Ishte një mbrëmje e zakontë pranverore, një prej atyre që humbasin në rutinën e përditshme — një baba, Samir Karahoda, po e çonte djalin e tij, Mironin, në shtëpi pas stërvitjes së basketbollit. Karahoda e kujton me qartësi. Ishte 22 prilli i këtij viti. Në ora 21:05, telefoni i tij vibroi. Sapo e pa ekranin, e njohu prefiksin francez.

– “Çka është ky numër?” pyeti Mironi nga ulësja e pasagjerit.

– “Na paskan zgjedhë në Kanë”, u përgjigj Karahoda.

Nga ana tjetër e linjës, i treguan se projekti i tij më i fundit, “Rrugës”, ishte përzgjedhur për premierë në Festivalin e Filmit në Kanë, duke garuar kështu për çmimin kryesor, Palmën e Artë për Film të Shkurtër. 

Për shumë regjisorë në botë, një moment i tillë sigurisht do të ishte unik, prej atyre që ndodhin veç një herë në jetë. Por për Karahodën, kjo ishte hera e dytë. Para tri vitesh, në 2021, ai kishte marrë një telefonatë të ngjashme, kur filmi i tij i shkurtër “Pa vend”, ishte përzgjedhur për premierë në Kanë. 

Por kjo herë me “Rrugës” ishte ndryshe. Ky film ishte më personali që Karahoda kishte realizuar deri atëherë — aq personal ishte sa në Festivalin e Torontos, që u mbajt në shtator 2024, filmin e quajtën gjysmë-autobiografik. 

Në qendër të këtij filmi është Mironi sepse vetë ideja për filmin lindi nga një bisedë që Karahoda kishte pasur me të. Mironi, 13-vjeçar, kishte shprehur bindjen — një ndjenjë që e ndante me disa bashkëmoshatarë — se Kosova nuk ishte vend për të ndërtuar një të ardhme. 

Kjo bisedë shpaloset edhe në filmin “Rrugës”, ku Mironi luan veten, ndërsa rolin e babait e interpreton aktori kosovar, Ylber Mehmeti. Filmi ndjek të dy në një udhëtim për në aeroport për të marrë një dhuratë që i ishte dërguar Mironit nga jashtë. Gjatë rrugës, ata ndalojnë për të marrë një shpërblim, që babai e kishte fituar në një festival filmi dhe që kishte mbërritur me postë në doganën e Kosovës. 

Një punonjëse e doganës e përgëzon babanë në film, duke thënë se e njeh atë dhe se si edhe presidentja e Kosovës kishte shkruar për suksesin e tij. Por, pak çaste më vonë ajo i tregon se nëse dëshiron ta marrë shpërblimin, duhet të paguajë një tarifë prej gati 200 eurosh, që përfshin postën, kohën e qëndrimit në postë dhe doganën. 

E gjithë kjo ndodhi njëmend. Teksa shkonin në aeroport, në vitin 2022, Karahoda kishte bërë një ndalesë të ngjashme për të marrë çmimin e një festivali tjetër të njohur të filmit, Sundance për filmin “Pa vend”. Edhe urimet nga presidentja kishin ndodhur në të vërtetë, e si ajo, edhe ministri i kulturës e përfaqësues të tjerë politikë, i kishin kushtuar postime suksesit të Karahodës. Edhe në doganë, njëmend i kërkuan të paguajë

“Paramendo m’i ndalë sportistat me medalje në qafë kur kthehen prej garash në aeroport, me i pyet ‘a mundesh me pagu’”, thotë Karahoda.

Në ekran, ashtu si në jetë, ata përballen me burokraci të pafundme dhe ekzistencialisht frustruese, të tilla që të bëjnë të ndihesh sikur asgjë nuk ndryshon kurrë. Kjo ndjenjë e zhgënjimit të thellë e udhëheq punën e Karahodës, punë që fillin e ka tri dekada më parë. 

Vendosmërisht vendor

Historia e Karahodës me filmin, në fakt filloi me fotografinë. Pika e kthesës në këtë rrugëtim ishte në vitin 1992, gjatë një prej periudhave më të vështira të jetës së tij, kur ishte 15 vjeç. 

Nëna e tij ishte rëndë e sëmurë dhe çdo moment ishte i mbushur me pritjen e ankthshme të vdekjes së saj. Për ta shpërqendruar nga pesha e kësaj pritjeje, halla e tij e nxiste të kalonte kohë në dyqanin e fotografisë të djemve të saj.

Nëna i vdiq disa ditë më vonë, por Karahoda vazhdoi të kthehej në dyqanin e fotografisë, ku filloi edhe të punonte. Fotografia nuk ishte e re për të. Në tubimet familjare dhe në shkollë, ai gjithnjë qëndronte pas aparatit duke kapur e dokumentuar kujtimet. E dinte që aparati nuk ishte thjesht një hobi. 

Fotografia: Majlinda Hoxha / K2.0

Përveç fotografisë, që nga fëmijëria ëndërronte që një ditë të xhironte filma. Ndryshe nga shumë të rinj e të reja që shpresojnë të ndërtojnë karrierë në film, Karahoda nuk u rrit duke parë filma klasikë, duke lexuar për regjisorë apo duke shkuar në kinema. Përkundrazi, ditët e tij ishin të mbushura me punë: fotografonte dasma dhe merrte çfarëdo pune tjetër që i paraqitej. Qëllim e kishte të fitonte para për të ndihmuar familjen dhe për të kursyer për ëndrrën e tij për ta studiuar fotografinë. Në atë kohë, edhe kinemaja vendore nuk i ofronte shumë frymëzim.

“Asnjëherë nuk kam pasur një regjisor apo fotograf që të më frymëzonte”, thotë ai. “Asnjëherë nuk më ka ardhur të them ‘Dua të bëj filma si ky person’. Në Kosovë, nuk kishim idhuj të tillë. Nuk kishim një [Ingmar] Bergman si Suedia, një [Robert] Bresson si Franca apo një [Abbas] Kiarostami si Irani. Nuk kishte ndonjë që të shërbente si model”.

I lodhur nga ky kontekst jofrymëzues, ku rutina e përditshme ishte plot fotografi dasmash e portrete pasaportash, ai ndjeu një dëshirë për të kërkuar diçka më kuptimplotë — një mënyrë për të eksploruar fotografinë si një formë arti dhe për t’u afruar me filmin. 

Zgjedhja për të studiuar në Stamboll ishte praktike — ai fliste turqisht, një trashëgimi nga rritja në Prizren dhe Stambolli ishte më i përballueshëm dhe i qasshëm se shumë qytete të Evropës perëndimore. Stambolli, kështu, mbushi për Karahodën plot boshllëqe, jo vetëm si përvojë akademike. 

“E kam marrë edhe shkollën e jetës”, thotë ai për Stambollin.

Pas disa vitesh në Stamboll, në vitin 2003 u kthye në Prizren, ku iu bashkua Festivalit Ndërkombëtar të Filmit Dokumentar dhe të Shkurtër — Dokufest. Asokohe, Dokufesti sapo kishte nisur udhën për t’u bërë prej festivaleve kryesore të filmit në Kosovë dhe një nga më të respektuarit në mbarë Evropën. Kështu, nisi të angazhohej në botën e filmit. 

Në vitin 2003 punoi si fotograf në filmin “Kukumi” të regjisorit Isa Qosja, një përvojë që, së bashku me përfshirjen e tij në Dokufest, ia thelloi më tej kureshtjen për filmin. Ai filloi të kontribuonte në projekte më të vogla si xhirues dhe kinematograf — dokumentarë dhe filma të shkurtër për regjisorë të tjerë. 

Por, në këtë kohë, dalëngadalë Karahoda nisi të tërhiqej prej kësaj forme të angazhimit dhe t’i bënte filmat e vet. Çka e tërhoqi mbrapa nuk ishte thjesht ambicia krijuese. Ai nuk mund ta shpërfillte mënyrën se si, në sytë e tij, komuniteti i filmit në Kosovë shpesh anashkalonte talentet e punonjësit vendas, duke preferuar ekipet ndërkombëtare.

“E kuptova që nuk kishte shumë njerëz që më besonin se mund të xhiroja filma. Zakonisht më ftonin vetëm kur nuk kishin buxhet. Dhe kur kishin buxhet, ftonin të huajt. Kështu, vendosa të filloja të bëja filma vetë, të paktën të xhiroja filmat e mi”, thotë ai. “Më duket se ka qenë një vendim i mirë”.

E përhimta, si zhgënjim, e edhe si revoltë 

Filmat e Karahodës janë thellësisht personalë, shpesh të frymëzuar nga jeta e tij dhe tapeti i ndërlikuar i botës që e rrethon. Personazhet në filmat e tij janë zakonisht njerëz që ai i njeh mirë — njerëz që shpesh luajnë vetveten dhe sjellin përvojat e tyre të jetës në ekran. Kjo qasje e veçantë u jep filmave të Karahodës një format doku-fiksion, duke ndërthur elemente të fiksionit dhe dokumentarit. Ky format spikat veçanërisht në dy filmat e tij të parë  “Në mes” dhe “Pa vend”.

Në “Pa vend”, për shembull, personazhet nuk luhen nga aktorë profesionistë, por nga vetë njerëzit për të cilët filmi është — lojëtarët profesionistë të ping-pongut. Ky element e bën filmin  njëkohësisht edhe film fiksion edhe një dokumentar.

Tutje, filmi i tij debutues “Në mes”, i vitit 2019, u lind si zgjatim i një projekti fotografik që Karahoda e kishte realizuar gjatë studimeve të tij. Projekti kishte në fokus shtëpitë identike, kryesisht të vëllezërve — meqenëse në Kosovë prona iu ndahet kryesisht djemve — të ndara simetrikisht dhe të ndërtuara zakonisht nga babai si simbol i ndarjes së barabartë të pronës dhe ruatjes së harmonisë brenda familjes. 

Karahoda u frymëzua nga bisedat rreth mosmarrëveshjeve mbi pronësinë nëpër familjet që ai i njihte, një histori universale, por njëkohësisht thellësisht kosovare, që tregon se si shtëpia dhe toka mund të përçajnë edhe marrëdhëniet më të afërta. Kjo ide e simetrisë vizuale në kuadrin e filmit është kthyer në një element të dallueshëm në të gjithë krijimtarinë e Karahodës.

“Simetria ëshë bërë identitet në mënyrën time të rrëfimit dhe më vjen mirë që e kam gjetë si formë. Mendoj që e rrit absurditetin dhe ironinë”, thotë ai.

Me këtë film debutues, Karahoda depërtoi menjëherë në skenën ndërkombëtare, duke garuar në kategorinë Berlinale Shorts në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Berlin, në vitin 2019. Megjithatë, ishte filmi i tij i dytë, “Pa vend” që e çoi edhe më tutje suksesin e tij, e edhe atë të kinematografisë kosovare në përgjithësi. 

“Pa vend” shfaq vendosmërinë e disa lojtarëve profesionistë të ping-pongut në Prizren, të cilët për 15 vite u detyruan të zhvendosnin tavolinën e tyre qindra herë nëpër vende të ndryshme, vetëm sa për t’u stërvitur. Kjo sepse atyre nuk u ishte siguruar një vend, një stacion për ta përparuar lojën e tyre. 

Filmat e Karahodës largohen nga struktura tradicionale e rrëfimit; nuk kanë një hyrje të rregullt, kulminacion apo përfundim të përcaktuar. Në vend të kësaj, narrativa zhvillohet ngadalë, përmes një katarze vizuale dhe fjalëve të zgjedhura me kujdes, të cilat mbartin peshën e një komenti social. Dialogu është i rrallë, por kur shfaqet, prek drejtpërdrejt thelbin e temave të mëdha, duke nxjerrë në pah betejat e përditshme shoqërore në vend. 

Skena hapëse e “Rrugës” është një shembull i qartë i kësaj qasjeje. Teksa babai shkon ta marrë të birin nga stërvitja e futbollit, para nisjes për në aeroport, një bashkëqytetar, xhirues i dasmave, i thotë: “Leji filmat, pashë Zotin! Nuk ka gjë prej kësaj pune; paratë janë tjetërkund”.

Për Karahodën, ky koment është i njohur. E ka dëgjuar shpesh, veçanërisht nga burra që fitonin mirë duke xhiruar dasma dhe herë pas here e ftonin edhe atë të punonte për ta. Për të, komenti i këtij burri është një përmbledhje e përsosur e nënvlerësimit ndaj artit dhe ndaj kujtdo që e merr seriozisht atë.

Skenari, që përfshin takimet si atë me xhiruesin e dasmave, shërben vetëm për orientim. Takime të tjera, dialogje dhe skena do të shtohen patjetër derisa filmi merr formë.

 “Në një vend si ky, ndodhin aq shumë gjëra derisa të mbarojë filmi”, thotë Karahoda.

Edhe gjatë “Rrugës” ndodhën shumë gjëra e filmi ndryshoi gjatë procesit të realizimit. Përballja me doganën nuk ishte në skenarin origjinal, por kur i ndodhi personalisht, Karahoda e përfshiu në film. Skena tjera fituan më shumë kuptim me kalimin e kohës. 

Për shembull, në një skenë, flamujt e Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës valojnë në sfond ndërsa në radion e veturës dëgjohet lajmi për intensifikimin e sulmeve hibride nga Serbia dhe Rusia. Nga momenti kur Karahoda realizoi filmin, lajmet me të ashtuquajturat “sulme hibride” janë bërë edhe më të zakonshme.

Pasi dëgjon lajmet, në film, Mironi pyet babanë:

– “A ka m’u bo prapë luftë a”?

– “Mos ta nin, pasha babën, se edhe naj ditë, nuk ka me metë kush këtu që me luftu”, përgjigjet babai.

– “Po nëse s’ka kush me luftu, a munden prapë me na pushtu a”? vazhdon Mironi.

– “S’ka kush, se edhe ata janë kah ikin”. 

Për Karahodën, retorika e luftës, bashkë me ato, që ai i quan “elemente autokratike” të udhëheqësve në rajon, po i shtyjnë të rinjtë drejt migrimit — një dëshirë që edhe i biri ia kishte shprehur.

Këtë dëshprim të heshtur të përditshmërisë, Karahoda e shpërfaq më së miri në filmat e tij, ku pamjet mbizotërohen nga tonet e zbehta dhe të përhimta, si korniza të zhytura në monotoninë e një realiteti të ftohtë. Heshtjet e qëllimshme të pesonazheve shërbejnë si një pasqyrë e ngritur përballë degradimit të heshtur të dinjitetit, që ai e percepton në mjedisin përreth. 

“Përhimtë, si ndjenjë si e shoh unë vendin tonë. E përhimta [pasqyron] atë mllefin, errësimin e botës, humbjen e shpresës për të ardhmen”, thotë ai. 

Si kundërpeshë ndaj këtij dëshpërimi, Karahoda e ka kthyer në mision që filmat e tij të jenë tërësisht kosovarë — prodhime të krijuara nga ekipe vendase dhe që në arenën ndërkombëtare prezantohen si produksione ekskluzivisht kosovare. Ai refuzoi financimet nga produksionet e huaja, edhe kur kjo nënkuptonte mbledhjen me vështirësi nga buxheti i Qendrës Kinematografike të Kosovës (QKK) dhe nga xhepi i tij personal. Bashkëprodhimet vijnë me kushte: ekipe të përziera dhe kompromise në sovranitetin artistik.

“Nëse do të pranoja bashkëfinancim nga jashtë, filmi nuk do të ishte plotësisht kosovar. Është fatkeqësi të thuash që respektohemi më shumë jashtë vendit”, thotë ai. “Qëllimi im nuk është të bëj filma për veten”.

Kjo shpërfillje, thotë ai, është diçka që e has kudo. Nuk është vetëm te mënyra se si regjisorët injorojnë talentin lokal; është edhe te mënyra se si politikanët trajtojnë artistët, si burokratët trajtojnë qytetarët dhe se si korrupsioni depërton gjithkund, duke shkatërruar gjithçka që i del përpara.

“Është një sistem i korruptuar, që korrupton njerëzit”, thotë ai. “Nuk ndihesh më si banor i këtij vendi. Nuk je person. Je thjesht diçka për t’u shfrytëzuar. Prandaj të jetosh këtu është një sakrificë, kur ke një botë me një milion mundësi”.

Karahoda dhe ekipi i tij kanë treguar se mund të krijojnë gjithçka nga këtu, pavarësisht sa i vogël, i parëndësishëm apo i panjohur mund të duket ky vend. Por pastaj ai ndez televizorin, ose del nga shtëpia. Realiteti i shpaloset para syve.

“Më lodh ajri i ndotur, papërgjegjësia, ai momenti kur del nga shtëpia dhe fillon acidi”, thotë ai. “Të drejtat elementare nuk ekzistojnë — tre ditë pa ujë kemi qenë dhe rendi nuk funksionon askund. Gjërat e këqija më frymëzojnë, por më mirë të mos ekzistonin fare dhe të mos bëja filma për to”. 

Imazhi i ballinës: Majlinda Hoxha / K2.0.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.