Lufta në Palestinë, kritika në rritje ndaj heteronormativitetit, opioidet që po mpijnë ëndrrën amerikane — titujt e ditëve të sotme? Apo filma të vitit 1974? Në Dokufestin e këtij viti, organizatorët shtjellojnë qarqet përsëritëse të çrregullimit.

Dokufest është festival vjetor në Prizren që prezanton disa nga filmat dokumentarë më të mirë nga e gjithë bota. Edicioni i 23-të i DokuFest, mbajtur nga 2 deri më 10 gusht 2024, u realizua nën temën “Rendi i ri”. Mbi 100 filma në tetë kategori po garojnë për çmimet e jurisë, me ç’rast secili film do të shfaqet në kinema dhe ambiente të improvizuara nëpër të gjithë qytetin.

Organizatorët/et kanë kuruar 13 programe të veçanta për t’i shoqëruar dhe për t’i vënë në kontekst filmat. Pikat kryesore përfshijnë “Focus Ukraine”, “No Other Land: Films of Palestine” dhe “1974: Then Is Now”. Këta dokumentarë trajtojnë strukturat e së shkuarës, strukturat e reja të së shkuarës dhe strukturat që nuk do të vdesin, duke hedhur dritë historike në utopitë estërmadhuara.

Dokufest është gjithashtu platformë për filmbërësit/et kosovarë/e, të cilët përballen me mungesë të pajisjeve, financimit dhe me sfida të shpërndarjes teknike për t’i jetësuar tregimet e tyre në ekran. Gara kombëtare e këtij viti mbledh 14 filma të shkurtër. Filmat ndryshojnë shumë për nga teknika dhe shtrirja, por portretizojnë beteja universale, nga rrëmuja e besnikërisë familjare deri te jetueshmëria e qyteteve.

K2.0 u takua me katër nga artistët/et, që qëndrojnë pas filmave të përzgjedhur për garën kombëtare për të kuptuar më shumë rreth prapavijës së tyre dhe përzgjedhjeve të tyre estetike. Filmat e tyre flasin për një spektër mes braktisjes dhe përkatësisë.

Filmat sjellin një afërsi, pa të cilën do t’u mungonte reflektimi empatik. Ata prekin çështjet shoqërore në kontekstin e historive personale, duke përdorur gjuhën e filmit, për ta shtjelluar natyrën e së vërtetës dhe shpresat për rendin e ri.

Irena Aliu

Producente e filmit “Sign”

Jam aktore. Aktrimin e kam filluar në vitin 1992, kur isha në vitin e dytë të studimeve universitare. Ishte kohë e çuditshme. Për shkak se nuk mund të studionim në shkollë, duhej të gjenim zgjidhje të tjera. E kemi pasur mundësinë që ligjëratat tona kryesore të aktrimit t’i mbanim në teatrin “Dodona”. S’ishte aq keq, sepse ndodheshim në skenë që nga fillimi.

Kur të pëlqen gjithçka, aktrimi është zgjedhja më e mirë. Një ditë do do të jesh avokate, tjetrën amvise. Më duket bukur të ndryshosh, ta kesh aftësinë për ta ndryshuar veten. Kjo është njëra nga gjërat që gjithmonë më bëri të ndihem se nuk përkas askund. Ndoshta kam zgjedhur aktrimin për shkak të kësaj.

Pasi u divorcova, ndieva se nuk i përkisja familjes sime ku linda apo familjes së ish-bashkëshortit. Dhe me naivitet mendova se kthimi i mbiemrit të vajzërisë do të më ndihmonte. Kështu që fillova procedurën. E urrej burokracinë, si çdokush. Por vendosa që do ta shijoja procesin, sepse po bëja diçka për veten time. Por më pas, kur shkova ta nënshkruaja emrin tim, e kuptova se kam harruar se si nënshkruaja dikur. Aty e kuptova se nuk i përkisja më asnjërës familje. Sepse e kisha harruar veten. Kjo ishte shumë e vështirë për ta pranuar dhe ishte frymëzimi për filmin [në të cilin personazhi kryesor ka një histori të ngjashme].

Ky ishte filmi i parë që prodhova dhe skenari i parë që shkrova. Nuk e kam pasur qëllimin ta shndërroja në film — ia dhashë Erblinit [Nushit, regjisorit] gjatë karantinës. I pëlqeu dhe aplikoi për financim. Punova në skenar pas një viti, sepse nuk u nis për t’u bërë film. Thjesht e shkrova sepse u ndieva se ashtu.

Disa njerëz priren ta humbasin veten në një marrëdhënie. S’është mirë. Fillon ta humbësh identitetin, filloni të humbësh atë që je. Kjo është njëra nga arsyet pse një marrëdhënie nuk funksionon — sepse nuk e di se kush je. Ndryshon aq shumë sa partneri yt nuk e di se kush je. Për të qenë në një lidhje, duhet të jetë një marrëdhënie e përbërë nga dy. Ti s’bëhesh pjesë e tij. Prirem ta bëj këtë.

Tash po punoj në veten, që të mos i përsëris të njëjtat gabime. Po mundohem të ndryshoj diçka. Është mbresëlënëse se si mund ta vazhdojmë të njëjtin model përsëri dhe përsëri. S’mund t’i ikësh sepse është vend i rehatshëm. Ti e di përmendësh si ta bësh, thjesht vazhdon në atë drejtim.

Kosova ka shumë shprehi për t’i ndryshuar. Si komb priremi ta humbasim identitetin tonë në çdo gjë të huaj. Ashtu si unë që humba veten në një lidhje, humbim veten kur takojmë këto agjenci të huaja. E kemi një kompleks inferioriteti sepse kemi qenë gjithmonë të pushtuar. Mendoj se tani duhet të punojmë në veten, ta gjejmë identitetin tonë. Sepse dikur e kishim.

Por po deshëm të ndërtojmë diçka që do të zgjasë, duhet të shkojmë gradualisht, duhet të shkojmë hap pas hapi. Duhet të kemi një themel të mirë. Nëse nxitojmë e nxitojmë, s’është mirë, lëvizë, lëkundet. Ndoshta sepse ishim të mbyllur për një kohë kaq të gjatë — s’mund të udhëtonim askund pa vizë dhe vizat ishin shumë vështirë të merreshin — kjo të bën të ndihesh e ngulfatur. Dhe kur ke pak liri, kur do të bësh gjëra të mëdha, të gjitha përnjëherë. Ne duam t’i bëjmë të gjitha brenda natës. Është e pamundur ta bëjmë këtë — duhet ta ecim hap pas hapi.

Kur banoja në ndërtesën time, përballë meje ishin disa shtëpi dhe shumë fusha, ishte shumë e bukur. Tani shoh vetëm ndërtesa, jam e rrethuar me ndërtesa. Gjithçka shkoi kështu pas vitit 2008, filluam të ndërtonim, të rindërtonim gjithçka, sepse nuk donim ta kishim asnjë lloj kujtese. Donim ta fshinim atë që ndodhi.

Por kjo s’është e mundur dhe nuk është mirë ta fshish atë që ka ndodhur. Duhet ta dimë se çka ka ndodhur, duhet të kemi disa kujtime për t’u treguar brezave të rinj. Ata duhet t’i shohin ato gjëra, sepse përndryshe do të ndodhin përsëri. Kjo është njëra nga shprehitë që kemi. Gjithmonë duam të shkatërrojmë të vjetrën dhe të nisim gjithçka nga fillimi. S’është mirë për asnjë regjim ta fshijë të kaluarën. Ne duhet ajo. S’është mirë ta fshish, sepse atëherë mund të ndodhë përsëri.

Jam në moshën e mesme, por do të doja t’i shihja të rinjtë e të rejat tona më entuziastë/e. Do të doja t’i shihja ata/o me më shumë ambicie — të dinë ta shijojnë më shumë jetën, t’i shohin gjërat e vogla, ta kenë një lloj paqeje brenda vetes, ta gjejnë atë që është vendimtare për secilin. Sepse nuk mund të presësh që bota të të bëjë të lumtur. Duhet ta gjesh lumturinë tënde brenda vetes dhe më pas gjërat do të fillojnë të funksionojnë për ty. Diçka e re po fillon, diçka e re po ndodh. Dhe për të filluar diçka, duhet ta braktisësh të vjetrën.

Sovran Nrecaj

Regjisor i “Fran dhe Verka: ose një ditë e zakonshme në një fshat të braktisur”.

Kam qenë dhe ende e konsideroj veten si fotograf. Për mua gjithçka nisi me fotografinë. Kam mbajtur me vete një aparat të vogël që kur isha fëmijë — kam shkrepur fotografi familjes sime, shoqërisë dhe pastaj, u përpoqa të krijoj disa tregime përmes tyre, duke nisur diku, kah shkolla e mesme.

Por gjatë këtij procesi, e kuptova se disa ide që kisha, nuk realizoheshin me fotografi. Kështu që u detyrova ta gjeja një format të ri — kinemanë. S’kam qenë kurrë adhurues i kinemasë apo diçka tjetër, kjo erdhi natyrshëm nga fotografia. Erdhi më shumë si nevojë, si një mjet. Më pas studiova në Akademinë e Filmit në Sarajevë dhe pastaj e prodhova këtë film si temë të diplomës “Sea by the River and River by the Sea”, i cili ishte pjesë e disa festivaleve. Dhe pastaj erdhi “Fran dhe Verka”.

Sa i përket këtij filmi, po ecja me kamerën time të fotografisë nëpër Viti kur dikush më tregoi për një çift të moshuar që jetojnë vetëm në fshat. Kështu që shkova i vizitova. Në fillim mendoja se gjithçka ndërlidhej me vetminë, por pastaj gjeta diçka tjetër. Për mua, është rrëfim për përkatësinë. Gjatë këtij viti, sidomos kur u ktheva nga Sarajeva, u ndieva se në këtë shoqëri mungojnë shumë histori. Po krijojmë një shoqëri me mozaikë të zbrazët — me vetëm disa copëza. Ajo që po përpiqem ta bëj përmes filmave të mi dhe artit tim është të përpiqem ta tregoj këtë — t’i mbledh këto copëza dhe t’i vë në qendër të vëmendjes. Dua ta zbukuroj, ta krijoj një himn për këta njerëz që s’shihen kurrë, por që bënë që kjo shoqëri të rritet. Njerëzit që e bënë këtë vend atë që është sot.

Duke u nisur nga përvojat e mia, jo vetëm në Kosovë, por përgjithësisht në Ballkan, ajo që vërej tek njerëzit — te shoqëria me të cilët kam diskutuar, përfshirë edhe veten, është se gjëja e parë në listën e tyre është të largohen. Pra, kjo është gjithashtu një nga temat në të cilën jam duke punuar në disa projekte tani. Ekziston ky kompleks inferioriteti rreth të të jetuarit në Ballkan. Kështu u ndieva edhe unë, dhe po përpiqem ta zbuloj pse. Për mua, ky film — po aq sa ka të bëjë me braktisjen — ka të bëjë gjithashtu me përkatësinë. Sepse gjithmonë ekziston kjo përplasje brezash — njëri përket këtu dhe përpiqet të mbetet këtu dhe tjetri përpiqet të largohet dhe ndoshta të kthehet. Për mua është njëra nga temat që më intrigon shumë. Po përpiqem ta hulumtoj më shumëdhe ta zbuloj pse gjërat janë si janë.

Tema “Rendi i ri” është e vështirë. Duket sikur po sillemi në rrathë. Thjesht duket sikur po përsërisim, si njerëzim, po i përsërisim gabimet tona. Pra, s’është një rendi i ri, është thjesht një kthim në cikël, fatkeqësisht. E shohim se si, në Evropë, e djathta po dominon dhe duket sikur nuk po mësojmë kurrë — po kthehemi dhe rikthehemi aty. Pra, nuk është rend i ri. Për mua është, më duket, sikur po sillemi në të njëjtën pikë

Ilir Hasanaj

Regjisor i filmit “Krahët e punëtorëve”

Jam lindur në Kosovë. Familja ime ka shkuar në Zvicër për shkak të babait tim. Ishte politikisht aktiv dhe u burgos për aktivizmin e tij — u detyruam të iknim teksa tensionet u rritën në vitet e ’90-a. Dhe pastaj e pata një jetë klasike prej migranti në Zvicër.

Gjersa po mësoja për teknologjinë informative në Zvicër, e kuptova se më pëlqen shumë dizajni. Më pëlqejnë gjërat vizuale, drita. Por për një kohë shumë të gjatë, s’e dija se mund të studioje për film. Kam menduar se vetëm njerëzit e privilegjuar mund të bënin filma — njerëzit e pasur. Kurrë nuk e shihja veten aty sepse mendova se nuk ishte e mundur — derisa mësova se mund ta studiosh atë. Dhe ky u bë qëllimi im.

E kam të vështirë të shprehem përmes fjalëve, s’mund ta shpjegoj veten ose të flas për ndjenjat. Më merr shumë kohë për ta shkruar një email! Dhe më duket sikur filmi e ka ofron njëfarë mesi — ngjyra dhe forma që janë njëmend të vështira për t’u përshkruar, të vështira për t’u shprehur me fjalë. Nëse është një film i mirë ose një pamje e mirë, nuk të duhen fjalët për të — ke gjithçka para vetes. Të godet. Ashtu si një fllad, apo një ditë me shi — njerëzit që kërkojnë çadrat e tyre — lidhesh menjëherë. Është medium shumë empatik.

Gjatë adoleshencës, përjeton pasiguritë tua. Teksa rritesha, s’kam qenë personi më i sigurt në vetvete. Dhe gjithashtu ishte pak e vështirë të merresha me familjen time — isha fëmija më i madh, më duhej të kujdesesha për më të vegjëlit.. Pastaj, sigurisht, nuk e di gjuhën, je shqiptar — shumë shqiptarë ikën nga lufta, kështu që ne u përballëm me shumë stereotipe dhe racizëm në Zvicër. Krejt këto gjëra bëhen bashkë. Mendoj se doja ta gjeja një dalje prej këtij realitett, që të mos më duhej të ballafaqohesha me të. Mendoj se kjo më bëri të reflektoja, më bëri të doja ta gjeja një botë të sigurt. Të qenit migrant më bëri shumë më vetëkritik, por gjithashtu më bëri shumë më reflektues për botën dhe migrimin, Perëndimin, racizmin, të gjitha këto gjëra me të cilat nuk do të merresha po të mos e kisha domosdoshmëri.

Kur shkova në shkollën e filmit, u befasova shumë. Ishte një botë e tërë që nuk e kisha parë kurrë më parë — dija vetëm për filmat e Hollivudit. Nisa shkollën e filmit me një mënyrë të menduari mjaft naive — se mund të bëja gjithçka dhe gjithçka lejohet. Dhe gjatë pjesës së parë u ndieva shumë i kufizuar — ata më tregonin se çka lejohet, çka jo, si të punoj — krejt këto rregulla. E urreja në fakt. M’u desh kohë e gjatë për ta gjetur një rrugëdalje nga të gjitha këto rregulla — të gjitha këto rregulla rreth çka bën e çka s’bën.

Pas shkollës së filmit, sepse studiova për zhanrin trillim, vendosa që doja të shkëputesha nga të gjitha këto grupe të mëdha, ndriçimi i bukur, dhe krejt kjo. Jo vetëm sepse është shumë, shumë e shtrenjtë t’i bësh këto lloj gjërash, por edhe sepse ndieva se duhej të isha më shumë vetvetja — të jem në gjendje të dështoj, a e di, të jem në gjendje ta bëj një skenë dhe të mos ndihem sikur ua kam humbur kohën të gjithëve. Thjesht për ta parë se ku po del. Kështu që bëra një dokumentar të quajtur “To Want, To Need, To Love” (shqip: Me dasht’, me dasht’, me dasht’) Ishte dokumentari im i parë artistik.

Pati premierën dhe fitoi në Dokufestin e vitit 2017. Dhe kjo me të vërtetë më çliroi — më bëri të ndihem se mund t’i provoj gjërat dhe mund të dështoj. Dhe është në rregull. Dhe kjo është arsyeja pse vendosa të bëj një dokumentar. Ky ishte filmi ku kuptova për herë të parë gjuhën time — gjërat që më pëlqejnë. Kuptova se çka dua të bëj për pjesën tjetër të jetës sime — të bëj filma poetikë — filma intimë ku je njëmend afër personazheve. Për këtë film kam punuar kamerën, zërin, regjinë, gjithçka përveç montazhës.

Teksa e xhironim, ishte një burrë i moshuar që punonte në murin e jashtëm të një shtëpie në anën tjetër të rrugës. Ishte duke e lyer murin, u rrëzua dhe u lëndua shumë sepse ra me kokë. Ishte përvojë shumë traumatike. Ishim rreth 10 veta përreth dhe ambulanca ishte rrugës, por u bllokua në trafikun e mesditës. Kështu që të gjithë thjesht prisnim teksa burri i moshuar përjetonte dhimbje të tmerrshme. Dhe ishte çuditshëm e fuqishme pamja, sepse gjaku i tij filloi të shpërndahej, ngadalë, nëntë. Më mbeti në mendje për një kohë shumë të gjatë. Ndodhi në vitin 2017. Që nga ajo ditë e kuptova se doja ta bëja këtë film. Por unë dua ta sfidoj veten — jo thjesht ta kopjoj veten, por, në çdo film që bëj, dua të mësoj sa më shumë që të mundem. Mendoj se kjo është arsyeja pse prodhimi i këtij filmi më shtyu drejt kufijve të mi.  

Xhirimi me shirit filmik është proces krejtësisht ndryshe. Je shumë i kufizuar në sasinë e asaj që mund ta kapësh, sepse shiritat janë shumë të shtrenjtë. Dhe po ashtu ishte me të vërtetë e ndërlikuar ta sillja shiritin në Kosovë. Më është dashur të merresha shumë me doganën. Dhe të prodhosh dokumentar është edhe më e vështirë, sepse zakonisht kur ke një film trillim, skena vendoset, e di — të gjithë punojnë në kamerë. Por me dokumentar s’mund të thuash thjesht, hajde po e xhirojmë prapë.

Kam punuar me Vigan Nimanin, i cili në fakt nuk është kinematograf. Është piktor me njohuri të gjerë rreth fotografisë analoge. Dhe kësisoj kjo ishte po ashtu shumë sfiduese — të punosh me dikë që vjen nga një ndjeshmëri tjetër. Mendoj se kështu u bë bashkë gjithçka. Filmi duhet të jetë një kontrast mes njerëzve që përjetojnë këto aksidente dhe sistemit që i shtyp.

Xhirimet e filmit nisën si shaka. Një natë Vigan më tha “nëse xhiron me shirit filmik, atëherë do të punoj me ty”. Dhe unë thashë: “A po? Atëherë do të xhirojmë me shirit!” Dhe ishte, e di, gjysmë shaka, gjysmë e vërtetë. Gjithmonë e kam urryer kur njerëzit zgjedhin mediumin përpara rrëfimit. Mendoj se rrëfimi duhet të jetë i para. Është gjëja që drejton gjithçka. Por — s’është një “por”, mendoj se është arsyeja pse — u lidha aq shumë pas fytyrave të këtyre burrave, punëtorëve. Kanë këto vija të thella. Disa punëtorë duken 10, 15 vjet më të moshuar se që janë në të vërtetë. Dhe kështu, për mua, ishte me të vërtetë gabim ta përdorja një material kaq të pastër, kaq të përsosur. Doja të kisha diçka që është gjithashtu e papërsosur, që ka këtë lloj vrazhdësie, këto lloj vijash, si punëtorët.

Nuk desha që filmi ta ofronte këtë ndjenjë të “oh, shiko, ata janë viktima”. Kjo qasje më dukej shumë e keqe. Më dukej sikur të ishte në një kopsht zoologjik. Si “Shiko! Nuk kanë këmbë!” Kështu që doja shumë të përdorja sa më pak fjalë, të tregoja sa më shumë përmes pamjeve. Dhe për t’i thënë vetëm gjërat që janë me të vërtetë të nevojshme. Por secili prej punëtorëve flet për braktisjen.

Kur nisa hulumtimin, para se ta xhiroja filmin, ishte e tmerrshme kur e kuptova se sa shumë gjëra nuk funksionojnë, si mbahet gjallë ky sistem i shtypjes. Këto janë raste kur bizneset nuk japin kontrata, nuk paguajnë taksa, fshehin numrin e vërtetë të punëtorëve. Nuk paguajnë taksa sepse u thonë punëtorëve, “shiko, mund të t’i paguaj taksat, por kjo nënkupton se mund të t’i jap vetëm 350 euro. Por nëse do 400, atëherë nuk do t’i paguaj taksat dhe ti nuk do të thuash asgjë.” Dhe për këta njerëz, 50 euro përbëjnë dallim të madh. Pra, sigurisht që ata nuk do të thonë asgjë. Dhe pastaj kur ndodh një aksident, këta pronarë thonë “ky person nuk ka punuar kurrë këtu”. Gjithashtu, shumica e njerëzve punojnë nga e njëjta zonë, i njëjti fshat — xhaxhallarët punojnë të gjithë së bashku. Pra, nëse u ndodh diçka ndonjërit prej tyre, nuk mund ta padisin kompaninë në gjykatë, sepse kjo nënkupton se të gjithë të tjerët do ta humbin punën.

Ka edhe probleme të tjera — edhe nëse ata shkojnë në gjykatë, avokatët bëjnë marrëveshje me kompaninë, ose rastet e tyre humben apo shtyhen pafundësisht. Madje pata një rast kur një punëtor pati një aksident me dy të tjerë, në një ashensor të prishur — ngritën padi. Edhe pse punëtorët fituan rastin pas 10 vitesh, kompania tha se nuk do të mund t’i paguanin. Kështu që gjykata i dha leje punëtorit — i cili kishte humbur këmbën — të shkonte t’i merrte makineritë e kompanisë dhe t’i shiste ato. Për t’i fituar paratë. Është qesharake. Është problematike në shumë nivele. Po ashtu s’ka asnjë sindikatë që ndihmon punëtorët. S’gjeta asnjë të vetme.

“Rendi i ri” tingëllon gjithmonë si revolucion. Por duke parë luftën në Gaza — e quajmë luftë, por në fakt është shtypje — dhe duke parë se çka po ndodh në Ukrainë… kemi pasur kaq shumë revolucione, kemi pasur rende të reja, por a është kjo krejt çka mund të bënim? A është ky niveli më i mirë i njerëzimit? S’kam shumë shpresë në këtë drejtim. Por prapë, s’mund të ekzistoj pa shpresë. Dhe kështu përpiqem ta bëj atë që mundem dhe ta bëj me pasion dhe shpresë se gjërat tjera do të vijnë. Por mendoj se kjo nënkupton se sistemet e reja duhet ta shkatërrojnë këtë botë shtypëse kapitaliste që kemi krijuar, e cila në fillim dukej shumë shpresëdhënëse.

Norika Sefa

Regjisore e “Si e verdhë e sëmurë”

Jam regjisore, shkrimtare, producente dhe, shumicën e kohës, montazhere. Filmat e mi i bëj vetë, sepse janë përzierje mes dokumentarit dhe trillimit, ndaj më pëlqen të përfshihem në të gjitha fazat. Filmi im i parë i metrazhit të gjatë, “Në kërkim të Venerës” më ka ndërtuar shumë më shumë se filmat e mi të shkurtër të mëparshëm. Tash e kam filmin e shkurtër “Si e verdhë e sëmurë”. Shumë njerëzve iu duk pak e çuditshme që krijova një film të shkurtër pas një filmi artistik. Por mendova se ishte shumë e rëndësishme — historia duhet të tregohet.

Jam lindur në Kosovë. Kam jetuar në Danimarkë dhe pastaj në Pragë për një kohë të gjatë. Kam bërë filma në shumë vende, por do të doja të prodhoja më shumë filma në Kosovë. Do të doja t’i kuptoja nuancat e saj. Nuk ka vend ku i kuptoj njerëzit si në Kosovë. Është një vend ku mund t’i ndryshosh me të vërtetë narrativat sepse vetë vendi po kalon shumë tranzicione. Është shumë interesante t’i kushtosh vëmendje mënyrës se si njerëzit mendojnë për veten. Sjell shumë pyetje dhe më bën kureshtare.

Në familjen time gjithmonë kemi pasur një aparat fotografik 60 milimetrash. Shumë pamje nga “Si e verdhë e sëmurë” janë shkrepur me këtë aparat fotografik. Kam jetuar në një familje shumë të madhe dhe ishte shumë e habitshme që të gjithë jetonim në një botë, sepse historitë dhe emocionet tona binin në kundërshti me njëra-tjetrën. Kur e kisha këtë aparat me vete, e kuptova se sa e lehtë është t’i emërtosh gjërat, sepse në familje nuk ka ligj. Në shoqëri ka. Me këtë aparat në duar, shtrova pyetje. Mendova, pra, në të vërtetë realiteti është konstrukt, njësoj si filmbërja. E ndërton historinë për dikë, por është konstrukt. Pra, në vend që t’i njihja personazhet, isha shumë më kureshtare ta shihja atë që ne nuk e kuptojmë rreth tyre. Mendoj se kjo ndikoi në mënyrën time vëzhguese të filmbërjes. Gjithmonë ndjek një disponim, një ndjesi, më shumë se sa historitë.

Rrëfimet janë shumë kufizuese. Kam vështirësi me to. Njëra nga ndikimet e mia më të mëdha, është gjyshja ime dhe rrëfimi i saj gojor — çka thotë ajo për veten. Në jetë sot ekziston nevoja qenësore për t’i përkufizuar gjërat — ky synim, është shumë komercial. Pastaj bëjmë joga dhe meditojmë për ta gjetur veten. Shumë njerëz jetojnë në përsëritje, në lëvizje. Kështu që unë përpiqem ta kap këtë në film.

Të gjithë ne e rishpikim realitetin tonë. Themi se ky është realiteti im. Por në një familje të madhe, realiteti i secilit është shumë i ndryshëm. Në vend që ta ndjek një rrëfim, për mua është shumë më mirë ta kuptoj gjendjen shpirtërore të gjërave. Për filmin tim të parë artistik “Në kërkim të Venerës”, e dija se kërkoja një vajzë që rritej në një qytet të vogël në Kosovë. Zbulova se, për shumicën prej nesh, të rriteshe do të thoshte të ishe kaq instinktiv, kaq kafshëror. Duhet ta kuptonim territorin tonë. Shtëpia ishte e sigurt, por jashtë kishte argëtim. Pra, ishte gjithë kjo kundërthënie. 

Jam shumë e përqendruar te trupat. Edhe në “Si e verdhë e sëmurë” është e njëjta gjë. I kisha këto pamje familjare në duar për një kohë të gjatë. Doja t’i zbërtheja për t’i parë këto personazhe, jo si njerëz që i njoh, por si trupa që përpiqen të shkojnë mirë me njëri-tjetrin, si lëvizje. Ligji trupor dhe ligji shoqëror janë të ndryshëm. Për të qenë shoqëror, duhet ta përvetësosh një qëndrim dhe ta rregullosh mënyrën tënde të të folurit. Por kur je vetëm… askush s’e di. Askush nuk i do dëshirat më të thella! Nuk jemi aq të çmendur sa t’ia tregojmë njëri-tjetrit edhe fantazitë tona më të marra! Pra, si ta besojmë se i njohim të tjerët? 

Mendoj se “Si e verdhë e sëmurë” e prek këtë pjesë. Përqendrohem në historinë e gruas — është kushërira ime, sigurisht, e di historinë e saj. Por që nga fillimi ka një kundërthënie në fjalën histori — nëse thua “o, mos ma trego atë histori”, nënkupton “mos ma trego atë marrëzi”. Por atëherë, kur dikush ua kërkon ta tregosh “historinë e vërtetë”, që do të thotë, të vërtetën. Është shumë interesante.

E kisha një xhirim dhe shumica e njerëzve në të vdiqën në luftë dhe shumë të tjerë janë çmendur. Ishte kjo lloj çmendurie në disa nga personazhet për të cilët isha shumë kureshtare. A mund ta dimë se çka do të bëhet një person? Doja që ky personazh të shihej nga të tjerët dhe ta shihja se çka thonë të tjerët për të — secili ka historinë e vet. Por e di se çka ndodhi me të në fund. Filmi ka të bëjë me frikën se mos ndodh diçka e keqe, e cila ishte shumë personale për mua. Është kjo frikë në personazh — ajo është shumë e lumtur dhe shumë e frikësuar se diçka do ta prishë këtë lumturi. Sepse e di që kurrë nuk zgjat. Lumturia nuk zgjat shumë. Gjithmonë del diçka që e prish atë.

Mendoj se filmi im ka të bëjë me braktisjen e kuptimit — të qëndrosh pranë instinktit. E ndjek me të vërtetë këtë në të gjithë filmat e mi. Personazhet shpesh nuk arrijnë ta kuptojnë, ta kenë një filozofi, të kapen pas diçkaje. Në këto raste është shumë e lehtë të manipulohesh — veçanërisht emocionalisht — dhe të ushtrosh pushtet mbi të tjerët. Mendoj se kjo është shumë e pranishme në shoqërinë tonë. Duhet ta kuptosh veten, në mënyrë që t’i kuptosh kufijtë e pushtetit tënd mbi të tjerët. Pushtetinuk është gjithmonë rrezik. Ekziston edhe në dashuri, në atë se sa shumë i kushtohesh tjetrit. Në këtë rast, “Si e verdhë e sëmurë” ka të bëjë me braktisjen nga një filozofi, nga një kuptim që po ndryshon shumë shpejt. Në njërin nga festivalet e filmit, iu bë filmit tim një përshkrim, diçka si “një vajzë shndërrohet në grua, pa pasur mundësi të rritet, sepse jeta ndodh shumë më shpejt”. Dhe është e vërtetë. Mendoj se braktisesh, ndonjëherë, nga një trajektore.

E lejoj që procesi im i filmbërjes të jetë shumë organik. Punoj me persona që s’janë aktorë/e. Gjyshja, nëna ime, tezja janë shpesh pjesë e filmave të mi, sepse më pëlqejnë fytyrat që i njoh mirë. E di saktësisht se çka do të thotë për mua. Mendoj se ata më thonë “Si e verdhë e sëmurë” është trillim, por është po ashtu dokumentar. Është ky rrëfim, kjo histori, kjo histori që xhirimi mbart brenda vetes. E dimë shumë mirë, sepse prek luftën dhe vitet e ’90-a e kështu me radhë. Por nëse e zbërthen atë dhe e krijon në formë të re — nëse e sheh nga një pikëpamje që nuk të duhet t’i arsyetosh ngjarjet, por qeniet njerëzore, mendoj se kjo sjell një rend të ri, në mënyrën se si e trajtojmë historinë. Duhet të bëjmë më shumë sesa të flasim për historinë. Duhet disi ta kthejmë atë dhe të shtrojmë pyetje.

Si na tregon filmbërja se çka është e vërtetë, kur është një konstrukt? E ndërtojmë duke u bazuar në atë që e dimë se njerëzit do ta kuptojnë. Kështu që mendoj se për mua, rendi i ri është diçka — duhet ta ndalojmë dhe ta bëjmë sërish këtë përdorim mekanik të të kuptuarit, sepse nxiton nga një gjë në tjetrën. Nëse ndalemi pak dhe mendojmë: “Pse i kemi marrë krejt këto gjëra si të sigurta? Pse nuk i vëzhgojmë në një mënyrë tjetër? Dhe si të arrijmë aty?” Mendoj se kjo është arsyeja pse e bëra këtë film të shkurtër, pas filmit tim të parë trillim. U ndërtua duke përdorur një gjuhë që ne të gjithë e ndajmë. Por atëherë është një konstrukt. Nuk është i vërtetë. Pra, çka është ky konstrukt dhe posaçërisht si mund ta çojmë pak më tutje në gjuhën e filmit? Ky, për mua, është rendi i ri.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Bisedat u zhvilluan në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: K2.0

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.