Vitet e ‘80-ta, Gjermani

Orenditë e vjetra dhe modeste i kishin marrë falas prej komshiut bujar gjerman, pasi ai kishte vendosur t’i blente të reja. Me sharmin e viteve të hershme të ‘60-ta dhe me vërtetimin e cilësisë “Made in Germany” (prodhuar në Gjermani), kolltuqet dhe divani ngjyrë jeshile ishin ende të forta dhe kur shtriheshin, funksiononin edhe si shtretër. 

Aty flinin Avdyli, Ahmeti dhe Ademi dhe mysafirët e shumtë, që i prisnin krahëhapur, kurdo. Konak ata i bënë edhe babait tim në një kohë të vështirë për të. Në vend të huaj e pa familje – pjesa tjetër e familjes iu bashkuam babait në Gjermani pas një viti –  ngrohtësia që e gjeti te Avdyli, Ahmeti e Ademi e ndihma e pareshtur e tyre ia kthjelloi udhën përpara, e cila natyrshëm në fillim ishte e panjohur. 

Në banesën e tyre dy-dhomëshe, pajisjet e kuzhinës i kishin të dorës së dytë ose të tretë. E rëndësishme ishte që ato punonin aq sa për të zier gjellërat tradicionale nga Kosova.                           

Këta tre burra shqiptarë kishin ardhur në Gjermaninë Perëndimore nga Kosova, kah fundi i viteve të ‘60-ta. Ata banonin në një banesë të përbashkët, të cilat këtu quhen “Wohngemeinschaften-WG” (banesa kolektive) dhe punonin si “Gastarbeiter” (punëtorë mysafirë). 

Kështu quheshin atëherë këta njerëz, të cilët kishin lënë familjet e tyre të mëdha, bashkëshortet, fëmijët, lagjen, jetën e fshatit, arat, bagëtitë, gjuhën e tyre, këngët dhe lojërat popullore për t’i ndihmuar një shteti tjetër më të pasur në rindërtimin dhe modernizimin e tij.

Pa u ankuar kurrë, ata i merrnin përsipër punët më të rënda dhe më të neveritshmet, ato që punëtorët gjermanë nuk donin t’i kryenin. Shumë burra gjermanë ishin vrarë e zhdukur gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjë që ndër tjera, për pasojë pati mungesën e fuqisë punëtore.  

Ditën e çonin në punë. Atyre që punonin nëpër minierat dhe fabrikat e industrisë së rëndë, shpesh u caktohej edhe turni i natës. Gatuanin vetë fasule, lakra me mish, patate të ziera dhe ndonjëri prej tyre, që ishte më i shkathët, bënte nganjëherë edhe byrek. Rrobat i lanin në “Waschsalon” (lokale ku lanin rrobat ata që nuk kishin lavatriqe në shtëpi). 

Shumë nga ta nuk kishin as banjë, laheshin në punë ose në pishinën e qytetit. Takoheshin me shokët te njëri-tjetri nëpër shtëpi, se kafenetë dhe restorantet ishin shumë shtrenjtë. Paratë e fituara i kursenin dhe ua çonin familjeve në Kosovë, për të blerë tokë, traktor, bagëti, për të ndërtuar shtëpi dhe për të financuar dasmat e vëllezërve, kushërinjve e më vonë edhe të fëmijëve.

Me një gjermanishte të mangët, që e kishin mësuar në punë dhe nga kontaktet e pakta me vendasit, ata ia dilnin disi ta përballonin jetën e rëndë në vend të huaj. 

Punëdhënësit as nuk e çanin kokën për ta. Nuk brengoseshin se a e kanë mësuar gjermanishten si duhet dhe si e ndiejnë ata veten në vendin e ri. Atëherë nuk kishte kurse gjuhe ose integrimi. Ata duhej të kryenin punën e tyre si punëtorë mysafirë, të cilët nesër-pasnesër do ktheheshin nga kanë ardhur. I respektonin si punëtorë dhe si kolegë, por nuk i afronin në rrethin e tyre shoqëror dhe familjar. Disa edhe i përbuznin dhe silleshin vrazhdë me ta. 

Në atë kohë “punëtorët mysafirë” bënin një jetë paralele me shoqërinë e shumicës. Përherë me mall e shpresë se një ditë do të kthehen në vendlindje, do kenë një jetë më të mirë dhe më të lumtur me familjet e tyre atje.

Nuk kam dëgjuar të kishin lidhur miqësi me gjermanët vendorë, shumë rrallë. A i kishin provuar të paktën disa nga ushqimet tradicionale gjermane, përveç patateve dhe pulave të pjekura nëpër restorante të shpejta? “Königsberger Klopse” (qofte të ziera në një salcë të bardhë) apo “Rheinischer Sauerbraten” (mish i pjekur me një salcë me uthull) për shembull?

A e kishin festuar ndonjëherë festën e Krishtlindjes ose të Pashkëve bashkë me kolegët gjermanë? Ditëlindjet, karnevalet, festat tradicionale të shigjetarëve?

A e dinin Avdyli, Ahmeti dhe Ademi se kush ishin Marlene Dietrich dhe Hildegard Knef?

Viti 2021, Gjermani

Me mirësjellje, Vjollca më tha se nuk e di nëse do t’i premtojë koha të takohemi, pasi ishte shumë e zënë me punë dhe aktivitete tjera politike. Tash 33-vjeçare, kur ishte fëmijë erdhi në Gjermani refugjate, duke ikur nga varfëria e skajshme dhe regjimi i Milošević-it i viteve të ‘90-ta në Kosovë. 

Dikur u takuam. Vitet e para të jetës në Kosovë i kujtonte si mjegullt, si në ëndërr. E mbante mend se si gëzohej shumë kur babi i blinte çamçakëz ose rrallë edhe një çokollatë të vogël në dyqanin e vogël të fshatit te saj. Qëkur i larguan nga puna punëtorët shqiptarë, ai nuk kishte punë të rregullt. Për të mbijetuar, përpiqej të gjente punë në ndërtimtari.

Ekonomistja shqiptare e diplomuar në Gjermani dhe e specializuar për marketing dhe biznes në ShBA, shqipen e flet rrjedhshëm, me pak dialekt të zonës së origjinës së prindërve dhe nganjëherë i mungojnë disa fjalë. 

Historinë e saj e tregoi në shqip. Sot ajo menaxhon një kompani të njohur gjermane e mbiqkyrë 1500 punëtorë. Përpos punëve dhe përgjegjësive, Vjollca angazhohet prej vitesh vullnetarisht në një parti politike gjermane dhe në Këshillin për Integrim të të Huajve.

Ajo nuk dëshironte të paraqitej si e veçantë. Qëllimi i saj është që suksesi i saj të përjetohet si diçka normale, që ajo të trajtohet si të gjithë tjerët në Gjermani. Mërgimtarët ende shihen si ekzotikë. Shumë çuditen se si ia doli ajo të bëjë karrierë në profesionin e saj. Asaj suksesi nuk i ka pikur nga qielli. Madje, për ta arritur atë, ka pasur shumë pengesa, që mbase bashkëmoshtarët e saj vendas nuk i patën.

Atëbotë, disa mësuese i patën këshilluar prindërit e Vjollcës që të mos vazhdojë gjimnazin, por të orientohet në një shkollë profesionale, pasi që ishte e huaj dhe niveli i mësimeve aty do ishte shumë i lartë për të. Prindërit nuk kishin mundësi t’i ndihmojnë me detyrat e shtëpisë, pasi nuk e dinin mirë gjermanishten. Por, pavarësisht jetës së vështirë, me brengën për njerëzit që lanë pas, sidomos pas luftës, ata bënë çmos për të. Sidoqoftë, një mësues kishte insistuar dhe i kishte bindur të gjithë se ajo do t’ia dilte edhe në gjimnaz. Dhe ashtu doli. Përvoja të ngjashme me atë të Vjollcës kanë shumë fëmijë të huaj në Gjermani. 

Angazhimi i saj politik flet për atë se si Vjollca e konsideron veten si qytetare gjermane, me të gjitha të drejtat dhe obligimet. Përfshirja e mërgimtarëve në politikën gjermane lë për të dëshiruar, për shkak të rrjeteve të vjetra të anëtarëve e aktivistëve ku qasja nga të tjerët, sidomos mërgimtarët është e vështirë. Vjollca nuk dëshiron të ketë rolin e një “alibi”-mërgimtareje, që do të thotë se partia pastaj krekoset me të dhe sukseset e saj shfrytëzohen për të promovuar diversitetin e partisë. 

Ka akoma shumë punë për të bërë, deri sa partitë mund të quhen gjithëpërfshirëse në Gjermani. Janë ende njëzet milionë qytetarë gjermanë prej origjinave tjera që nuk kanë arritur të jenë në pozita vendimmarrëse në shoqëri. Disa ende i shohin si ndihmës, si “punëtorë mysafirë”.  Janë edhe qarqet e djathta politike, të cilat nuk e durojnë dhe nuk e pranojnë një mërgimtare si Vjollcën në mesin e tyre. 

Ka edhe zhvillime pozitive dhe kjo ia ktheu buzëqeshjen Vjollcës. Përkundër mospërfilljes, përjashtimit, ajo ia doli mbanë. 

Pjesëmarrja në jetën shoqërore, kulturore e politike

A ka ekzistuar ky term atëherë? Në jetën e tre burrave tanë, jo. Por, në jetën e tyre ka ekzistuar një njerëzi, një solidaritet i pashoq ndaj njëri-tjetrit dhe atyre që vinin më vonë, një gatishmëri për vetësakrificë që familjet e tyre të kenë një jetë më të mirë. Bashkë me një atdhedashuri të pakusht, ata ishin falenderues ndaj shtetit gjerman që u ka ofruar mundësi punësimi. Ata i morën me vete dhe i ruajtën të mirat e shumta të kulturës shqiptare. I ndihmuan vendit të tyre me të gjitha çfarë patën.

Ne vitet e ‘80-ta në Gjermani kanë jetuar më shumë ose vetëm punëtorë mysafirë, që e bën tregimin për Avdylin, Ahmetin e Ademin tipik për atë periudhë kohore. Më vonë, prej mesit të viteve të ‘90-ta ata filluan t’i merrnin familjet e tyre nga Kosova në Gjermani. 

Kështu, Vjollca, anipse me një rrëfim krejt ndryshe prej tre burrave këtu, mund të ishte mbesa e njërit prej tyre. Kanë kaluar më shumë se 50 vjet prej se shqiptarët e parë erdhën nga Kosova si punëtorë krahu në Gjermani dhe ndër keto 50 vjet, gjërat kanë ndryshuar. 

Pra, bëhet fjalë për katër gjenerata mërgimtarësh shqiptarë në Gjermani, të cilët midis vete kanë po aq ngjashmëri sa edhe dallime. Kjo nënkupton që për “mërgimtarët” nuk mund të flitet si të ishin grup homogjen. Shkaqet e migrimit, prejardhja, shkalla e edukimit, pritshmëritë nga emigrimi, qëllimet në jetë dallojnë jo veç midis gjeneratave, por midis secilit individ veç e veç.

Gjenerata e parë e përshkruar më lart kishte preokupime tjera në atë kohë, prioriteti kyç ishte puna dhe mbajtja e familjes në Kosovë. Nuk ekzistonte as mundësia dhe motivimi nga vendasit, por as vetëdija për nevojën e integrimit dhe pjesëmarrjes aktive në shoqërinë e re me përjashtime natyrisht.

Refugjatët e shumtë të viteve të ‘90-ta kaluan nëpër sfida shumë të rënda. Pa leje të sigurt qëndrimi, duke banuar në konvikte të përbashkëta, në kushte të vështira jetese, me presionin për t’ju ndihmuar edhe familjeve në Kosovë, edhe ata nuk kishin mundësi dhe mbështetje për t’u integruar dhe identifikuar me vendin e ri. Një numër i konsiderueshëm u kthyen vetë ose u dëbuan nga organet gjermane pas luftës në Kosovë. Ata që mbetën, filluan punë dhe u përqëndruan në jetën e tyre këtu, natyrisht duke ju ndihmuar edhe prindërve dhe familjarëve në Kosovë. Disa prej tyre arritën të mësojnë gjermanishten më mirë dhe të aftësohen në profesione të ndryshme, disa madje arritën të kryejnë edhe studimet.

Fëmijët a nipat e mbesat e tyre, të cilët në Gjermani filluan qysh nga kopshti ose nga klasa e parë, dalëngadalë po e ndjejnë veten si qytetarë vendas dhe po identifikohen me Gjermaninë si vend i tyre. Këta e kanë edhe kompetencën gjuhësore, besa edhe pozitën shoqërore më të përshtatshme se dy gjeneratat e mëparshme e kjo rezulton edhe në guximin qytetar, në ngritjen e zërit kundër padrejtësive dhe diskriminimit racor në shoqërinë gjermane. Kjo gjeneratë nuk do të falënderohet orë e çast për pritjen dhe ndihmën nga shteti gjerman, siç kanë bërë prindërit dhe gjyshërit e tyre. Kjo sepse ata ndihen se janë në vendin e tyre dhe se suksesi u ka ardhur falë mundit të tyre.

E për fëmijët e Vjollcës, të cilët do i takonin gjeneratës së katërt, ndoshta do jetë edhe më e natyrshme që të identifikohen së pari me vendin ku jetojnë, pra Gjermaninë dhe si rrjedhojë, nuk do ta kenë më aq të theksuar presionin e të jetuarit midis dy kulturave. 

Ndoshta mërgimtarët shqiptarë historikisht janë të lidhur shumë emocionalisht me vendet e origjinës, gjë që nuk ka asgjë të keqe parimisht. Mirëpo, ideale do ishte një lloj gërshetimi dhe barazpeshimi i identifikimit mes dy vendeve. Dhe kjo duket se veç është duke ndodhur.

Imazhi i ballinës: Arrita Katona / K2.0