Verën e kaluar, isha në një lokal të vogël në Bamberg të Germanisë, dhe një burrë shqiptar rreth të dyzetave më tregoi se si atë ditë e pa një shqiptar tjetër që nuk e njihte edhe aq mirë. Pastaj më tha: “nuk i fola se ke me grue, thash mos po ma merr inat me ia prekë dorën grus t’vet”. I çuditur e pyeta: “pse more inat?” Tha: “s’e kupton ti, na jashtë jena ma konservativa”.

Shfaqje të tilla të konservatizmit tradicional kam vërejtur shpeshherë në rrethet shqiptare në diasporë. Ato vërehen edhe më shumë gjatë sezonës verore në Kosovë, ku pjesa dërrmuese e vizitorëve në fakt nuk janë turist, por anëtarë të diasporës që vinë për t’i vizituar familjarët e tyre në vendlindje.

Diaspora kosovare vlerësohet të ketë rreth 700 mijë persona, prandaj ardhja e tyre vërehet dukshëm gjatë verës. Rrugët vërshohen me automjete të shtrenjta me targa të huaja, sheshet mbushen me më shumë njerëz, dhe të rastis të dëgjosh më shumë gjuhë gjithandej.

Gjatë verës vërehen edhe më qartë dallimet që diaspora i ka me popullësinë vendase, të cilat janë të kuptueshme për shkak se jeta për një kohë të gjatë në një vend tjetër ndryshon individin në shumë forma. Por shumëkush çuditet se si kosovarët që kryesisht jetojnë nëpër vendet liberale të Europës Perëndimore janë më konservativë e tradicionalë se ata që jetojnë në Kosovën e vogël e të izoluar.

Për ta shpjeguar këtë fenomen janë bërë shumë hulumtime nga studiues të shkencave sociale, ndërsa në rastin e Kosovës vlen të shihet një studim i Janet Reineck-ut, antropologe amerikane që ka studiuar “Gjininë, migrimin dhe ideologjine mes shqiptarëve të Kosovës” në vitet 1987-88.

Reincek ka fokusuar hulumtimin e saj në rajonin e Opojës, i cili ka shumë  fshatra dhe një traditë të migrimit. Ndër të tjera, ajo hulumtoi konservatizmin social të fshatarëve dhe format që janë përdorur për ta ruajtur atë, si: martesat me mësit, kufizimi i grave të lëvizin jashtë shtëpisë, moslejimi i shkollës së mesme për vajzat, etj. Edhe pse diaspora kosovare sot është më liberale sesanë vitet e ‘80-a, studimi i Reineck-ut megjithatë na jep një pasqyrë për të kuptuar se si konservatizmi bëhet më i theksuar te migrantët kosovarë.  

Mësime nga e kaluara

Kur flas për konservatizëm në kontekstin e këtij shkrimi, e kam fjalën për atë kulturor i cili manifestohet me forma të ruajtjes së trashëgimisë së një populli përmes traditave. Në rastin e Kosovës kjo përfshin ruajtjen e traditave dhe zakoneve si rregulla strikte, strukturat patriarkale të familjes, ruajtjen e nderit të familjes, respektimin më të rreptë të hirearkisë së moshës dhe gjinisë në familje ku “i zoti i shpisë” konsiderohet burri, dhe si kryefamiljar vendos për gjithçka në familje.  

E kur flasim për diasporën, e kuptojmë se kemi të bëjmë me një grup heterogjen që jeton në shtete të ndryshme dhe me përvoja të shumëllojshme. Por këtu po flasim për pjesën dërrmuese të diasporës kosovare e cila kryesisht është krijuar nga zonat rurale në Kosovë, sepse shumica e popullsisë së Kosovës ka qenë dhe mbetet kryesisht rurale. Dhe në përgjithësi, migrimi i detyrueshëm ekonomik ndodh nëpër vendet ku mbijetesa ekonomike është më e vështirë dhe punësimi është më i vogël, pra nëpër fshatra.

Dallimi i parë që bëri Reineck është ndërmjet migrimit jashtë shtetit dhe atij ndërmjet qytetit dhe fshatit. Reineck vëri re një dallim mes burrave që shkuan të punojnë në diasporë si dhe atyre që gjetën punë në qytetet afër Opojës.  

Ata që punuan nëpër qytete afër Opojës vizitonin më shpesh shtëpinë dhe përvetësonin më shpejt vlerat e reja, sesa ata që punonin jashtë shtetit. Në studimin e saj, Reineck shkroi: “Burri i cili i ekspozohet ideve joopojane, por është aq afër familjes saqë mund ta monitorojë sjelljen e familjes, është më elastik sa i përket interpretimeve kulturore. Ai mund t’i dërgojë vajzat në shkollë të mesme sepse është afër për ta vëzhguar sjelljen e tyre. Gruaja e tij mund t’i vizitojë të afërmit e saj në Prizren sepse ai është afër dhe komuniteti e di këtë”. Ndërsa, sipas Reincek-ut, ata që jetonin larg vendit u përmbaheshin normave më strikte për të “ruajtur” familjen e tyre, e sidomos në relacion me gratë.

Pra në njërën anë e kemi të “zotin e shpisë” në Kosovë, i cili lejon që ndryshimi të ndodhë sepse është afër për ta monitoruar këtë ndryshim, e në anën tjetër “të zotin e shpisë” i cili është jashtë shtetit dhe bëhët më strikt për shkak të mungesës së tij në shtëpi.

Po ashtu, burri i cili udhëton nga fshati në qytet është përsëri pjesë e grupit të tij, pra të shqiptarëve në këtë rast, dhe i sheh vlerat liberale si diçka që nuk është e huaj, por proces i natyrshëm i ndryshimeve shoqërore. Ndërsa ai i cili jeton në një vend tjetër e percepton ‘modernitetin’ si diçka të huaj që nuk është fare pjesë e kulturës së tij dhe krijon një konservatizëm mbrojtës që është karakteristikë e grupeve sociale të margjinalizuara gjithkund nëpër botë.

Në kontekst të migrimeve të fundit të viteve të ‘80-a, Reineck shpjegon se si opojanët i takojnë këtij grupi socialisht të margjinalizuar. Si jugosllavë, ata janë qytetarë të një shteti në zhvillim që kufizohej me Perëndimin, që është politikisht dhe kulturalisht hegjemon; si minoritet etnik në Jugosllavi ata janë të nënshtruar ekonomikisht, politikisht dhe kulturalisht nga dominimi i grupeve më të mëdha etnike përreth tyre, sidomos për shkak se flasin gjuhë josllave dhe kanë zakone dhe fe tjetër. Ndërkohë, si shqiptarë katundarë ata janë edhe më tej të margjinalizuar ekonomikisht dhe kulturalisht nga shqiptarët urbanë. Dhe si migrantë shqiptarë ata janë të stigmatizuar si të huaj në vendin ku punojnë e jetojnë.  

Në këtë pozitë migrantët krijojnë një konservatizëm defansiv. Migranti i bën ballë margjinalizimit social dhe ekonomik në shtetin ku punon, duke u identifikuar me kulturën e vendit të origjinës, kulturë që i jep dinjitet dhe nder. Edward Said e quan këtë dukuri “superioritet pozicional”, kur individi i tejzmadhon të këqijat e kulturës së vendit ku jeton, dhe stilin e jetës atje, duke e quajtur  amoral, të shfrenuar e dekadent. Në të njejtën kohë i lartëson traditat e vendit të tij, sepse ato i japin identitet, nder, respekt dhe status në vendin e tij.

Shpesh kur bisedoja me shqiptarë më në moshë të cilët kanë migruar në Evropën Perëndimore, më është thënë se kanë arritur mirëqenie ekonomike, por megjithkëtëë, respektin, nderin, ndjenjën e komunitetit dhe statusin social vazhdojnë ta kenë në fshatrat apo rrethet e tyre në Kosovë.

Një arsye tjetër e këtij konservatizmi është “miti i rikthimit” – që kur migranti kthehet në vendlindje ai beosn se gjërat nuk kanë ndryshuar. Pra ai e sheh migrimin si diçka të përkohshme dhe pret që në të ardhmen të kthehet dhe ta gjejë komunitetin ashtu siç e ka lënë kohë më parë.

Kjo ndodh edhe tek migrantët e vendeve të tjera. Ta zëme, brezat e shumtë të migrantëve në Turqi nuk donin që fëmijët e tyre të studiojnë juridikun, sepse atë profesion nuk do të mund ta ushtronin në Turqi ‘pas kthimit’. Sipas profesorit që ka studiuar gjerësisht migrimin Rusell King, “miti i rikthimit” shërben edhe për të shfajësuar mosgatishmërinë apo paaftësinë e migrantit t’i përshtatet kulturës së vendit ku jeton, duke e quajtur adaptimin si asimilim në vlera të huaja.

Në njërën anë, atij mund t’i lënë përshtypje shumë gjëra pozitive të vendit ku jeton, siç është sistemi funksional i shërbimeve publike e private, etika e punës, respekti i shefit apo i punëtorëve, etj. Por si i huaj i margjinalizuar, ai riforcon vetëbesimin duke numëruar gjërat negative të asaj kulture si shpërbërja e familjeve, kontrolli i paktë i prindërve ndaj fëmijëve apo edhe gruas. Pra migranti lartëson gjërat e mira të kulturës së tij, në këtë rast asaj shqiptare, si p.sh. disiplina familjare, lidhjet e ngushta familjare, përkujdesja e shtuar e fëmijëve për të moshuarit në familje, dhe këto të mira tejzmadhohen dhe shihen nga migranti si karakteristika superiore te identitetit të tij.

Orientimi i investimeve

Një mënyrë se si migrantët mbajnë lidhje me familjet e tyre është duke u dërguar para për t’ua ngritur standardin e jetës. Por ky kontribut nuk është domosdoshmërisht aq i dobishëm për familjet në Kosovë dhe për ekonominë kosovare. Në përgjithësi, paratë e migrantëve shkojnë në konsum, dhe shfrytëzohen për ceremoni të mëdha martesore, për shtëpi, vetura, dukat për gratë dhe gjësende shtëpiake. Gjëra të dukshme, por jo medeomos të dobishme në aspektin afatgjatë.

Nësë dikush e bën një shëtitje të zakonshme në një fshat të Kosovës që ka migrantë të shumtë vëren shtëpitë më të mëdha të atyre që janë jashtë apo kanë familje jashtë vendit, dhe atyre që jetojnë e punojnë në Kosovë. Shtëpia dhe dasma e madhe janë aspekte të cilat ndërtojnë statusin e tyre social në rrethin e tyre.

Në anën tjetër, pranuesi iremitancave zhvillont një sjellje qiramarrëse. Pra marrësi i remitancave mbetet pasiv, nuk krijon diçka, nuk ka ndonjë produktivitet ekonomik dhe vetëm konsumon. Dhe kjo e bën më të vështirë për migrantët ose i bën edhe të painteresuar t’i fokusojnë remitancat e investimet në ndërmarrje që do të krijonin vende pune në vendlindje.

Pra migrantët në Kosovë, por edhe në vendet tjera të Europës Jugore sjellin në vendlindje, para, vetura, mjete të ndryshme teknologjike, por jo edhe ide liberale. Përkundrazi, konservatizmi i tyre thellohet, sikurse edhe varësia e familjes në vendlindje. Kultura dhe tradita janë gjëra që nuk ndryshojnë brenda natës, por për të arritur mirëqenien ekonomike njerëzit duhet t’u përshtaten realiteteve të reja bashkëkohore dhe ekonomike.

Kur Reineck intervistonte fshatarët e Opojës, një numri të madh të tyre ua sfidonte edhe idetë për shpenzime të tepruara në shtëpi, gjëra materiale dhe martesa. Ata pajtoheshin që është e paarsyeshme, por i thoshin “na ka met, na ka met”.

E rrethi i cili i pranon dhe i legjitimon këto tradita duhet t’i sfidojë dhe shkurajojë ato. Diaspora duhet ta ketë parasysh pozitën dhe fuqinë e vet ekonomike jo vetëm si privilegj, por edhe si përgjegjësi. Ajo duhet t’i ripërkufizojë disa nga vlerat e vjetruara konservatore n që të jetë më e integruar në shtetin mikpritës dhe njëkohësisht ta ripërkufizojë mënyren se si u ndihmon të afërmve dhe shtetit të origjinës.

Remitancat nuk janë formë e qëndrueshme e ndihmës ekonomike. Prandaj diaspora duhet të investojë jo vetëm në formë të remitancave që kthehen vetëm në konsum dhe pasivizëm të të rinjve në Kosovë, por edhe në edukim, trajnim të bashkëfamiljarëve i cili do t’i pavarësonte dhe fuqizonte në tregun e punës.

Përveç kësaj, ata mund të gjejnë bashkëpunëtorë në Kosovë që të investojnë në krijimin e bizneseve të reja e të ndryshme në vend. Në të vërtetë, ndihma në pavarësimin ekonomik të të afërmeve të tyre në Kosovë do të ishte nder shumë më i madh sesa ndërtimi i shtëpiv dhe organizimi i dasmave të mëdha.

Ilustrimi: Driton Selmani.