Në botën paramoderne, kur autoriteti suprem që përcaktonte çfarë është “e (pa)moralshme” ishte Zoti, respektivisht ndërmjetësuesja e tij në tokë feja, morali kishte shtrirje të ngushtë. Jeta e njeriut në sferën sociale e profesionale ishte pak a shumë e parapërcaktuar. Nëse ishe bija e një bujku, me gjasë do ta harxhoje jetën në ara. Nëse ishe bir aristokrati, aristokrat do të ishe edhe vetë. 

Prandaj, edhe morali prekte kryesisht raportin që njeriu kishte me trupin e tij, dhe eventualisht, me njerëzit që e rrethonin. Sipas sistemit moral paramodern — i cili karakterizohej nga konkretësia — njeriu shtyhej të kujdesej për ta ruajtur dëlirësinë, virgjërinë, besimin te Zoti, të respektojë familjen, të mos vjedhë…

Në epokën moderne, shkenca filloi të minojë autoritetin e fesë. Shpikja e shtypshkronjës, lindja e nacionalizmit, krijimi i shteteve-kombe dhe standardizimi i gjuhëve kombëtare ishin vetëm disa nga elementet që i dhanë formë kësaj epoke. Krahas me zhvillimet e tjera, herë duke iu paraprirë e herë si pasojë e tyre, edhe morali pësoi transformime duke e rritur vëllimin e e çështjeve të marra në konsideratë etike nga njerëzit. 

Kështu, shteti mori në dorë detyrën e edukimit të qytetarit. Shkolla moderne u kthye në një “fabrikë” ku “krijohet” njeriu, në atë format që të jetë element i tretshëm brenda kolektivitetit. Pastaj botimi i gazetave e librave në gjuhët lokale prodhoi një sferë publike e cila u përfshi brenda të konceptuarit moral. 

Thënë më qartë, edhe sjellja kundrejt publikes filloi të sanksionohet nga normat morale. Morali modern — që tashmë inkorporonte edhe dimensionin abstrakt — mbulonte jo vetëm marrëdhëniet me individin, por edhe me publiken. Turp ishte edhe të tradhtoje vendin, të dëmtoje pronën publike, të korruptoheshe apo të mos respektoje ligjin.

E në ditët e sotme, shumë filozofë besojnë se tashmë po jetojmë në periudhën postmoderne. Postmodernizmi insiston në pamundësinë e sistemeve të mëdha filozofike për të shpjeguar botën, ndërkohë që lentat me të cilat perceptohet moralisht janë sofistikuar edhe më tej, duke mundësuar të shohim përtej çështjeve që prekin vetëm qytetërimin tonë. 

Diskriminimi, racizmi, eksploatimi, dhuna e të tjera vazhdojnë të jenë të pranishme, por njerëzit kanë ndjeshmëri morale ndaj tyre, madje edhe kur këto ndodhin jashtë kufijve të vendit të tyre. Sigurisht që mund të ketë, dhe ka, njerëz që i mbështesin krimet ndaj civilëve sirianë apo racizmin ndaj qytetarëve me ngjyrë në ShBA, por të mbash qëndrime të tilla është diçka për të cilën nuk duartrokitesh. Pra, disa shoqëri kanë arritur ta globalizojnë të konceptuarit moral. 

Morali postmodern pranon barasvlefshmërinë e kulturave të ndryshme. Pra, postmodernizmi nuk njeh ndonjë autoritet moral përmes të cilit do të vlerësoheshin sjelljet. Nuk është më feja, as ideja e progresit të supozuar linear, ajo që na dikton se si duhet të veprojmë.  Është individi, si “masa e çdo gjëje”, ai ose ajo që vendos për vlerat që do të çmojë, rrugët që do të ndjekë apo sistemin që do ta përqafojë. Nga individi pritet vetëm t’ua njohë edhe të tjerëve të drejtën për ta bërë të njëjtën gjë. 

Sigurisht, dikush mund të marrë fenë si pikë referimi (dhe kjo nuk e bën paramodern), por atij nuk i lejohet t’ua imponojë atë të tjerëve (kjo e bën postmodern). Duhet të respektosh jo vetëm individin konkret, por edhe botëkuptimin e tij moral, proklamon morali postmodern. 

Morali i njeriut postmodern nuk është i kufizuar vetëm te trupi i vet, te familja apo kombi, por ai turpërohet dhe shqetësohet, ose së paku ka qëndrim (emocionalisht dhe moralisht të ngarkuar) edhe kundrejt pjesës tjetër të botës. Pra, ndjenja morale përgjatë historisë ka shpalosur fokusin nga marrëdhënia me Tjetrin konkret — me T të madhe — te raporti edhe me tjetrin apo të tjerët — me t të vogël — që mund të mos i njohë personalisht, por me të cilët formon një komunitet të imagjinuar.

Sigurisht, periudhat e e përmendura si sisteme morale nuk ekzistojnë si realitete të qarta, të ngurta e me kufij të dallueshëm kohorë dhe hapësinorë që e përjashtojnë njëra-tjetrën kategorikisht. Më tepër janë etiketa që i janë vendosur një grupi të karakteristikave që përbëjnë një sistem të gjerë të të konceptuarit moral. Pra këto periudha janë fluide, si vertikalisht (nëpër histori), ashtu edhe horizontalisht (nëpër shoqëri të ndryshme). 

Jo të gjitha shoqëritë sot gjenden në fazën e moralit postmodern, dhe jo secila shoqëri bie saktësisht në një kategori duke qenë e huaj për të tjerat. Pothuaj gjithmonë ka zgjatime, mbivendosje, shtrirje ndërsistemore për shkak të heterogjenitetit që ekziston brenda shoqërive, zhvillimeve të shpejta, ndikimit të madh të teknologjisë, mediave, migrimit, etj. Fundja, vetë morali është proces emotivo-kognitiv, e jo kategori. Megjithatë, “për çka t‘vjen marre” duket të jetë orientues i përshtatshëm.

Normat morale në shoqërinë kosovare

Moralisht, shoqëria kosovare është në fazën paramoderne. Vendi ka themeluar institucione moderne — njerëzit kanë qasje në teknologji, kontaktet me botën janë shtuar — sidoqoftë mënyra e të menduarit që dominon diskursin privat e shpeshherë edhe atë publik është fisnore, parapolitike dhe, deri diku, edhe parashkencore. Kosovarët kanë një ndjenjë shumë të ngushtë morale e cila për më tepër është edhe skajshmërisht konkrete. 

Tisi moral i kosovarëve mbulon vetëm marrëdhëniet me njeriun konkret. Subjekte jopersonale, të tilla si institucioni, prona shtetërore, interesi publik, ambienti, nuk zënë vend në të rezonuarit moral. Nuk e kemi “marren” që rregullon raportin e individit me publiken. Kosovarët nuk kanë arritur ta publikësojnë moralin, as ta abstragojnë. 

Mungon morali i pakonjuguar, do të thotë “për çka t’vjen marre” gjithmonë e kërkon subjektin personal: marre kundrejt kujt?! Nëse ky subjekt nuk ekziston në mënyrë konkrete, nuk ekzistojnë as ndjenja morale që aktivizohen si frenues apo nxitës të sjelljes. 

Për shembull, është turp të vjedhësh fqinjin por jo të keqpërdorësh paranë publike. Nuk bën të hedhësh mbeturina në oborrin e dikujt, por mund ta bësh këtë fare lehtë në tokën e askujt (të shtetit). Të refuzosh kërkesën e mikut që të vjen në shtëpi është e pafalshme, ndërsa të japësh votën për një çështje që do të ndikojë negativisht në interesat e shtetit është diçka për të cilën semafori moral nuk punon. 

Konsiderohet e pazakontë, deri edhe e turpshme, që dikush me pushtet ta lërë një familjar të vetin pa punë, ose në një punë “të padenjë” që paguhet keq. Nepotizmi në Kosovë nuk është fenomen i izoluar për të cilin njerëzit turpërohen apo i cili luftohet. Përkundrazi, është kulturë që mirëmbahet nga familja e shoqëria dhe për të cilin njerëzit ndihen krenarë. 

“E kam njeriun tim aty”, është frazë që plasohet shpesh me plot krenari. Me mburrje flasin edhe ata që iu kanë ndihmuar “të vetëve” duke i rehatuar nëpër institucione publike. Jo thjesht publikja është kthyer në funksion të privates, por edhe merr formën e përforcuesit moral.

Shoqëria jo vetëm i amniston ata që e përdorin pozitën publike për interesa personale, por edhe i nxit me anë të përforcimit pozitiv (imazhi i të suksesshmit, fama, lavdërimet). Dëmi ndaj publikes mbetet i pafaturuar dhe nuk përfshihet në listën e tipareve dhe sjelljeve me të cilat njerëzit ndërtojnë profilin moral të dikujt. 

Ky mentalitet haset dendur që nga institucionet kryesore të shtetit e deri te kompanitë publike të pastrimit. Shembulli më eklatant u dha drejtpërdrejt në televizion më 3 qershor 2020, kur Haxhi Shala, një ligjvënës nga radhët e NISMA-s (tashmë i dalë në Aleancën për Ardhmërinë e Kosovës), tha në parlament se do të votonte Qeverinë e Avdullah Hotit, në kundërshtim me deklaratat e tij të mëhershme. 

“Unë para dy ditëve kam deklaruar se nuk do ta votoj Qeverinë Hoti…, por mbrëmë, në vizitën që e kam pasur në familjen time, të Presidentit dhe të ish-kryeministrit Haradinaj, kam ndërruar mendjen dhe vota ime do të jetë pro, vota ime do të jetë për këta dy persona, pro Qeverisë Hoti”, tha Shala krejt natyrshëm.

Ditë më pas, i njëjti potencoi në një studio televizive se ka miqësi të vjetër me Presidentin Hashim Thaçi dhe kryetarin e AAK-së, Ramush Haradinajn, prandaj nuk mund të kthente mbrapsht kërkesën e tyre për të votuar qeverinë. “I kam të dy miq, bashkëluftëtarë. Edhe djalin me ma lypë nuk mundem me iu thanë jo”, saktësoi ai.

Pra, deputeti nuk është (më) përfaqësues i popullit, siç do të duhej të ishte, por “zot” i votës së tij, me të cilën mund të bëjë tyxharllëk, ta falë në “altarin’’ e jaranisë apo ta flakë në koshin e inateve personale. Votuesit që ia kanë dhënë mandatin nuk kanë vend në këtë ekuacion — ata as përmenden, as merren parasysh. Ligjvënësi e ka shkëputur veten nga pasojat e veprimeve të tij. 

Nuk mund të thuhet se thjesht ai nuk ndihet përgjegjës kundrejt publikes, por se publikja nuk ekziston fare si çështje që meriton të shoshitet në sitën e tij morale, nuk kapet nga shqisat e “perceptimit moral”. Pra, nuk ekziston kurrfarë “marre” në raport me institucionin; “marre” është “me e kthye mikun duarthatë, mos me i përfillë traditat familjare”. Është viti 2020, shekulli i 21-të, ndërsa deputeti i Kuvendit të Kosovës përmend adetet familjare për të përligjur votimin e një qeverie (sipas tij të dëmshme) që do të drejtojë vendin. 

Ndarja e odës nga shteti 

Kriza jonë nuk është vetëm krizë idesh, thotë Giovanni Sartori në librin e tij Ç‘është Demokracia, por edhe krizë idealesh. Dhe ndonëse mund të duket kundërintuitive, idealet nuk rrjedhin nga idetë, madje shpesh u paraprijnë atyre; kështu, ideja është përpjekje mendore për të skicuar rrugët e përmbushjes së idealit. 

Në analizë të fundit, siç thotë edhe Sartori, kriza e idealeve është krizë morale. Pas luftës kosovarët nuk kanë arritur të lindin ideale kolektive, gjë që ka çuar në atomizimin e shoqërisë. Kur Kosova ishte e okupuar, ideali kolektiv ishte çlirimi, dhe veprimet që shkonin në funksion të tij cilësoheshin të moralshme, ndërsa të pamoralshme vlerësoheshin angazhimet që ishin në kundërshtim me idenë e lirisë kombëtare. 

Kur analizohen komunitetet, del se morali publik derivon dhe përligjet nga idealet. Shoqëria pa ideale e ka të zorshme të ngrejë një “kushtetutë morale” mbi bazën e së cilës do të gjykoheshin sjelljet kundrejt publikes. Në shoqërinë tonë, përpjekjet për zgjidhje kolektive i kanë lënë vendin aksionit për të gjetur zgjidhje individuale apo familjare — disa nga simptomat e kësaj janë migrimi enorm, copëzimi social dhe mosmarrëveshjet politike.

Në Kosovë, familja mbetet nyja rreth të cilës organizohet gati i gjithë funksionimi i shoqërisë. Korrupsioni dhe sidomos nepotizmi janë pasoja të këtij organizimi. Politika, morali dhe deri diku edhe dija nuk i shpëtojnë forcës tërheqëse të magnetit familje. Gjatë fushatave elektorale, odat e kosovarëve kthehen në vendtubime elektorale, një simbolikë që dëshmon për simbiozën e familjes me (para)politikën. 

Ndryshe nga bota perëndimore, ku përmes një procesi të vështirë e kompleks kisha u nda nga shteti dhe u largua deri diku nga çështjet publike, për kosovarët feja kurrë nuk përbënte boshtin e organizimit të jetës. Jo se nuk kishte rëndësi, por mënyra se si funksiononin shqiptarët më shumë ndikohej nga traditat familjare e fisnore. Për shembull, megjithëse feja myslimane sipas Kuranit nuk e ndalon martesën ndërmjet kushërinjve, në kodin zakonor të shqiptarëve lidhje të tilla as nuk merreshin në konsideratë. 

Derisa feja krijon një rrjet të lidhjeve sociale pa ngarkesë biologjike, pra duke prodhuar bashkësinë fetare, të shtrirë horizontalisht, familja tradicionalisht ishte thellësisht kategori arkaike, organike, me shtrirje vertikale. 

Te shqiptarët feja historikisht përthithet nga familja si dhe vihet në funksion të saj. Kjo mbase edhe për faktin se gjatë sundimit pesëshekullor osman, feja myslimane lidhej direkt me privilegje: taksa më të lehta, mundësi më të mira për karrierë. Gjatë kohës së sundimit osman, dimensioni social i fesë u gërrye nga interesi (privilegjet) dhe kështu “u nënshtrua” nga familja/tradita, duke mos arritur të ngjizë dhe të mpleksë atë “NE-në” si një prototip paramodern i publikes moderne. 

Pra, funksionin që në Perëndim e kishte feja, te shqiptarët e kryen familja, si në shtrimin e bazës morale ashtu edhe në vënien e tutelës mbi mekanizmat e (pu)shtetit. Por, derisa shoqëritë perëndimore kanë bërë përparime në largimin e fesë nga institucionet shtetërore duke prodhuar publiken, kosovarët nuk kanë arritur ta bëjnë këtë me familjen. 

Prandaj, publikja si koncept në rastin më të mirë ekziston turbullt, e në më të keqin shërben vetëm si vello kamufluese e interesave familjare. Në Kosovë publikja na shfaqet kryesisht në formën e institucioneve të kopjuara nga vendet perëndimore, por jo si hapësirë e përbashkët ku njerëzit marrin pjesë aktivisht, derdhin vetet morale dhe e ndiejnë si pjesë të tyren. Pra, publikja nuk është subjekt i “së drejtës morale” të kosovarëve. 

Për ta krijuar një shtet të qytetarëve, ndarja e familjes nga shteti është e domosdoshme. Jo se kjo është e mirë (a e keqe) në vetvete, por bërja vend publikes në universin moral është kusht sin que non për të ndërtuar institucione që punojnë në përputhje me atë për të cilën janë thirrur.

Njëjtë sikur që feja në Perëndim vazhdon të ketë rëndësi në jetët e njerëzve, edhe familja në Kosovë nuk ka pse të shpërbëhet, as të humbë domethënien, as të reshtë së kultivuari kujdesin e dashurinë midis anëtarëve. Thjesht duhet të dëbohet nga institucionet shtetërore dhe të kthehet te privatja. Pra nevojitet çkapja e publikes nga familja — defamiljarizimi — si mjet, nëse shteti i mirëqenies është qëllim. 

Imazhi i ballinës: Arrita Katona / K2.0.