh të Serbisë dhe ca miniatura faltoresh, të ndërthurura me posterë partiakë.
Unë u shpjegoj Borës dhe Malit se ku jemi dhe pse i shihnim këta flamuj. Pashmangshëm, përmendet lufta dhe më pyesin, sa njëri, sa tjetri: “E kur ka nisë lufta?; Kush ka qenë Miloševići”?!
Më shkoi buza në gaz nga një kujtim i menjëhershëm nga fëmijëria, me fytyrën e Milošević, që shfaqet në rrathë të vegjël mbi kokë, porsi në filmat vizatimorë. M’u kujtua nona, gjyshja ime, e cila, sa herë në televizor shfaqej fytyra e Millošević, na i lante fytyrat, për “të shpërlarë të keqen”.
U riktheva në të tashmen, në makinë. Por nuk kishim aq shumë rrugë përpara, sa për të shpjeguar aq gjatë, anipse shpesh, luftërat kanë një datë fillimi dhe një datë mbarimi, të imponuara nga burra të ngrysur e të ulur rreth tryezave negociuese.
Por, për njerëzit e rëndomtë, lufta zakonisht nis shumë kohë përpara dhe shpesh vazhdon edhe përtej këtyre datave zyrtare. E unë doja që fëmijët e mi të dëgjonin rrëfimin tonë për luftën, që kishte nisur shumë më herët.
Aparteidi kishte përshkuar një dekadë të tërë të ‘90-ave. Përpiqesha t’iu tregoja për mësimin në shtëpi-shkolla, për ecjet e gjata për të arritur deri te “Kodra e Trimave”; për dhomën e këpucëve që i zbathnim në hyrje të shtëpisë-shkollë; për të ulurit në dyshemenë e ftoftë, ku me radhë, mbështetnim shpinat në këmbët e njëri-tjetrit; për shtëpinë-shkollë që, gjatë luftës, ishte bërë shoshë nga plumbat e forcave serbe.
Për arsimtarët që për të mbjietuar, pas dëbimit masiv nga puna të shqiptarëve, shisnin deviza (këmbim valutash) në rrugë ose farmerka në treg. Edhe prindërit tanë ishin dëbuar me dhunë nga puna, por ne mjaftoheshim ҫdo ditë me idealin e lirisë, pa ekzagjerim, romantizëm a patetizëm.
Doja t’iu flisja shumë për një kohë të artë të solidaritetit të pashoq kur të gjithë ishim një dhe për njëri-tjetrin. Kur i jepnim hua vezë e sheqer fqinjës se i vinin mysafirë pa paralajmërim, kur vajzat luanin duke u veshur gjoja si nuse me fustanet e grave të lagjes dhe kur mysafirët shpesh e kalonin natën, se i zinte ora policore.
Doja t’iu tregoja për rrëfimet e autobusit të fundit të rregullt nga Prishtina në Maqedoni, në marsin e vitit 1999, kur unë, 19 vjeçe, me motrën katër vjeçe, kishim bërë rrugën drejt Shkupit, për t’u strehuar; për shtëpinë e gjyshërve të mi, që ishte shndërruar në strehë për 13 refugjatë; për lindjen e një vajze, Lëdinës, në fushën e kampit të refugjatëve të Stenkovecit, ku punoja si përkthyese për mjekët e NATO-s; për hyrjen në Kosovë me trupat britanikë më 12 qershor 1999; për kthimin e familjes tonë në banesën në “Bregun e Diellit”, me bravë të thyer, derën gjysmë të hapur, gjërat e vjedhura.
Përballja jonë me të ’90-at ndërlikohet aty ku zihemi pisk midis falënderimit që kemi shpëtuar dhe dhimbjes, të cilën vazhdojmë ta ndiejmë.
E derisa po flisja, tani me shqetësim të dukshëm, siҫ më ndodh sa herë që flas për këtë periudhë, Bora më ndërpret: “Mami, unë mendoj që ju të gjithë si gjeneratë, po edhe prindërit e juaj, nana, gjyshja, krejt, keni trauma të pashërume e për të cilat patjetër duheni me fol me profesionistë”.
Të dy, Ardi dhe unë e kundërshtuam njëzëri, duke thënë se ne ishim mirë, reagim ky që tashmë ishte shndërruar në shprehi. Në luftë, për sa kohë mbetesh gjallë, je mirë. Me po këtë reagim, për 25 vite me radhë, të zënë me ndërtimin e jetës së re, ne ia kishim vënë drynin Kosovës së të ’90-ave, duke i lënë kujtimet në qoshet e errëta të dollapëve.
Përballja jonë me të ’90-at ndërlikohet aty ku zihemi pisk midis falënderimit që kemi shpëtuar dhe dhimbjes, të cilën vazhdojmë ta ndiejmë.
“E kur ka nisë lufta?”
Bora kishte të drejtë. Unë nuk isha në paqe me atë që dikur kishim përjetuar. Sa herë flisja për atë kohë, ndieja gjakun që me vrull mbërrinte në kokë e zemra veҫ sa s’më dilte nga gjoksi, derisa më ulej mu në grykë për t’ua zënë pritën fjalëve.
Sa herë u flisja për vitet e ‘90-a dhe luftën, djersija, dridhesha, shtrëngohesha për të mos qarë, pastaj ndalesha në gjysmë dhe nuk e mbaroja rrëfimin. Kujtimet vinin me dhimbje fizike, derisa përmes një mekanizmi mbrojtës, shqiptoja fjali të bukura shqipe: “Shyqyr kemi pshtu, të tjerat s’kanë më rëndësi”.
Shërimi nis atëherë kur ne u përgjigjemi pyetjeve për luftën.
Shmangie e qëllimshme e përballjes me kujtimet, deri në udhëtimet e rradhës me makinë, kur fëmijët do të më pyesnin sërish: “E kur ka nisë lufta?”
Shërimi nis atëherë kur ne u përgjigjemi pyetjeve për luftën. Kur flasim për kujtimet, edhe nëse kjo ndodh 25 vjet më vonë. Dhe të gjitha këto kujtime, unë i kisha shkruajtur në ditarët e mi. Në njëfarë mënyre, qysh moti e kisha shkruajtur librin tim për luftën. Të strukur, në fund të dollapit, ditarët e mi rrëfenin për shkollat e segreguara të fillimit të të ‘90-ave, ku në njërën mbanim mësim nxënësit shqiptarë e në tjetrën nxënësit serbë; për filmat e Shqipërisë së ‘80-ave, si “Nëntori i Dytë”, të cilët vetëm të “kontrabanduar” vinin në dhomat tona të ditës, përndryshe të priste burgu si irredentist e separatist; për farmerkat “Levis 501” fallco e me ngjyrë të kuqe, që i blinim me kursimet e kushedi sa muajve e deri te radhët disa orëshe para shitores, Voҫarit të lagjes, për një litër qumësht. Rrëfenin për kohën kur grupi i hip-hop, Salt N’Pepa i këndonte seksit, e unë pas vallëzimit apo siç i thonim, “sletit” për ditën e shkollës, ndërrohesha në këmishën kuq e zi prej najlloni, për të kënduar në korin e shkollës.
Ditarët e mi ruanin historinë e largimit të të rinjëve e të rejave shqiptarë/e, e qanin një zemër të thyer, në prag lufte dhe kishin konzervuar vuajtjen e dëbimit me dhunë nga shtëpitë.
Me emocione të forta, aty i kisha përshkruar autobusët e stërngarkuar të marsit të 1999-ës; mallin për shtëpinë në Prishtinë, me të cilën, sa ishim refugjatë në Shkup, na ndanin vetëm 60 kilometra; për dinjitetin njerëzor që shpartallohej pranë hekurudhës, në baltën e lugut të Bllacës, për Stenkovecin 1, ku njeriu tani s’ishte tjetër pos një numër, i strehuar në një nga tendat e pafundme të kampit dhe ku foshnjat e lindura pagëzoheshin me emrin Lëdinë.
E derisa kalonin vitet, këtyre ditarëve u shtohej vlera edhe më, duke u bërë kështu ndër gjërat më të shtrenjta që kisha. Jeta ndërkohë kishte ndodhur dhe unë kisha ndërruar shumë shtëpi. Por pavarësisht kësaj, ditarët e mi gjithmonë gjenin vendin e merituar në cilëndo strehë ku isha unë.
Vlera e tyre u shtua edhe më shumë pasi Bora e Mali, më pyetën “Kur nisi lufta?”.
Të dy, sot i takojnë Kosovës se re, të lirë nga kujtimet e një kohe që s’është më, por me pyetje të cilat meritojnë përgjigje, e që nuk janë domosdoshmërish në librat shkollorë. Prandaj, librin “Kronikë në zemër: këto ishin të ’90-tat”, e kam shkruajtur si përgjigje ndaj pyetjes së kërkuar nga fëmijët e mi, por jo vetëm.
Është përballja me kujtimet edhe për prindërit e mi që i shndërronin dhomat e ditës në qendra lajmesh: aty ku ndiqeshin një pas një edicionet e lajmeve të BBC, DeutcheWelle dhe Zërit të Amerikës, e njëkohësisht rrinte ndezur edhe radioja në rast se na kishte ikur ndonjë informatë; për motrën dhe vëllain tim, atëherë të dy, fëmijë të vegjël, që i gëzoheshin montimit të saҫit satelitor për filmat e pafund vizatimorë; për fqinjët që siguronin hyrjet e banesave me grila hekuri, në orët e vona policore.
Dhe jo vetëm si një ditar lufte, por edhe si një rrëfim triumfi. Derisa po shfletoja ditarët gjatë procesit të shkrimit të librit, kohë pas kohe hulumtoja në internet ngjarjet historike për të vërtetuar saktësinë sepse kishte kaluar kohë e gjatë. Me një klikim kthehesha prapa në kohë, përmes inҫizimeve të demonstratave, dhunës brutale policore, pamje trupash në gropa dheu, fytyra të trishtuara të nënave në vaj, ngjarje të cilat i kisha parë dhe përjetuar.
Për dikë, mbamendja e përjetshme mund të jetë mallkim, për mua, është ndër uratat më të bukura.
Më mbërthente vaji deri në dënesje. Dhimbja ishte aty, sikur një plagë e vjetër, por që dhemb që në prekjen e parë. Sidomos kur në shumicën e këtyre ngjarjeve kisha qenë edhe unë protagonist.
Por libri duhej të shkruhej dhe shërimi duhej të niste.
Për dikë, mbamendja e përjetshme mund të jetë mallkim, për mua ndërkaq, është ndër uratat më të bukura. Mos na raftë me harru! Për ne që kemi përjetuar aparteidin dhe luftën, pavarësisht që kujtimet dhembin, harresa është alternativa trishtuese, e frikshme, e dhimbshme. Pa kujtimet, që i kemi ruajtur në sirtarë, ditarë, fotografi, duket sikur lufta nuk ka ndodhur. E lufta është pjesë e pandashme e jona. Pa këto kujtime duket se zhbëhemi edhe ne.
Semezdin Mehmedinović, autor boshnjak dhe një nga të preferuarit e mi, në vitin 2010, tregoi se kishte pësuar një sulm në zemër, nga i cili fatmirësisht kishte shpëtuar. Mirëpo, terapia e obliguar mund t’i shkaktonte humbje të kujtesës. “Harresa nuk do të të vrasë”, i kishte thënë kardiologu. Por për Mehmedinović, harresa është një lloj vdekjeje. Jo pse ne që kemi përjetuar luftën kemi nostalgji apo një lloj patetizmi patologjik për t’iu rikthyer sërish të kaluarës. Por ne duam të rrëfejmë, të tregojmë të vërtetën tonë dhe të krijojmë një lidhje midis së kaluarës dhe të tashmes.
Të shërohemi dhe të shërojmë, duke i përfshirë edhe pjesëtarët e gjeneratave të reja, në historinë tonë. E e kundërta e harresës është mnemonika: ushtrimi për të mos harruar. Ditarët e mi, me kujtimet e shkruara në fletore rozë janë më e mira mnemonikë, në një kohë kur edhe kujtesa është bë virtuale, dreqi e marrtë, sikurse me këto kujtimet e Facebook-ut.
“Ajo që nuk më vret, më bën shkrimtar”, thotë autori bullgar, Georgi Gospodinov. Mbase ka menduar jo për shkrimtar laureat të çmimeve, po për rrëfimtarët që shkruajnë për lexuesit, sidomos për ata që vijnë pas nesh. Për ata që e rrëfejnë historinë ashtu siç e kanë jetuar.
Janë disa dhoma në disa shtëpi që mbahen të kyçura në dry. Aso dhoma ku ka rraqe, kryesisht rrangulla të parëndësishme për jetën e përditshme, por çuditërisht, të domosdoshme, si kujtimet. Këto dhoma rrinë kyҫur, derisa vjen një ditë kur të zotët e shtëpisë ndiejnë pajtimin me të kaluarën dhe hapin dyert: të gjitha, sidomos ato të zemrës. Për mua, rrëfimi im është dhoma, të cilën e hapa dhe s’besoj se do ta mbyll më ndonjëherë.
Pjesë nga ditarët e autores.
Previous slide
Next slide
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla me fotografi nga autorja.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në shqip.