Dikur festat kishin të bënin me rrëfimet. Rrëfimet që përcilleshin brez pas brezi, që i tregonim gjatë darkave të gjata, rrëfime të bashkimit, falënderimit dhe reflektimit. Por teksa po i afrohemi një sezoni tjetër të festave, ajo ndjesi e lidhjes dhe traditës po mbytet nga diçka më e zhurmshme: konsumerizmi.
Konsumerizmi është një ideologji që i jep vlerë konsumimit të tepruar të produkteve dhe shërbimeve materiale. Në Kosovë, si në shumë vende të botës, kuptimi i festave ka ndryshuar. Ajo që dikur ishte kohë e festës dhe reflektimit, është kthyer në pritshmëri për të shpenzuar, blerë dhe konsumuar.
Ndryshimi në Kosovë reflekton prirjet e gjera botërore gjatë dekadave të fundit, veçanërisht ato që origjinën e kanë në SHBA dhe Evropën Perëndimore. Në mes të Luftës së Dytë Botërore, qeveria e SHBA inkurajonte shpenzimet e brendshme për të ndihmuar ekonominë, duke krijuar një “republikë konsumuese” që e ndërlidhte patriotizmin me konsumin.
Fillimisht e përqendruar te produktet shtëpiake, kjo kulturë për të shpenzuar evoluoi gjersa korporatat e shfrytëzuan atë përmes marketingut, duke rrënjosur materializimin në jetën amerikane. Me kalimin e kohës, këto zakone formësuan ekonominë botërore, duke ndikuar që njerëzit në Evropë dhe në mbarë botën të përqafonin sjellje të ngjashme. Rritja e konsumerizmit masiv në Evropë dhe përtej mund t’i atribuohet kryesisht ndikimit të amerikanizimit.
Festat, si Krishtlindjet dhe Viti i Ri — për t’i marrë si shembuj — na ofrojnë një moment që të ndalemi, t’i vlerësojmë të dashurit tanë dhe të reflektojmë për gjërat, për të cilat jemi falënderues. Megjithatë, së fundmi, ngjarje si e Black Friday (e premtja e zezë) e kanë zhvendosur përqendrimin e sezonit drejt diçkaje tjetër: konsumerizmit.
Të ndikuara nga mediet dhe reklamat, festat u zhvendosën ngadalë nga kuptimi i tyre origjinal i përqendrimit në lidhjen mes komunitetit, në atë të konsumerizmit.
E Premtja e Zezë, e cila fillimisht ishte traditë në SHBA, një ditë pas Ditës së Falënderimeve, është bërë dukuri botërore, duke i shtyrë njerëzit të blejnë më shumë se kurrë më parë. Tani, edhe në vende si Kosova — ku Dita e Falënderimeve nuk festohet me të madhe — e Premtja e Zezë shënon fillimin e sezonit të festave, duke e kthyer vëmendjen kah shitjet, zbritjet dhe shpenzimet, në vend të lidhjes dhe reflektimit.
Pavarësisht se nuk ndërlidhet me traditat mbizotëruese fetare apo kulturore, festimi në rritje i Ditës së Falënderimeve dhe Krishtlindjeve në Kosovë tregon se sa shumë globalizimi ka riformësuar mënyrën se si i përjetojmë festat. Të ndikuara nga mediet dhe reklamat, festat u zhvendosën ngadalë nga kuptimi i tyre origjinal i përqendrimit në lidhjen mes komunitetit, në atë të konsumerizmit.
Dhe, jo vetëm e Premtja e Zezë, Boxing Day, një festë që tradicionalisht festohet në Mbretërinë e Bashkuar dhe vendet e Komonuelthit një ditë pas Krishtlindjes, është një shembull tjetër i kësaj. Historikisht, kjo ditë përqendrohej te akti i dhurimit për më të varfërit, duke pasur në thelb bujarinë. Megjithatë, me kalimin e kohës, edhe pse pabarazia është rritur, ky kuptim është kapërcyer nga konsumerizmi, me shitjet dhe blerjet me të madhe, që tani janë vendosur në qendër të vëmendjes. Boxing Day nuk ka depërtuar në vende si Kosova, duke treguar se si globalizimi i përforcon disa festa, ndërsa disa të tjera i lë pas dore. Një prirje e zakonshme në shumë vende është transformimi i festave, të cilat, në thelb, tradicionalisht bazoheshin në qëllimin e mirë të bamirësisë, në spektakël të teprimit komercial.
Teksa sezoni komercializohet më tej, shpesh duket sikur kuptimi i njëmendtë i festave lihet në hije nga pyetja: “Çka do të blej këtë vit?” Dhe me kalimin e çdo sezoni festash, pritet të ketë mbingarkesë.
Më pëlqen me të vërtetë akti i të dhuruarit — procesi i të menduarit për ta gjetur dhuratën e duhur dhe lumturinë që kjo gjë sjell. Por kjo kohë e vitit sjell gjithmonë ndjenjën e tensionit, veçanërisht kur bombardohem vazhdimisht nga reklamat dhe materializmi. Nga njëra anë, dua të blej dhurata të menduara mirë, që sjellin gëzim dhe krijojnë kujtime. Nga ana tjetër, presioni për të shpenzuar — i ushqyer nga mania komerciale — ndonjëherë më bën ta pyes veten: A po dhuroj sepse dua, apo sepse po ndihem e detyruar ta përmbush një kontratë të pashkruar sociale?
Kostoja e konsumerizmit
Shkëputja bëhet edhe më e dukshme kur shikoj koston e cikli të drejtuar kah konsumimi. Çdo nëntor dhe dhjetor, sezoni i blerjeve gjatë festave gjeneron të ardhura masive për kompanitë. Shumë familje në mbarë botën përfundojnë duke shpenzuar të gjitha të ardhurat mujore për Krishtlindje. Dëshira për të blerë produkte materiale dhe komercializimi në rritje gjatë festave duket se vjen në kurriz të mirëqenies njerëzore dhe traditave që dikur përkufizuan këto kohë të veçanta.
Ta zëmë, Viti i Ri. Teksa rritesha, ishte kohë e qetë, e afërt — darkë me anëtarët e ngushtë të familjes dhe të qëndruarit zgjuar deri në orët e hershme të mëngjesit. Tashmë duket se Viti i Ri është kthyer në një ngjarje madhore, e karakterizuar nga festa të shtrenjta, veshje dhe presion që të jesh sa më ekstravagant që është e mundur.
Komercializimi ka depërtuar edhe në mënyrën se si i dekorojmë shtëpitë tona. Është kjo nevoja për t’i pasur dekorimet më të përsosura të festave, si një bredh të madh Krishtlindjesh apo dekoret më të mira për të. Disi, duket sikur dëshira për të dekoruar është zëvendësuar nga një garë materializmi. Në ditët e sotme, nuk ka të bëjë vetëm me dekorimin e shtëpive tona; ka të bëjë me shpërfaqjen e statusit në shoqëri.
Në këtë kuptim, blerja e dhuratave ka të bëjë më pak për lidhjen emocionale mes dhënësit dhe marrësit, dhe më shumë me përmbushjen e pritshmërive shoqërore.
Më duket se, më shumë se kurrë, po humbasim lidhjen me thelbin e njëmendtë të festave, në favor të përmbushjes së një ideali të komercializuar. Komercializimi i festave ka krijuar atë që sociologu Zygmunt Bauman e quajti “shoqëri e konsumit”, ku individët inkurajohen ta përcaktojnë identitetin e tyre përmes konsumit. Në këtë kuptim, blerja e dhuratave ka të bëjë më pak me lidhjen emocionale midis dhënësit dhe marrësit, dhe më shumë me përmbushjen e pritshmërive shoqërore.
Dhe nuk ka të bëjë thjesht me atë që blejmë. Një nga zhvendosjet tjera më të dukshme që kam vërejtur është presioni për të udhëtuar gjatë sezonit të festave. Dikur ishte shumë e thjeshtë — vizitoje familjen, pushoje pak dhe thjesht e shijoje sezonin. Por tani, duket sikur pritet ta rezervosh një udhëtim, në një destinacion të magjishëm dimëror dhe duket pothuajse sikur nuk llogariten festa nëse nuk je diku në një destinacion festash.
Problemi? Fluturimet, hotelet dhe aktivitetet në këtë periudhë bëhen shumë më të shtrenjta, duke e kthyer në barrë financiare atë që do të duhej të ishte koha festive e vitit. Gjersa të udhëtuarit bëhet pritshmëri gjatë sezonit të festave, shumica ndihen sikur iu duhet të shpenzojnë tepër për ta bërë sezonin më “magjik”.
Një reflektim më i thellë rreth shprehive tona
Nevojiten burime të shumta për të prodhuar dhe transportuar gjërat që blejmë gjatë sezonit të festave: veshje, pajisje elektronike dhe lodra. Këta artikuj nuk kanë vetëm kosto për mjedisin — ata gjithashtu ndikojnë jetët e njerëzve që jetojnë afër vendeve ku nxirren burimet natyrore, shumë prej të cilëve ballafaqohen me zhvendosje, kushte të këqija pune dhe mungesë të qasjes në ujë të pastër dhe tokë. Për shembull, punëtorët e tekstilit paguhen me paga të ulëta dhe përballen me pengesa të shumta, përfshirë ngacmimin, frikësimin dhe dhunën. Gjithashtu përballen me pengesa ligjore kur përpiqen t’i shprehin kërkesat e tyre për drejtësi, paga, masa të duhura mbrojtëse dhe kushte pune.
Dhe pastaj vijnë mbeturinat — letrat mbështjellëse që hidhen në deponi, dekorime plastike që përdoren për vetëm një javë dhe energjia që shpenzohet që i gjithë sezoni të jetë i ndritshëm dhe me shkëlqim. Është cikël që gjeneron më shumë sesa thjesht produkte materiale; sjell kosto mjedisore që është e vështirë të shpërfillet. Edhe në vendet me sisteme të fuqishme riciklimi, shumica e letrave komerciale të ambalazhit dhe kutive të dhuratave nuk janë të riciklueshme, sepse shpesh janë të veshura me plastikë ose material shkëlqyes.
Çdo vit, pesë miliardë paund mbeturina gjenerohen përmes kthimit të produkteve, duke krijuar mbeturina të panevojshme dhe duke rritur emetimet, krejt kjo në emër të pendimit apo rehatisë.
Dhe nuk përfundon me kaq. Në kulturën e blerjeve online, mundësia për kthime të lehta të produkteve i kanë shtuar po ashtu shtresë tjetër problemit. Çdo kthim, qoftë për madhësinë e gabuar, qoftë pse blerësi është penduar, krijon një tarifë edhe më të madhe mjedisore. Shumica e artikujve që i kthejmë, nuk kthehen përsëri në rafte, përkundrazi, përfundojnë në deponi apo digjen. Kthimet janë të shtrenjta për shitësit sepse vetëm transporti shpesh kushton më shumë sesa vetë rishitja e artikujve. Kushton më lirë të hidhet tutje, sesa të kthehet në stok. Çdo vit, pesë miliardë paund mbeturina gjenerohen përmes kthimit të produkteve, duke krijuar mbeturina të panevojshme dhe duke rritur emetimet, krejt kjo në emër të pendimit apo rehatisë.
Për momentin, Kosova nuk ka hyrë ende plotësisht në këtë cikël të konsumit të vazhdueshëm dhe kthimit të thjeshtë, dhe ndoshta kjo është diçka që duhet ta ruajmë. Kjo na ofron mundësi për të zgjedhur një qasje më të qëndrueshme, në vend që të ndjekim modele që i japin përparësi komoditetit para mjedisit.
Kjo ngre gjithashtu një pyetje të pakëndshme: teksa festojmë sezonin e festave me dhurata, a po shkojmë po ashtu drejt vazhdimësisë së sistemeve të shfrytëzimit dhe dëmtimit? Gëzimi i pranimit të një dhurate duhet të vijë me kosto të menaxhueshme për njerëzit që e prodhojnë atë. Për ata që merren me prodhimin e artikujve që blejmë dhe punëtorët e dyqaneve që na ndihmojnë gjatë sezonit, festat nuk janë thjeshtë kohë festash.
Emocionalisht, festat e fundvitit janë bërë në një nga periudhat më stresuese. S’ka të bëjë vetëm me presionin për të blerë, por edhe me presionin për të performuar. Për ta blerë dhuratën e përsosur. Për ta organizuar darkën e përsosur. Për ta shfaqur një stil jetese për lakmi. Të gjitha këto pritshmëri i lënë pak hapësirë asaj që ka rëndësi — kalimin e kohës me ata që duam. Thelbi i sezonit të festave — momentet e qeta e të përzemërta që dikur i bënin festat të veçanta — është mbingarkuar nga zhurma.
Kështu që, ndoshta këtë vit, mund ta ulim volumin dhe t’i dëgjojmë përsëri rrëfimet. Rrëfimet që i tregojmë gjatë darkës. Ato që na kujtojnë se çka do të thotë me të vërtetë të festosh dhe të jesh falenderues/e.
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0
Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.