Për dramaturgun kosovar, Jeton Neziraj, shfaqjet duhet të kenë ndikim të madh te audienca. “Diçka duhet të ndryshojë brenda tyre, siç ndryshon brenda autorit kur ai e shkruan dramën”, deklaron ai. “Dua të ndihen të shqetësuar, të ndjejnë dhimbje, urrejtje, ankth, ngazëllim, ndjeshmëri, optimizëm ose dëshpërim”.

Neziraj është munduar t’i nxjerrë këto ndjenja prej audiencës nëpërmjet më shumë se 15 shfaqjeve të ndryshme. Disa prej veprave më të njohura të tij janë: “Luftë në kohë të dashurisë”, “Shembja e kullës së Ajfelit”, “Yue Madeleine Yue”, “Fluturim mbi Teatrin e Kosovës”, “Bordel Ballkan”, “55 Nuancat e Gay-t”.

Shumë prej shfaqjeve të Neziraj kanë shkaktuar polemika dhe kanë prekur tema të cilat llogariten si të paprekshme, të fshehura nga publiku e të lidhura me çnderim në shoqërinë kosovare. Fiksimi i tij me ndikimin e diktatorëve dhe shteteve autoritare në jetën e njerëzve të thjeshtë së fundmi është plotësuar me shkrime për fundamentalizëm religjioz, nacionalizëm, racizëm, emigrim dhe homofobi. “Në përgjithësi ato që i shkruaj unë mund të llogariten si drama politike, por unë nuk ndalem me kaq”, thotë ai.

Neziraj beson se teatri e luan një rol që prek tema të rëndësishme në shoqëri, dhe është hapësirë për dialog dhe komunikim artistik, social dhe politik. Në afat të gjatë, ai mendon se teatri duhet të ketë rol emancipues, dhe se kjo mund të arrihet vetëm nëse shfaqjet e kanë një estetikë të bukur që e mbështet temën e fortë dhe të rëndësishme.

K2.0 u takua me Neziraj për të diskutuar punën e tij, veçanërisht shfaqjen e tij të fundit, “55 Shades of Gay”, si dhe atë që përpiqet ta arrijë me shkrimet e tij.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

K2.0: Të fillojmë me ndikimet letrare… Cilët autorë kanë kontribuuar në formimin tënd si shkrimtar?

Jeton Neziraj: Është vështirë me ba veçime, por e di që janë disa autorë që me veprat e tyre më kanë inspiru e vazhdojnë me më inspiru. Ndër ta më duhet patjetër me e përmend Markezin, Kafkën, Dino Buxatin, Dyrenmatin, Joneskon, Kadarenë, Gogolin e Dostojevskin. Natyrisht, lista besoj është shumë më e gjatë. Por, nëse do të shtrëngohesha me e ngushtu listën, megjithatë, kisha me u ndalë te Jonesko, Markezi e Kadareja.

Dostojevski ka qenë frymëzues i jashtëzakonshëm imi, veçanërisht në fillim. Mandej jam mahnitë kur e kam zbulu Markezin dhe ndoshta ai më së shumti ka pasë ndikim. Në kuptimin që kam nisë me pa përtej asaj strukturës klasike dramatike dhe posaçërisht përtej të konceptuarit e lëndës dramatike në mënyrë realiste. Pra, ajo fryma e realizmit magjik më duket se i ka shku për shtati edhe temperamentit dhe perceptimit tim të botës e shoqërisë.

Kadareja poashtu, vazhdon të më inspirojë në shumë drejtime, si rrëfimtar i jashtëzakonshëm, por para së gjithash, si zhbirues gjenial i disa temave e problemeve me të cilat janë ballafaquar shoqëritë shqiptare këta shekujt e fundit, veçanërisht ato tema që lidhen me diktaturën.

Rishtazi ke trajtuar edhe temën e nacionalizmit në shfaqjen “Bordel Balkan” që pati premierën në prill të këtij viti. Pse e ke pa të rëndësishme në këtë kohë? Sipas teje, si shprehet nacionalizmi në Kosovë?

Kjo është një lloj sindrome ballkanike, mos me kuotu atë shprehjen e famshme që “Nacionalizmi është strehë e horrave”. Në çdo kontekst është një armë edhe e injorantëve edhe e atyre të padijshmëve dhe e njerëzve të cilët në të vërtetë nuk kanë kapacitete të ballafaqohen me problemet në mënyrë më profesionale e në mënyrë më njerëzore. Pastaj nacionalizmi u shërben vetëm si një armë anësore e jashtme e panevojshme për të luftuar një dukuri, qoftë për t’i krijuar vetes një beneficion të caktuar, qoftë për të arritur më lehtë në pushtet apo për të marrë një vend pune e kështu me radhë.

Në kontekstin e Kosovës ne e dimë që nacionalizmi kosovar, ose ai nacionalizmi që mund të konsiderohet si nacionalizmi i shëndoshë i viteve të ‘90-a, ka pasë një lloj shpjegimi sepse në rrethana të okupimit e të pushtetit ai ka ardhë si një armë mbrojtëse e një domosdoshmëri për t’i krijuar vetes një lloj lirie të funksionimit e të mbijetesës. Ndërkohë që nacionalizmi mbas luftës është përdorë vetëm si argument në atë kontekst të cilin e thashë më herët.

Edhe në teatër shpesh është përdorë, ose temat nacionale janë përdorë vetëm prej një pjese të krijuesve me mbërri diçka tjetër përtej një produkti artistik. Shumë krijues duan të jenë krijues të mëdhenj, por duan të jenë edhe patriotë të mëdhenj. Pra e përdorin teatrin për me përfitu kredite të tjera politike, e ai është njëfarë kombinimi edhe i rrezikshëm edhe i gërditshëm në të njejtën kohë. Pastaj para së gjithash produkti artistik ka dalë i gërditshëm i cili nuk i ka shërby as publikut e as kauzës për të cilin është thirrë.

A synon që me dramat tua të hapësh njëfarë dialogu shoqëror që të duket se po anashkalohet, që e ka në thelb edhe emancipimin shoqëror?

Po, e kanë këtë lloj synimi ndër të tjera në suaza pak më të gjata, se natyrisht me një shfaqje nuk mund të pretendosh që do ta ndryshosh botën apo shoqërinë, por në suaza më të gjata ky është ai lloj synimi i këtyre shfaqjeve që kanë edhe një element të emancipimit shoqëror. Ajo që sot është shokuese për një pjesë të publikut, fakti që dy aktorë puthen apo zhveshen nudo, nesër nuk do të jetë, sepse bëhen pjesë të normalitetit. Do të thotë synimi është që kur hapet një temë, pavarësisht që ajo ka vend për diskutim se si është trajtu, ajo megjithatë në suaza të gjata i ndihmon shoqërisë. Na ndihmon neve si artistë që përfshihemi në të, sepse edhe për ne ka qenë përvojë e eksperiencë interesante me pa se ku janë problemet e këtj komuniteti. Është me interes për atë publik që e sheh por edhe për krejt shoqërinë e cila e lexon një artikull, apo e sheh një aktor që flet për këtë shfaqje në televizor.

Do të thotë bartet mesazhi, dhe ajo që sot i shokon shumë njerëz kur e shohin, edhe posterin apo imazhin në internet, nesër nuk do të jetë. Ky është ai beneficioni i jashtëzakonshëm i produktit të kësaj natyre, pa i përmend edhe beneficionet tjera që i ofron teatri, sepse e sheh një produkt që dikujt i pëlqen e dikujt jo, mirëpo dikujt mund t’i pëlqejë muzika, apo loja, lëvizjet, teksti ndoshta, dhe e ka edhe atë elementin argëtues ndër të tjera.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Kjo na ndërlidh me shfaqjen e fundit “55 Shades of Gay” që pati premierën tani më 8 shtator dhe që në fokus kishte komunitetin LGBT në Kosovë. Një nga kritikat ka qenë që shfaqja ka pasë një “qasje provinciale” sepse ka qenë më e fokusuar në shokimin e audiencës — si me skena ashtu edhe me homofobinë e shfaqur aty — sesa me trajtim më të thellë të problematikave me të cilat përballet komuniteti LGBT.

Në të vërtetë me një shfaqje teatri kurrë nuk mundesh me shterrë një problematikë të caktuar, në këtë rast as problematikën që ka të bëjë me LGBT. Në çdo rrethanë bëhet fjalë për një produkt të parë teatror të kësaj natyre që i dedikohet këtij komuniteti ose që flet për problematikën rreth komunitetit LGBT. Nuk ka qenë synimi ynë me hy thellë në çështjet e komunitetit LGBT, por më shumë, edhe ai është stili im, një lloj perspektive më tepër politike rreth temës LGBT dhe mënyrës se si perceptohet prej shoqërisë homofobe, dhe mënyra sesi komuniteti LGBT e sheh veten në këtë kontekstin kosovar, sado që shfaqja nuk i referohet vetëm kontekstit kosovar por ka ma tepër, do të thosha, konotacion ballkanik.

Dhe linja e tretë është linja që, do të thosha, më politike se si ky komunitet interferon me strukturat e pushtetit — që janë qoftë ai pushteti vendor, qoftë ndërkombëtar. Pra kur flas për pushtetin u referohem njerëzve që janë të thirrur ose që bëjnë ligje për komunitetin LGBT, edhe ata të cilët kanë buxhet dhe të cilët i diktojnë politikat rreth LGBT-së.

Sa i përket skenave tjera që për dikënd mund të jenë dukur shokuese ose të qëllimshme sa për me shoku, secili mund të ndajë opinionin e vet, qëndrimin e vet, dhe ato në njëfarë mënyrë janë bërë pjesë e shkrimit stilistik timit si autor edhe të Blertës [Rrustemi-Neziraj] si regjisore. Kështu që, aty nuk kam çka të shpjegoj më shumë. E rëndësishme për mu është që kemi marrë komente jashtëzakonisht të mira veçanërisht prej pjesës së komunitetit LGBT së paku me disa me të cilët kemi kontaktu, dhe me të cilët edhe jemi konsultu paraprakisht kohë mbas kohe. Reagimet edhe ato negative janë gjithmonë të mirëseadhura.

A mendon që dy burra që në skenë kapen për dore apo puthen është diçka që publiku e konsideron si shokuese?

Po edhe jo. Ndoshta jo shumë në Prishtinë, edhe jo nëse ato janë të vendosura në një kontekst tjetër, në një shfaqje ku nuk është fokusi tek kjo problematikë e tek kjo temë, sepse ne e dimë që edhe më herët kemi pasë komedi ku zakonisht përqeshen gejët edhe ku publiku shkrihet duke qeshë se pse dy gejë u prekën ndërmjet veti në skenë. Në këtë rast krejt fokusi ka qenë aty duke fillu prej vetë titullit, kështu që publiku ka ardhë me një mal paragjykimsh se çka do të shohë. Edhe për ne ka qenë sfiduese se si kemi me menaxhu situatën dhe se si do t’i akomodojmë interesat e publikut, ndërkaq interesat e të gjithëve kurrë nuk mund të akomodohen.

Gjithmonë gjendet një grup i sociologëve që konsideron që ka legjitimitet me folë për tema të caktuara, gjithmonë gjendet një grup i policëve që konsideron se janë portretizuar në mënyrë të vrazhdë ose joadekuate, gjithmonë gjendet një grup i të rinjve ekstremistë fetarë që konsideron se shfaqja synon me shthur moralin e rinisë tonë. Është problem, dhe në të vërtetë nuk është synimi ynë që t’i akomodojmë grupet e ndryshme. Synimi jonë është të nxjerrim një copëz realiteti, realitet skenik natyrisht, i cili i mundëson publikut me dialogu, neve me publikun në radhë të parë, po mandej edhe publkut ndërmjet veti, duke fillu edhe prej kritikave negative, edhe prej faktit se disa njerëz ndjehen të shokuar.

Gati të njëjtat komente i kemi pasur edhe gjatë Bordel Ballkanit. Disa njerëz kanë dalë jo shumë të lumtur me përmbajtjen, jo shumë të lumtur me dhunën që ka dominu në disa prej skenave por janë reagime të pritshme edhe të zakonshme me një shfaqje të kësaj natyre politike.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Në një moment përmendet se diku rreth 57 intelektualë kanë nënshkruar një peticion “pro familjes e kundër homoseksualëve”. Pse e ke parë të rëndësishme të përmenden emrat e tyre gjatë shfaqjes?

Gjatë procesit të shkrimit të këtij lloji të dramave, imponojnë edhe hulumtim se si perceptohet si dhe reagimet e grupeve të ndryshme. Në këtë rast më është dashtë me ba hulumtim në internet, në libra, të takoj njerëz edhe të komunikoj me ta rreth kësaj teme. Gjatë këtij hulumtimi, më ra në sy ky peticion i cili më kujtohej prej para tri ose katër vitesh, nuk e di saktë se kur ka qenë, edhe në kontekstin e dramës që isha duke shkruar, mu duk shokues fakti që alamet emra e intelektualë, shkrimtarë e artistë kanë qenë të përfshirë në një tip peticioni të asaj natyre, në një gjuhë tepër denigruese për komunitetin LGBT.

Edhe me një lloj alarmi që tingëllonte fallco, por edhe ishte totalisht i panevojshëm dhe në të vërtetë mbjellte frikë e pasiguri. Në njëfarë mënyre ishte më tepër nxitës për dhunë e për urrejtje ndaj komunitetit. Edhe konteksti i dramës ishte i atillë që kishte vend për një komunikatë të asaj natyre.

Unë e mora bazën, e kam ekzagjeru edhe ironizu pak më tepër natyrisht, por emrat si emra janë ata. Kuptohet që nuk janë të gjithë ata 57 emra, por i zgjedha disa të cilët ishin më reprezentativë, disa që publiku i njeh këtu e në Shqipëri. Lexova që disa prej tyne në të vërtetë kanë reagu, edhe kanë shpjegu që emrat e tyre kanë qenë të keqpërdorur, megjithatë diçka zyrtare nuk pashë.

Tjetra është që ne i përdorëm me një shfaqje, me një produkt artistik, kështu që në çdo rrethanë ajo ngelet në nivelin e një projeksioni artistik. Ata nëse ndjehen të ofenduar, ata që në të vërtetë e kanë nënshkru le të ndjehen të ofenduar, ndërsa atyre që iu është keqpërdorur emri le të angazhohen dhe le të distancohen edhe publikisht nëse veq duan apo i ndajnë ato qëndrime kundërshtuese ndaj peticionit.

Në njërën prej skenave, shfaqet në një ekran një hoxhë derisa predikon kundër personave LGBT. Si e sheh prezencën e ideve më radikale fetare në Kosovë?

Prej asaj që kam përcjellë dhe që ka qarkullu në internet, ka qenë një fazë që këta u bënë të pushtetshëm medialisht, duke e përdor YouTube e duke i përdor mediat sociale, edhe ajo ke një fazë vërtet e rrezikshme se filluan të rekrutojnë pasues, njerëz që bindeshin pas atyre citateve të marra krejtësisht jashtë kontekstit kosovar, krejtësisht demode edhe jo në frymën e kohës në të cilën po jetojmë. Megjithatë çka kam vërejtë, është se ai lloj diskursi i këtyre prijësve fetarë, kryesisht të fesë muslimane natyrisht, është zbutë. Jo sepse ata në të vërtetë janë zbutur, mirëpo kanë filluar ta kuptojnë se atë çka postojnë në internet është publike, dhe pastaj dikush mund të vijë e t’u kërkojë llogari.

Mesa e di unë për shkak të këtyre postimeve publike, disa hoxhallarë kanë dhënë përgjegjësi para organeve të rendit, për shkak se në gjuhën e tyre ka kërkesë për dhunë, urrejtje, e elemente pafund të homofobisë, dhe ka qenë e natyrshme që kur kemi filluar me këtë temë kemi hulumtu edhe në këtë drejtim se çka është perspektiva e religjionit për këtë çështje. Nuk ka qenë e vështirë me i identifiku disa prej hoxhallarëve që kanë qenë shumë më agresivë në disa prej prezentimeve të tyre në YouTube, kemi ba njëfarë koleksioni, i kemi vendosë në kontekst të shfaqjes, dhe unë besoj që ato imazhe flasin në atë kontekst në të cilin janë paraqitë. Qëllimi është natyrisht që njerëzit të shohin se fjalët e tyre, që në dukje kanë kontekst religjioz, çfarë pasoja katastrofale mund të kenë, qoftë për shoqërinë, qoftë për një grup të caktuar mbrenda kësaj shoqërie, por edhe për të ardhmen e këtij vendi

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Shfaqjet si këto, a janë guxim artistik apo përgjegjësi artistike?

Disa prej artistëve preferojnë me gjetë tema të cilat janë më të kollajshme, që realizohen pa kokëdhembje, nuk ke problem me askënd, të gjitha grupet e qytetarëve vijnë, ndahen të kënaqur e të argëtuar, dhe u mjafton kjo.

Ndërsa disa të tjerë kërkojnë më shumë prej teatrit, sepse teatri e ofron atë mundësi, dhe hulumtojnë tema të cilat janë pak tabu, ose janë tema të cilat shoqëria i shtyp sepse nuk do që të ballafaqohet me to. Ato tema janë sikur kur ke një plagë dhe nëse e mjekon, ajo dhemb, por në suaza më të gjata ajo shërohet. Edhe këto janë tema të cilat na dhembin kur i shohim në teatër dhe nuk duam të ballafaqohemi me to, por në perspektivë e kanë njëfarë efekti po e quaj “terapeutik”.

Përgjegjësia pastaj përfshihet në fazën kur një teme të caktuar fillon t’i japësh formë, dhe fillon të bësh pyetje se çka do që të komunikosh me këtë temë. Teatri i cili e merr anën e viktimës, edhe kur është teatër propagandistik ai teatër megjithatë justifikohet, përderisa ti je në pozitën e atij të shtypurit, minoritetit e viktimës, atëherë je okej në çfarëdolloj trajtimi që e bën. E në këtë drejtim, edhe në temën e LGBT-së, natyrisht që jemi të kujdessshëm që mos me i prezentu si komunitet i viktimizuar, por megjithatë kur shihet shfaqja në tërësi, kjo nënkuptohet.

Shpesh thuhet që kemi mungesë të krijuesve. Si mund të ndryshojë kjo?

Mesa po e shoh unë, është një lloj krize gati globale. Ardhja e internetit si medium i ri, e ka kriju njëfarë tabori të njerëzve të cilët ushqehen artistikisht e në forma tjera si në mënyrë sociale, vetëm prej internetit, jo më prej literaturës ose kinemasë, teatrit ose këtyre mediumeve ma përmbajtësore. do të thosha. Në kontekstin tonë, më së pari do të flisja për cilësinë e edukimit. Është një bazë thelbësore. Tash ta zëmë fakultetin e arteve, niveli i edukimit në fushën e teatrit sidomos, është përtej skandalozes. Prej mënyrës se si pranohen ata studentë, e deri te fakti se kush i mëson ata studentë, natyrisht që nuk mund të presësh rezultate. Gjenitë mund të dalin, se ata dalin edhe në rrethana ku nuk ka as shkollë e as profesor. Megjithatë gjenitë edhe mund të krijohen kur ka kushte edhe kur ka sistem i cili i stimulon që të merren me krijimtari.

Këtu tek ne, e në Shqipëri ku është edhe më zi, po i referohem kryesisht fushës së teatrit, bëhet fjalë për një infrastrukturë të shkatërruar teatrore. Në gjithë Kosovën, gjatë një viti nuk bëhen më shumë se njëzet shfaqje –  të cilave dhjetë ose trembëdhjetë janë me tekste të autorëve të huaj, gjashtë ose shtatë me autorë shqiptarë, tri-katër janë prej autorëve të traditës, e dy-tri drama mbesin prej autorëve bashkëkohorë. Tash një autor i cili nuk është në kontakt të vazhdueshëm me publikun, e të cilit vazhdimisht nuk i inskenohen dramat, si mund të zhvillohet ai, si mund ta testojë veten, si mund të rrijë aktiv. Kështu që është problem edhe i sistemit se si edukohen, edhe i sistemit se si funksionojnë teatrot tona, edhe i krejt kësaj varfërisë kulturore që ka dominu në gjithë mbasluftën.K

“55 Shades of Gay” shfaqet në Teatrin Oda në Prishtinë me 6 Tetor, dhe në Teatrin Kombëtar të Shqipërië në Tiranë me 18 Tetor.

“Bordel Balkan” shfaqet në Prishtinë, në Teatrin Kombëtar të Kosovës  me 25 Shtator.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.