Edhe pse janë pak dhe nuk njihen shumë, qindra arbëreshë kanë arritur në Argjentinë mes luftërave botërore. Shkova t’i kërkoj, dhe ky është rrëfimi i tyre.

“Gjithmonë them se jam shqiptare, italiano-argjentinase dhe latino-amerikane, por për mua më i rëndësishmi ëshë gjaku im shqiptar,” thotë María Kolaçino duke qeshur. Ne qendër të Palermos, njërës prej lagjeve më të dashura të Buenos Airesit, e gjeta shoqatën Frashineto, të themeluar nga arbëreshët në vitin 1955. Atje, Kolaçino më pret me disa anëtarë të tjerë themelues, për të ma rrëfyer historinë e ekzodit të tyre të pafund. Të gjithë anëtarët e shoqatës janë nga Frashineto, një fshat i vogël në Kalabri, jug të Italisë.

“Unë dhe motra ime kemi lindur në Frashineto dhe kemi ardhur në Argjentinë kur kam qenë pesë vjeçar,” shpjegon Ludoviko, vëllau i Kolaçinos. “María dhe unë ende flasim gjuhën arbëreshe,” shton ai me krenari. Ludoviko thotë që fjalët e para që i ka thënë kanë qenë arbëreshe, një formë arkaike e gjuhës shqipe. Ai veç ishte në Argjentinë kur pati kontaktin e parë me gjuhën italiane. Gjashtëdhjetë vite më vonë, vazhdon të refuzojë t’i harrojë paraardhësit e tij.

Pas vdekjes së heroit të kombit, Gjergj Kastrioti Skenderbeu, më 17 janar 1468, shumë familje janë detyruar të emigrojnë në Itali për t’i ikur sundimit osman. Ata arritën në Itali mes viteve 1470 dhe 1478, duke lëvizur nga njëri vend në tjetrin deri më 1490 kur manastiri grek në San Pietro u ndau tokë. Ata u vendosën në vendin që sot njihet si Frashineto. Edhe pse u shpërndanë nëpër tërë Italinë jugore, mbetën më së shumti të përqendruar në Janinë dhe Frashineto, ku jetuan për më shumë se katër shekuj, derisa luftërat botërore filluan ta shkatërrojnë Evropën. Edhe Italia u shkatërrua, dhe kriza ekonomike nuk kishte fund.

“Prindërit e mi gjithmonë më kanë treguar që s’kishin mjaft bukë,” tregon Dominga Xhordano me nostalgji. Përderisa Evropa ballafaqohej me krizë të paprecedent, Argjentina njihej si “hambari më i madh i drithërave në botë”, shteti me territor të gjerë por me popullsi të vogël, shtet me mundësi për shumë emigrantë.

” Arbëreshët nuk kanë migruar në shtete të ndryshme. Ata kryesisht e kanë zgjedhur Argjentinën,” thotë Dedier Norberto Markegi, hulumtues nga Universiteti i Luhan. “Më saktësisht, kanë zgjedhur Buenos Airesin me rrethinë. Kanë krijuar lagjet e tyre, si psh. Santa Elena në qytetin Luhan”. Markegi thekson se si fillimisht udhëtonte kreu i familjes, e kur ai rehatohej, dërgonte fjalë që t’ia sillnin pjesën tjetër të familjes. Vala e dytë e migrimit ka qenë më e planifikuar dhe e organizuar, por duke e ruajtur modelin e valës së parë: zgjedhej destinacioni i përbashkët.

Megjithatë, mbetet e paqartë se si këta emigrantë arritën t’i ruajnë të paprekur identitetin, zakonet dhe ritet fetare. Për Ludoviko Kolaçinon, rolin kryesor në këtë rrëfim e ka luajtur gjuha e cila është transmetuar nga një gjeneratë në tjetrën me qëllim të ruajtjes së kujtesës së një kombi të vjetër.

“Gjuha është ruajtur,” thotë Kolaçino, “por edhe kuzhina gjithashtu. Çdo festë ne hamë ëmbëlsira shqiptare si kurskull dhe petula.“

Sipas Roberto Blason, arbëreshët janë shumë protektivë ndaj familjeve të tyre, dhe kjo e ka mbajtur traditën të gjallë. Roberto është italian, por ai është njoftuar me arbëreshët kur ka takuar Dominga Xhordanon, të cilën më vonë e ka martuar. “Nuk kam pasur zgjidhje pos ta mësoj gjuhën sepse Xhordanot flisnin mes vete në gjuhën arbëreshe,” më thotë Blason gjersa Xhordano ia hedh atij një shikim domethënës. Blason është një nga themeluesit e shoqatës Frashineto. Edhe sekretarja e shoqatës, Maria Elena Vitale, është italiane. Pasi u martua me një arbëresh, ajo u fascinua me kulturën dhe vendosi ta përvetësojë. “Ne e themeluan shoqatën për të mbetur në kontakt mes vete. Këtu takohemi për t’i nderuar paraardhësit tonë,” thotë ajo.

Grupi ka shqyrtuar planet e tyre për të ardhmën, si dhe mundësinë e përfshirjes së mësimit të gjuhës shqipe, marshimin drejt përpunimit të virgjëreshës me veshje kombëtare dhe motivimin e fëmijëve në ndjekje të hapave të tyre. “Ende e kam fustanin e gjyshes time. Është pothuajse i ri,” thotë Karmela Gropa.

Luftojnë për kulturën e tyre

Pos që janë entuziastë, ata janë edhe të brengosur për të ardhmen e shoqatës së tyre. Vetëm kushërinjt e afërt dhe ata që martohen me arbëreshë mund të bëhen anëtarë aktivë. Për Blason dhe Vitalen në veçanti, mund të jetë fillimi i fundit nëse ata nuk arrijnë t’i angazhojnë fëmijët dhe nipat e mbesat e tyre në rrëfimin arbëresh. Arbëreshët kuptojnë që arma e tyre më e mirë kundër kohës është transmetimi gojor; sfida për ta bartur trashëgiminë e tyre tek fëmijët e tyre. Përderisa të gjithë janë të vetëdijshëm që ‘italizimi’ dhe ‘argjentinizimi’ i tyre ka qenë i pashmangshëm, patriotizmi i tyre ka qenë poashtu kyç në ruajtjen e bashkësisë arbëreshe dhe zakoneve të saj.

Dikush mund të pyesë veten se çka i lidh ata me Shqipërinë dhe si mund të ndjejnë ata nostalgji për një vend të cilin asnjëherë nuk e kanë parë. “Lidhja ime me popullin shqiptar bëhet edhe më e fortë kur dikush i kritikon. Më dhemb sepse kanë vuajtur shumë por megjithatë kanë dalë të fortë,” shton María Kolaçino.

Idea e vuajtjes dhe e guximit lidhet me figurën e Skenderbeut. Jeta e heroit të tyre kombëtar ua kujton diasporën e vet të përhershme dhe është themelore në krijimin e identitetit arbëresh — aq shumë sa që kjo gjë nuk e la të qetë njërin ndër shkrimtarët më të mëdhenj të Argjentinës. Lidhja e shkrimtarit Ernesto Sabato me nënën e tij arbëreshe, Huana Ferari, frymëzoi interesimin e tij të madh për arbëreshët. Në librin e tij “Engjulli i errësirës,” Sabato ripohon guximin e Skenderbeut si arsye për dominimin e “Republikës së Venedikut apo edhe të tërë Oksidentit.” Më 1998, Sabatos iu realizua ëndrra kur ai vizitoi Shqipërinë për ta marrë çmimin Kadare, dhe tha se e pranoi “që të mos ua mohohet edhe një herë atyre vendi i varfër e heroik.”

Rrëfimi i arbëreshëve është betejë kundër viteve, por edhe kundër kohërave moderne, që mund ta theyjnë me lehtësi lidhjen me të kaluarën. Arbëreshët nuk e kanë mohuar kurrë historinë e tyre dhe e kanë krijuar narrativin e vet. Ata mund të shërbejnë si frymëzim për shumë shqiptarë, për fëmijët e tyre në diasporë që janë të shpërndarë gjithandej duke lëshuar rrënjë në tokë të reja, që të mos harrojnë asnjëherë se prej nga vijnë.