Më 9 dhjetor 2022, gazetari Vehbi Kajtazi postoi në Twitter një fotografi të Halil Kastratit, një përfaqësues i njohur i një organizate bamirëse myslimane kosovare, së bashku me politikanin Bekim Jashari, nipin e bashkëthemeluesit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Adem Jashari. Të dy kishin veshje islame. “Kurrë nuk kisha mendu se vjen dita dhe e shoh një trashëgimtar të familjes Jashari me këtë veshje dhe në këtë gjendje”, shkroi Kajtazi në mbishkrimin e fotografisë, “E dhimbshme!”

Postimi nxiti debat të nxehtë, që përqendrohej në pyetjen nëse islami dhe të qenit shqiptar mund të jetojnë së bashku. Kajtazi, krahas shumë të tjerëve, të qenit mysliman shqiptar e barazoi me prapambetjen. Meqë çështja e identitetit shqiptar çon rregullisht në debate të nxehta, fakti që ky postim në Twitter shkaktoi debat të gjerë nuk është befasues. Shumë më shqetësuese është lehtësia me të cilën argumentet anti-islame janë përdorur në këto diskutime për të pretenduar se identiteti i “vërtetë” shqiptar duhet të shkëputet nga islami.

Marrë parasysh që Kosova është vend me shumicë myslimane, kjo prirje është edhe më hutuese. Sipas regjistrimit të fundit zyrtar në vitin 2011, më shumë se 95% e popullsisë identifikohet si myslimane. E prapëseprapë, tendenca për ta nënvlerësuar këtë fakt është çdoherë e pranishme në Kosovë, si dhe në hapësira të tjera kulturore shqiptare.

Kjo krijon tension midis përjetimeve të shumicës së shqiptarëve si myslimanë dhe mënyrës se si elitat sekulare e ndërtojnë me ankth shqiptarësinë* përmes mohimit të së kaluarës osmane (pra, islame). Ky mohim nën ankth është islamofobi e përbrendësuar, e cila është normalizuar aq shumë në diskursin publik saqë shpesh kalon pa u vërejtur dhe pa u kundërshtuar. 

Këto realitete shoqërore kontradiktore nuk formohen në vakum. Ato janë të ngulitura në një kornizë hegjemonike evropiane ku të qenit i bardhë dhe krishterimi konsiderohen norma dhe kështu bëhen të padukshme. Ky kuptim i të qenit evropian funksionon vetëm nëse bazohet në mosnjohjen e racës* dhe ngjyrës* si dogma.

Një mënyrë tipike se si shfaqet të qenit pa racë është supozimi konvencional se raca ekziston vetëm në ShBA dhe do të thotë që ose je i/e bardhë ose i/e zi/zezë në fenotipin dhe fizotipin tënd. Çka humb në këtë kuptim sipërfaqësor evropian është fakti se edhe feja — qoftë nëse identifikohet nga pamja apo emri i një personi, apo rrjedh nga prejardhja familjare e personit — mund të përdoret për t’i ndarë sipas racës dhe për t’i çhumanizuar të tjerët.

Një shembull i kësaj është mënyra se si trajtohen në Gjermani “Personen mit Migrationshintergrund” (persona me prapavijë migrimi) — në përgjithësi një eufemizëm për njerëzit jo të bardhë ku përfshihet edhe diaspora shqiptare. Ky trajtim varion nga gjuha e urrejtjes në internet deri te diskriminimi në tregun e punës dhe vrasjet raciste, siç ishte sulmi terrorist i vitit 2016 në Mynih, ku një supremacist i bardhë vrau nëntë persona në një restorant McDonald’s, duke përfshirë tre të rinj të diasporës kosovare.

Dhe këto s’janë viktimat e vetme të diasporës shqiptare në Gjermani, që u vranë për arsye raciste. Në vitin 1992, Sadri Berisha, një punëtor mysafir nga Kosova apo siç njiheshin “gastarbaiter”, u rrah për vdekje nga shtatë neo-nazistë në shtëpinë e tij pranë Shtutgartit. Megjithatë, për shkak të dogmës së mosnjohjes së ekzistencës së racës, shoqëria gjermane ende heziton t’i cilësojë këto incidente si raciste dhe në vend të kësaj përdor terma si ksenofobia.

Dogma e mosnjohjes së ngjyrës* vepron në mënyrë të ngjashme me të qenit i pa racë dhe për sa i përket Kosovës dhe hapësirës më të gjerë kulturore shqiptare, ajo prek veçanërisht romët, si në vendlindje ashtu edhe në diasporë. Njësoj si ideja e mosnjohjes së racës, pjesa më e madhe e Evropës funksionon me një ide të paracaktuar se evropianët janë të bardhë dhe se dinamikat dhe hierarkitë shoqërore të ndërtuara mbi racë janë veçori ekskluzive e ShBA. Kjo fshin komunitetet evropiane jo të bardha si romët dhe komunitetet e diasporave jo të bardha.

Studimet aktuale dekoloniale/postkoloniale në Evropën kontinentale theksojnë bindshëm se raca është “edhe në qendër të identitetit evropian të pasluftës, si dhe dyfish e padukshme”, siç thekson Fatima El-Tayeb në librin e vitit 2011 “European Others: Queering Ethnicity in Postnational Europe (shq. “Të tjerët evropianë: Të menduarit queer për etnicitetin në Evropën postnacionale”)*.

Bardhësia, mosnjohja e racës dhe ngjyrës 

Teksa mosnjohja e racës dhe ngjyrës janë po ashtu normë në periferinë evropiane, funksionojnë ndryshe aty. Për shembull, çka dhe si flitet për islamin dhe myslimanët në diskursin publik shqiptar është shumë më shumë raciste sesa ajo që dëgjon në Mbretërinë e Bashkuar ose Francë. Ndonëse shqetësimi i shqiptarëve për vendin e tyre të caktuar në Evropë (ose jashtë saj) është njëra nga arsyet e këtij toni agresiv, kjo s’mund të merret si arsyetim për racizmin e hapur anti-mysliman.

Me fjalë të tjera, këto dinamika socio-politike, që mund të cilësohen si një investim në të qenit i bardhë apo bardhësinë*, vlejnë edhe për diskurset shqiptare. Por ekziston një dallim i rëndësishëm. Gjersa shumë shqiptarë dëshirojnë ta paraqesin veten si të bardhë dhe evropianë (disa ia arrijnë më shumë e disa më pak), hyrja e tyre në bardhësinë e përgjithshme, le të themi, bardhësinë franceze, nuk është krejtësisht e plotë, kryesisht për shkak të pozicionit të tyre si anëtarë të një popullsie me shumicë myslimane nga periferia e Evropës. Shqiptarët e ndajnë këtë pozicion me komunitetet e tjera me shumicë myslimane si boshnjakët dhe shumë romë të Ballkanit.

Investimi shqiptar në racën e bardhë si konstrukt shoqëror i afrohet atij të boshnjakëve, në atë që të dy popujt janë të dhënë ta theksojnë historinë paraosmane për ta afirmuar identitetin e tyre “evropian”. Në rastin shqiptar, islamofobia e përbrendësuar ka një qëllim të qartë: të kërkojë të konsiderohen qartazi si të bardhë dhe evropianë në kuptimin e saj socio-politik. Ajo ka normalizuar fshirjen e rëndësisë së vazhdueshme të islamit në identitetin bashkëkohor shqiptar. Rrjedhimisht, deklaratat anti-myslimane mund të shprehen pa u konceptuar si islamofobike.

Queerfobia dhe Islamofobia

Edhe pse teorizimi i bardhësisë nga këndvështrimi shqiptar si një konstrukt shoqëror është një detyrë komplekse, së fundmi në këtë drejtim është bërë edhe një punë pioniere. Libri i Piro Rexhepit “White Enclosures: Racial Capitalism and Coloniality Along the Balkan Route” (Duke University Press, 2022), (shq. Rrethojat e bardha: Kapitalizmi racor dhe kolonialiteti përgjatë rrugës ballkanike”)*, është një shembull i tillë. Libri zbërthen modernitetin evropian nga një këndvështrim dekolonial/postkolonial, duke u përqendruar në pozicionet e popullsive me shumicë myslimane në Ballkan.

Për sa i përket islamofobisë së përbrendësuar në ligjërimet shqiptare, libri i Rexhepit argumenton se presioni mbi shqiptarët për t’u dukur si “të bardhë, laik dhe të lidhur me idealet euro-amerikane” ka qenë parakusht që atyre “t’u lejohet të qëndrojnë në Evropë”. Siç e ilustron ai në librin e tij, shqiptarët vazhdimisht janë portretizuar si “të tjerë”, që nuk i përkasin racës apo fesë evropiane. Kjo i ka krijuar vend një nacionalizmi sekular, që prodhon referencat e tij nga kërkimet antropologjike evropiane të shekullit XIX. Kësisoj, Rexhepi argumenton se pretendimet bashkëkohore për “pastërtinë racore” të shqiptarëve janë përforcuar për t’ia dëshmuar “Evropës” dhe vetes se pavarësisht islamit, ata janë me racë evropianë.

Shpesh janë burrat heteroseksualë dhe sekularë ata që janë përfaqësuesit më të zëshëm të islamofobisë së përbrendësuar në diskursin shqiptar. Një temë e zakonshme në sulmet sekulare ndaj burrave myslimanë shqiptarë, që udhëtojnë për në haxh dhe postojnë fotografi me veshje islame është “mosburrëria” e kësaj veshjeje që duket si fustan. Në “White Enclosures”, Rexhepi shpjegon se kjo ndërthurje e homofobisë dhe islamofobisë lidhet me “orientimet hetero-evropiane të shqiptarëve”, që priren t’i fajësojnë seksualitetet queer myslimane “si tradhtarë të së kaluarës osmane, që vazhdon ta ndjekë orientimin shqiptar drejt Evropës”.

Një tjetër shprehje e islamofobisë së përbrendësuar te shqiptarët është se provat e ekzistencës së racizmit anti-mysliman shpërfillen ose hidhen poshtë me të madhe. Kjo mund të shpjegojë pse asnjë medie kryesore në Kosovë nuk ka shkruar për Raportin Evropian të Islamofobisë, për të cilin unë kam qenë autor i seksionit për Kosovën për katër vitet e fundit.

Për ta dhënë një shembull nga raporti i vitit 2021 për Kosovën: gjatë debatit për hixhabin në shkollë të mesme, ish-ambasadorja e Kosovës në Itali, Alma Lama tha: “Veshja e vajzave me shami arabe nëpër shkolla dhe jashtë tyre, është një regres i madh shoqëror. Çdo interpretim tjetër është mashtrim”. Ky është shembull tjetër i islamofobisë së përbrendësuar dhe si i tillë u pa gjerësisht si mënyrë e pranueshme për ta trajtuar këtë çështje.

Nevoja për anti-racizëm shqiptar

Në gusht të vitit 2022 nisi fushata “Ndryshojeni Udhëzimin Administrativ për shaminë” për legalizimin e mbajtjes së hixhabit në shkollat e mesme të Kosovës. Edhe pse nisma u prit mirë nga publiku, vendimi përfundimtar i qeverisë për këtë temë është ende në pritje. Pavarësisht nga rezultati, ngjarje si këto tregojnë se normalizimi i islamofobisë së përbrendësuar, në diskurset kryesore po sfidohet gjithnjë e më shumë vitet e fundit.

Në vitin 2019, Eric Zemmour, kandidati i krahut të djathtë ekstremist për president në zgjedhjet franceze të vitit 2022, (keq)përdori Kosovën si ilustrim për ta shprehur botëkuptimin e tij anti-mysliman, sipas të cilit evropianët e bardhë dhe të krishterë po mbi-popullohen për shkak të numrit të lartë lindjeve tek komunitetet të diasporave myslimane në Evropë (një argument që ishte e zakonshme në diskurset nacionaliste serbe të epokës jugosllave për Kosovën).

“Zëvendësimi i madh? Shikojeni, Seine-Saint-Denis [një periferi e Parisit me një popullsi të madhe emigrantësh] është Kosova e Francës”, tha Zemmour. “Një zëvendësim i popullsisë po ndodh aty. Në Kosovë përfundoi me luftë dhe pavarësi”. Zemmour nuk është i vetëm në këtë paragjykim racist. Shumë politikanë me të njëjtin mendim në Evropë keqpërdorin rregullisht historinë e Kosovës në mënyra islamofobike — dhe këtu tendenca po rritet po ashtu.

Strategjia aktuale e shmangies së debatit të pakëndshëm për islamofobinë e përbrendësuar të shqiptarëve duhet të marrë fund. Ndoshta një rrugë përpara do të ishte të pranohej se vetë-urrejtja e brendshme e shumë shqiptarëve mund të shpjegohet pjesërisht me tejkompensimin lidhur me bardhësinë “e vërtetë”, qoftë çeke, suedeze apo gjermane.

Rritja e vazhdueshme e ideologjisë së ekstremit të djathtë në Evropë vetëm e bën këtë debat më urgjent. Në këto narrativa të krahut të djathtë pranohet si fakt se Kosova është vend që konfirmon legjitimitetin e panikut racist për pushtimin demografik mysliman të Evropës. Prandaj, shqiptarët duhet urgjentisht ta zhvillojnë një ndërgjegje dhe qëndrim anti-racist. Ne duhet jo vetëm të kundërshtojmë racizmin anti-mysliman kundër nesh, por edhe ta teorizojmë të qenit myslimanë. 

Imazhi i ballinës: Majlinda Hoxha / K2.0.

Shënim i redaksisë: Artikulli është shkruar në gjuhën angleze dhe me qëllim të përshtatjes në shqip, fjalët me asteriks (*) janë përkthyer nga fjalët në gjuhën angleze si vijon:

Albanianness – shqiptarësia
Racelesness – mosnjohje e racës
Colorblindness –  mosnjohje ngjyrës
Whiteness – bardhësi
Përkthimet e titujve të librave janë bërë nga K2.0 dhe nuk janë përkthimet zyrtare të librave në fjalë.

K