Në qendër të sheshit të lagjes “Kombinati” në Tiranë, rri një bazë prej betoni ku ishte më parë një statujë e Josef Stalinit, udhëheqësit të ish-Bashkimit Sovjetik. Tashmë e rrëzuar dhe e hequr që aty, statuja ka lënë bazën të vetmuar, disi si të zhveshur. Anash bazës rri ende një yll i kuq i komunizmit. Ndoshta ata që nuk e hoqën yllin donin ta linin si shenjë të fitores së tyre, si për të treguar mbi kë ngadhënjyen.

Parku përreth statujës është i pushtuar nga qentë endacakë, që mbretërojnë në paqe me njerëzit, por jo me qentë e territoreve të tjera. Prapa vendit ku dikur ishte statuja qëndron një ndërtesë që në pamje ngjan me çifligjet e Amerikës Latine, me një portë hyrëse me hark madhështor, që rri në mes të dy kolonave identike. Pjesa tjetër e ndërtesës përbëhet nga dritare simetrike të renditura në varg.

Pjesa e fundit e ndërtesës është me fasadë të re të bardhë; aty është e vendosur njësia bashkiake numër 6, që është zyra komunale e lagjes “Kombinati” të Bashkisë së Tiranës.

Pjesa tjetër e ndërtesës, ngjitur me njësinë bashkiake, është e mbuluar me një fasadë të vjetruar ngjyrë kafe. Përpara rrinë ca skele, që zakonisht vendosen kur bëhen punime në ndërtesa, por punëtorë nuk ka. Nyjet e skeleve janë të ndryshkura e rrjetat e gjelbra mbështjellëse të grisura. Askush nuk është vërdallë.

Në anën tjetër të vendit ku rrinte më parë Stalini ndodhen disa kafene, para së cilave gjendet stacioni i autobusit urban dhe vendi ku parkohen taksitë, përbri rrugës kryesore. Në një prej tavolinave në një nga kafenetë bisedojnë dy burra; njëri prej tyre është Murat Xhelo. Kur pyetet nëse ka në këtë zonë shtëpi të dëmtuara nga tërmeti i vitit 2019 dhe banorë që ende nuk janë kthyer në shtëpitë e tyre, Xhelo bën me dorë njëherë kah vetja, e pastaj kah pjesa e ndërtesës së Kombinatit me skele të braktisura.

Natën e 26 nëntorit të vitit 2019, Shqipërinë e kishte dridhur një tërmet me magnitudë prej 6.4 shkallësh të Rihterit. Me epiqendër në veriperëndim të vendit, tërmeti shkaktoi dëme të mëdha, veçanërisht në Thumanë, Durrës, Lezhë e Tiranë. 51 persona mbetën të vdekur, mijëra të lënduar e rreth 1 miliard euro dëme materiale. Shtëpi, ndërtesa të larta të banimit kolektiv dhe biznese gjithandej u dëmtuan në nivele të ndryshme, prej rrafshimit me tokë e deri te të çarat e pjesëve strukturore, që e bënë të pamundur banimin e mëtejmë të banorëve në to. 

Shumë ndërtesa në Shqipëri ishin ngritur në kundërshtim me standardet e sigurisë, me kate të paligjshme, materiale të dobëta ose pa kontrollin e duhur nga institucionet përgjegjëse. Këto mangësi të mëparshme kontribuuan drejtpërdrejt në shkallën e dëmeve gjatë tërmetit. Pas fatkeqësisë, prokuroria nisi hetime për ndërtues, inxhinierë dhe punonjës shtetërorë të dyshuar se kishin lejuar ngritjen e ndërtimeve të pasigurta. Rreth 5.200 banorë mbetën të pastrehë, ndër ta edhe Murati.

Natën e tërmetit, ai, bashkë me dy fëmijët e tij, u zgjua nga gjumi nga të dridhurat e tokës. Çatia e ndërtesës ku banonte ishte dëmtuar. Më vonë, institucionet kishin konstatuar që ata dhe 14 familje të tjera të asaj ndërtese, nuk mund të jetonin më aty për shkak të rrezikut nga shembja potenciale.

“Ranë ca tjegulla nga mbrapa dhe na nxorën”, thotë Murati, duke shtuar se banorët nuk kanë dalë nga banesat e tyre me vullnet të plotë, pasi konsideronin që ndërtesa nuk ishte e dëmtuar shumë. ”Na nxorën disi me sebep se ne s’deshëm të dilnim, ishte dëmtuar vetëm kulmi”, thotë ai.

Që atëherë ndodhën shumë gjëra në botë, në Shqipëri dhe në familjen e Muratit – pandemia e shkaktuar nga virusi COVID-19 erdhi e shkoi, kriza e energjisë dhe inflacionit goditi rëndë gjithë botën, Rusia nisi luftën në Ukrainë, Shqipëria kaloi nëpër kriza të ndryshme politike, mbajti zgjedhje parlamentare dhe nisi formalisht procesin e integrimit në Bashkimin Evropian; djali i Muratit la Shqipërinë dhe shkoi për të punuar në Gjermani.

Muratit, 55-vjeçar, bashkëshortja i kishte vdekur nga kanceri në mushkëri rreth një vit para tërmetit. Me migrimin e djalit të tij, ai tash jeton me vajzën në një shtëpi me qira në po të njëjtën lagje. Ai thotë që ai merr 18.000 lekë (rreth 180 euro) nga shteti për të mbuluar shpenzimet e qirasë.

“Aty qiraja është 200 mijë, shteti më jep 180, pjesën tjetër duhet ta shtoj vetë. E kanë caktu paushall sa duhet të na japin”, thotë ai duke përdorur llogaritjen me lekë të vjetra. “Shtëpinë ku jam tash, kur e kam marrë ka qenë copë-copë, s’ka ardhur kush ta rregullojë”.

Bonusi i qirasë është instrumenti i dizajnuar për t’i mbështetur të dëmtuarit nga tërmeti, si një ndër masat e përkohshme që ndërmori qeveria shqiptare, që edhe në atë kohë udhëhiqej nga Partia Socialiste dhe kryeministri Edi Rama. Masat tjera mbështetëse parashihnin që qeveria të ndërtonte njësi të reja banimi në ato vende ku ndërtesat kolektive u shkatërruan tërësisht ose të rinovonte shtëpitë e dëmtuara pjesërisht.

Por, gjashtë vite pas tërmetit, Muratit ende nuk i është gjetur zgjidhje.

“Kemi gjashtë vite që presim, ende nuk kemi marrë shtëpi, a sot a nesër a sot a nesër. Na thonë e merr bonusin ti çdo muaj, trus bythën”, thotë Murati.

Ndërkaq, banesa ku jetonte deri para tërmetit është edhe më keq se përpara.

Me të kaluar skelet e ndryshkura, Murati tregon ku ishte dera e hyrjes së banesës së tij, në mes të ndërtesës në katin përdhesë. Banesa ka tri hapësira kryesore, dy dhoma gjumi dhe një hapësirë ku kishin qenë kuzhina dhe dhoma e ndejës. Të gjitha hapësirat tash janë të mbushura me mbeturina, me erën e pagabueshme të një hapësire të braktisur, por të hapur e të ekspozuar ndaj kujtdo që do të hyjë. Disa prej gjërave që kanë mbetur Murati i njeh që nga koha kur banonte aty.

Ai del nga dera kryesore e banesës së tij dhe kthehet kah hapësira ku dikur ishte dera kryesore për te shkallët që të çojnë në katin e dytë. Në vend të pragut të derës, tash gjendet një mur me blloka të bardhë, që banorët e kanë ndërtuar në përpjekje për ta penguar hyrjen e qenve endacakë, fëmijëve apo kujtdo që ia mësyn katit të dytë. Megjithatë, dikush kishte hapur një vrimë duke thyer murin, nëpër të cilën Murati kalon duke u kërrusur për të treguar ku jetonin disa prej fqinjve të tij, të cilët gjithashtu jetojnë me qira që atëherë.

Çatia e katit të dytë është tërësisht e dëmtuar; copa qielli shihen përmes tjegullave të thyera. Sipas Muratit, një kohë pasi ra tërmeti, ndërtesën e kishte kapluar një zjarr, duke shkaktuar edhe dëme të tjera.

“Duan ta prishin për ta bërë pallat. Këtu është qendër, mund të shkojë 2.000 euro metri”, thotë ai. Dyshimet e Muratit që prapa vonesës së rinovimit të ndërtesës ku ai ka banuar ka ndonjë qëllim tjetër vijnë nga fakti se qeveria aktuale e drejtuar nga kryeministri Rama i ka dhënë dritën e gjelbër ndërtimeve të larta gjithandej Shqipërisë, sidomos në kryeqytet, shpesh duke marrë masa drastike për ta mundësuar zhvillimin e projekteve private.

Rasti më i famshëm ishte ai i Teatrit Kombëtar, projekt që u shndërrua në konflikt shumë të diskutueshëm politik, juridik dhe kulturor në Shqipëri mes viteve 2018 dhe 2020, që lidhej me vendimin e qeverisë shqiptare për ta shembur godinën historike të Teatrit Kombëtar në qendër të Tiranës dhe për t’ia dhënë atë parcelë një partneriteti publiko-privat, me qëllim ndërtimin e kullave të larta rreth një teatri të ri.

Muratit nuk i hiqet nga mendja që një gjë e ngjashme mund të ndodhë edhe me ndërtesën ku gjendet banesa e tij, në të cilën kishte banuar që kur familja e tij, si mijëra shqiptarë, kishin humbur pasurinë, përfshirë edhe shtëpitë, për shkak të krizës me skemat piramidale në fund të viteve të ‘90-a.

“S’kishim ku të shkojmë dhe u futëm brenda”, thotë Murati, duke parë kah banesa ku jetoi deri kur ra tërmeti. “Aty ka qenë Kombinati për tekstil. Erdhi koha dhe u privatizua ndërtesa, ne blemë pjesët tona ku ishim duke banuar që nga koha kur kishim hyrë brenda. E kam me tapi, është prona ime e paluajtshme”, thotë ai.

Kombinati në Tiranë u krijua në periudhën e hershme të ‘50-ve me ndihmën e Bashkimit Sovjetik, si një zonë e ndërtuar posaçërisht për industri dhe banim. Kur u përfundua, ajo u bë fabrika më e madhe e tekstileve në Shqipëri, e njohur si Kombinati i Tekstileve “Stalin”. Për shkak se kombinati ishte projekt i rëndësishëm ideologjik dhe ekonomik, zona përreth u quajt Kombinati Stalin dhe më vonë thjesht Kombinat, prej nga i ka mbetur emri lagjes.

Për të mbështetur fuqinë punëtore të fabrikës, qeveria e atëhershme socialiste ndërtoi një numër të madh banesash të planifikuara për punëtorët gjatë viteve 1950 dhe 1960, përfshirë konvikte, shkolla, çerdhe, shtëpi kulture e dyqane. Qëllimi ishte krijimi i një lagjeje socialiste ku punëtorët mund të jetonin, të punonin dhe të kishin qasje në të gjitha shërbimet bazë. Si rezultat, Kombinati funksiononte pothuajse si një qytet i vogël në kuadër të Tiranës.

Pas rënies së komunizmit në vitin 1991, repartet e ndryshme të kompleksit u mbyllën, u shitën ose u kthyen në ndërmarrje aksionare ku shteti mbante shumicën e aksioneve. Deri rreth vitit 2004, shumica e strukturave të dikurshme industriale të Kombinatit ose ishin shkatërruar, ose ishin përshtatur për qëllime tregtare e banimi, duke shënuar fundin e tij si ndërmarrje shtetërore.

Me procesin e deindustrializimit, profili socio-ekonomik i lagjes është dobësuar, duke reflektuar një tendencë më të gjerë në Tiranë ku lagjet periferike përballen me vështirësi ekonomike më të mëdha.

Kombinati konsiderohet një nga zonat me të ardhurat më të ulëta në Tiranë. Të dhënat e agjencisë kombëtare të statistikave, INSTAT, tregojnë se në vitin 2021 rreth 22% e familjeve në Shqipëri ishin të rrezikuara nga varfëria, çka ndihmon të kuptohet pozicioni i lagjeve periferike në kryeqytet. Hulumtimet rreth banesave dhe strukturës socio-ekonomike të Tiranës theksojnë se periferitë shpesh strehojnë familje me të ardhura të ulëta, qasje të kufizuar në shërbime publike dhe në programe sociale për banesa.

Sot, hyrja në lagjen “Kombinati” nga qendra e Tiranës ngjan me hyrjen nga nënqielli i kaltër në një tunel të errët. Shtëpitë e lagjes janë ndërtime të vjetra dhe të ulëta. Ato pak drita anash rrugëve lëshojnë një dritë të vakët që reflekton në baltën që mbushin gropat nëpër asfalt.

Një rrugicë përbri njësisë bashkiake të çon te tri ndërtesa të reja. Në disa banesa shihen rroba që thahen në ballkone dhe drita, ku banorët tashmë kanë hyrë për të banuar. Një banor i zonës tregon që pjesa e ndërtimeve të reja janë projekte të lidhura me ngjarjen e tërmetit, pasi ajo ishte zonë e dëmtuar dhe qeveria tashmë ka ndarë një numër banesash për banorët. Ata thonë se banesat e para për ta janë ndarë në muajin shkurt të këtij viti, të tjerat më vonë.

Anash ndërtesave të reja hapësira është krejtësisht e shkatërruar, me deponi betoni nga rrënimi i banesave të mëparshme që shtrihen gjithandej në një hapësirë të madhe ku eskavatorët vazhdojnë të punojnë.

Nga Peza e Vogël në Kombinat

Në Pezë të Vogël, matanë rrugës nga monumenti i Lapidarit të Pezës banonte Xhevrije Çeka, tash 59-vjeçare, bashkë me djalin, të renë e saj dhe dy fëmijë. Natën kur ra tërmeti, shtëpia e Xhevrijes u ça dhe u bë e pabanueshme.

Fillimisht, familja u zhvendos në një banesë me qira në lagjen “Kombinati”, ku paguanin 15.000 lekë në muaj (rreth 150 euro). Pas pak vitesh, u detyruan të largohen nga ajo banesë, meqenëse pronari kishte vendosur të ndërtonte një shtëpi në atë vend. Në banesën që u zhvendos prej aty, ku banon edhe tash, qiraja është më e lartë – 20.000 lekë (rreth 200 euro). Ajo thotë që qiranë e paguan vetë dhe nuk merr asnjë ndihmë tjetër nga shteti.

Xhevrija shton se shteti i ndihmoi fare pak për riparimin e shtëpisë, prandaj edhe nuk ka mundur të kthehet në shtëpinë e saj. 

“Më dhanë një 700 mijë lekësh (rreth 700 euro), shpija aq nuk vlen. Ne ishim me qira, mezi ia dilnim dhe i morëm. Më thanë kaq përfiton për shtëpinë”, thotë ajo. “Në atë lagjen time i ndihmuan të gjithë, mua jo”.

Ajo jeton me djalin e saj që vuan nga një sëmundje e barkut dhe e ka të vështirë të punojë. Bashkëshorti i saj kishte vdekur pak kohë para tërmetit në moshën 55-vjeçare, ndërsa vajza jeton në Itali.

“Edhe uji e dritat shkon edhe më shumë. Te shtëpia e vjetër s’mund të rri se ke frikë që me ra një tërmet tjetër mund të më zë shtëpia. Vitin e kaluar në verë kam qenë [në Bashki] dhe iu kam thanë që nuk më është ndërtu shtëpia”, thotë ajo. “Më kanë thënë që kaq keni përfituar dhe nuk marr më”. 

Pak metra larg sheshit ku më parë ndodhej statuja e Stalinit është tregu i pemëve dhe perimeve. Xhevrija jeton nga të ardhurat që fiton duke shitur në rrugë, me produktet që blen nga fshatarët e Pezës.

“Jetoj me sakrifica të mëdhaja. Dal në rrugë shes gjëra të fshatit; marr te katunarët një çikë mall, për pesë lekë, a më kupton?” tha ajo. “Nuk e di, unë ju thashë me kaq s’jam dakord, po nuk më dëgjuan. Tash jam ende me fuqi dhe punoj, po më vonë nuk e di çfarë ndodh”.

Në disa vende të ndryshme, si në Thumanë, një fshat afër Tiranës, apo në Shijak, afër Durrësit, rindërtimi, me gjithë vonesat, është kryer dhe banorët tashmë kanë hyrë për të banuar në banesa të reja. Megjithatë, në pjesë të tjera të goditura nga tërmeti si në Kombinat apo në Pezë, banorë të shumta vazhdojnë të jetojnë me qira, me procesin e rindërtimit që është përcjellë me shumë parregullsi, keqmenaxhim dhe dyshime për korrupsion. Vonesa pati edhe për shkak të pandemisë.

Një vit më herët, mediat në Shqipëri raportonin që qindra familje në zonën e Tiranës, duke përfshirë Kombinatin, kishin qenë ende pa shtëpi në kohën e raportimit. Edhe institucioni i Avokatit të Popullit kishte shprehur shqetësim me procesin e rindërtimit.

Mediat në Shqipëri gjithashtu kanë raportuar se shumë banorë edhe jashtë Tiranës, duke përfshirë Durrësin, ende mbeten jashtë shtëpive të tyre, përballë vështirësive të ndryshme financiare në vende të ndryshme. Në Durrës, edhe këtë vit ende ka pallate pas dëmtimit të pjesshëm nga tërmeti që janë planifikuar të rrënohen për t’u ndërtuar të reja, por ky proces ende nuk ka filluar.

Në një përgjigje përmes emailit për K2.0, Bashkia e Tiranës tha që Kombinati dhe Peza janë disa prej zonave të përcaktuara “për zhvillim”, bashkë me pesë zona të tjera – lagjja 5 Maji, Baldushku, Ndroqi, Vaqarri dhe Zall Herr-i. Sa i përket Kombinatit, Bashkia ka thënë që ajo zonë “është ende një zonë në proces rindërtimi”.

Përgjithësisht, pas tërmetit, qeveria shqiptare nuk arriti ta menaxhonte rrjedhshëm procesin e rindërtimit. 

Një nga problemet kryesore rreth procesi të rindërtimit të shtëpive pas tërmetit lidhet me keqpërdorimin e fondeve të rindërtimit. Në disa Bashki, zyrtarët u akuzuan se jepnin fonde për objekte që nuk kishin pësuar dëmtime, apo madje për ndërtesa që nuk ishin fare banesa, si stalla apo struktura bujqësore. Në të paktën një rast, disa zyrtarë vendorë u arrestuan për dyshime se kishin fryrë dëmet dhe kishin keqpërdorur fondet publike, duke shkaktuar shtetit humbje të mëdha financiare.

Pastaj, problemi tjetër lidhet me vendimin e qeverisë Rama për t’i përdorur procedurat e përshpejtuara të prokurimit për rindërtimin e këtyre banesave, edhe shumë kohë pasi kishte kaluar emergjenca e menjëhershme pas termetit. Këto procedura të përshpejtuara ulin transparencën dhe konkurrencën, duke lejuar që kontratat të jepen me më pak mbikëqyrje. Kritikët, përfshirë institucione ndërkombëtare si Transparency International, kishin paralajmëruar se përdorimi i vazhdueshëm i këtyre procedurave krijonte terren për korrupsion dhe klientelizëm.

Përveç këtyre, një tjetër problem madhor lidhet edhe me vetë mënyrën e rindërtimit. Disa pallate apo banesa të rindërtuara përfunduan, por nuk u miratuan zyrtarisht nga ekspertët bashkiakë. Banorëve u thuhej se banesat e tyre ishin rindërtuar, por ndërtesat nuk ishin certifikuar si të sigurta. Në disa raste, familjet u detyruan të hynin në këto ndërtesa të pamiratuara për shkak se subvencionet qeveritare të qirasë u ndërprenë dhe se nuk kishin ku të shkonin.

Situata e banorëve që kanë mbetur të pastrehë vite pas tërmetit u ndërlikua nga problemi i vjetër i banesave pa leje në Shqipëri. Shumë familje të prekura nuk kishin certifikata të plota pronësie. Për shkak të mungesës së dokumentacionit, ata e patën më të vështirë të përfitonin nga fondet e rindërtimit apo të kompensoheshin, gjë që i la për më gjatë në pasiguri.

Gjashtë vite pas tërmetit, pasiguria ende vazhdon, ndërsa Murati e Xhevrija vazhdojnë t’i vizitojnë banesat e tyre të shkatërruara e të braktisura, me shpresën që po zbehet se një ditë do të kthehen e të jetojnë në to.

Imazhi i ballines: Atdhe Mulla/K2.0